راه دشوار«علامه اميني»براي تأليف«الغدير»

پايگاه خبري تحليلي «پارس»- جواد نوائيان رودسري- بي ترديد، علامه شيخ عبدالحسين اميني يکي از برجسته ترين پژوهشگران و انديشمندان جهان اسلام است. اين که براي تدوين يک اثر، ده هزار کتاب را بررسي کني و شهر به شهر و کشور به کشور، در پي اسناد و مدارک باشي، عزمي به بلنداي قله هاي رفيع مي خواهد. طي کردن راهي که علامه اميني براي تدوين و تأليف «الغدير» پيمود، جز با پاي عشق ميسر نبود. رهاورد اين تکاپوي عاشقانه و تحقيق عالمانه، اثري است که تشنگان حقيقت را از زلال معرفت سيراب مي کند و بذر آگاهي را در دل رهپويان انديشه و پژوهش مي پاشد. «الغدير»، اثر جاودانه علامه اميني، تنها دايرةالمعارفي براي اثبات يک واقعه تاريخي نيست، بلکه گنجينه اي از معارف ناب اسلامي است که به تمامي مسلمانان تعلق دارد.

از تبريز تا نجف
زادگاه پديدآورنده «الغدير»، تبريز بود. علامه اميني در سال 1281، چهار سال پيش از انقلاب مشروطه، در اين شهر به دنيا آمد. او مقدمات را نزد پدر فاضلش آموخت و سپس، به مدرسه «طالبيه» تبريز رفت. مدتي بعد، علامه براي تکميل دانش راهي نجف اشرف شد و در حوزه علميه پرسابقه اين شهر، به تحصيل پرداخت. از استادان او در آن دوره، مي توان به آيت ا... سيدمحمد فيروزآبادي و آيت ا...سيدابوتراب خوانساري اشاره کرد. علامه اميني، خيلي زود به درجه اجتهاد رسيد و بزرگاني همچون آيت ا... سيدابوالحسن اصفهاني بر اجتهاد وي مهر تأييد زدند.

دليل نگارش «الغدير»
حجت الاسلام «مرتضي فرج پور»، يکي از شارحان «الغدير»، در مصاحبه اي با «فارس»، درباره دليل نگارش اين کتاب سترگ مي گويد: «زماني که مرحوم علامه اميني در کتاب هاي موجود، مطالعاتي انجام دادند و مظلوميت اهل بيت (ع) را مشاهده کردند، خود را موظف به دفاع از مکتب اهل بيت(ع) ديدند و شروع به نوشتن الغدير کردند.» واقعيت آن بود که تا زمان تأليف «الغدير»، اثري درخور که در برگيرنده احاديث نقل شده در آثار علماي اهل سنت در اين زمينه باشد، تأليف نشده بود. خلأ ناشي از فقدان چنين اثري بود که علامه اميني را تشويق به تأليف «الغدير» کرد. او با پرهيز از مجادله و نيز خودداري از پرداختن به مسائل حاشيه اي و اختلاف برانگيز، با دقتي زايدالوصف به مطالعه و تحقيق، براي تأليف کتاب، پرداخت.

راه دشوار جمع آوري اسناد
علامه اميني، ابتدا به مطالعه کتاب ها و منابع موجود در کتابخانه هاي جهان اسلام پرداخت و حدود 10 هزار جلد کتاب را، از ابتدا تا انتها، مطالعه کرد، آن گاه به طبقه بندي ميليون ها فيش تحقيقي و يادداشت هاي خود، از اين آثار، مشغول شد. تهيه اين يادداشت ها، کاري سخت، سنگين و طاقت فرسا بود. بسيار پيش مي آمد که علامه اميني، اجازه تهيه تصويري از کتاب يا بيرون بردن آن از کتابخانه را پيدا نمي کرد؛ آن گاه مجبور بود کتاب را استنساخ کند؛ کاري که امروزه حتي تصورش مشکل است. «عارف شاکري» پسر مرحوم «حاج حسين شاکري»(از دوستان علامه اميني و توليت پيشين کتابخانه ايشان در نجف) در اين باره حکايتي از پدر خود نقل مي کند و مي گويد:«وقتي علامه اميني تاليف الغدير را شروع کرد، براي تهيه مصادر کتاب به مسافرت رفت، در دمشق کتابخانه اي به نام «ظاهريه» بود، علامه اميني شنيده بود در آنجا منابع ارزشمندي از اهل سنت وجود دارد. پدرم مي گويد: به کتابخانه ظاهريه رفتم، ديدم علامه اميني بسيار خسته است، وقتي مرا ديد گريه کرد و گفت: من از خدا مي خواستم کسي را براي کمک بفرستد که شما آمديد. ايشان در مدت 10 روز بيش از 1500 صفحه را با خط خود نوشت. استنساخ در آن زمان مانند الان نبود؛ کار بسيار مشکلي بود و ديگران براي اين امور از کتاب ها فيلم مي گرفتند. علامه بسيار خسته شده بود. پدرم به علامه گفته بود: من همه مخارج فيلم هاي اين نسخه برداري را تأمين مي کنم. لذا تصميم مي گيرد، دستگاهي براي تهيه فيلم از کتاب ها خريداري کند، اما اداره اوقاف آن زمان عراق، به خاطر شيعه بودن پدرم، به ايشان اجازه اين کار را نداد.» علامه اميني، گاه ناچار مي شد، براي نسخه برداري از کتاب ها، شب را در کتابخانه بماند و با هواي گرم و تاريکي آن کنار بيايد و در نور شمع يا چراغي کوچک، کار نسخه برداري را ادامه دهد. اين تلاش بي وقفه، سلامت علامه را به مخاطره مي انداخت، اما او حاضر به متوقف کردن تحقيق و پژوهش نبود.

در جست وجوي حقيقت، از هند تا مصر
علامه پس از مطالعه و تحقيق در کتابخانه هاي عراق و ايران، به هندوستان رفت و تمام کتابخانه هاي کوچک و بزرگ را در حيدرآباد، دَکَن، اليگره، لکنهو، کانپور، جلالي و رامپور زير پا گذاشت. او در سال 1343، به سوريه رفت و در کتابخانه هاي قديمي اين کشور، در شهرهاي حلب، حمص و دمشق، به بررسي کتاب ها و اسناد موجود پرداخت. وي پس از آن، در سال 1346، راهي ترکيه شد و از کتاب ها و نسخ خطي موجود در اين کشور نيز نسخه برداري کرد. علامه اميني براي دستيابي به اسناد بيشتر، مدتي به مصر رفت و در کتابخانه هاي قاهره و فوعه به تحقيق و پژوهش پرداخت. او شرح اين سفرهاي طولاني و سخت پژوهشي را در کتابي دو جلدي، با عنوان «ثمرات الاسفار الي الامطار»، به رشته تحرير درآورده است. «الغدير» حاصل همه اين تلاش ها و رنج هاست.

9 جلدي که باقي ماند
دغدغه علامه اميني زدودن غبار غفلت از حقيقتي بزرگ بود؛ حقيقتي که طي قرن هاي متمادي، با وجود محدوديت ها و دشمني ها، در آثار بيشتر علماي جهان اسلام انعکاس يافته بود. 11 جلد نخست «الغدير»، در زمان حيات علامه چاپ شد، اما روند چاپ و انتشار کتاب هم با سختي و مشقت توام بود. حجت الاسلام «احمد اميني»، فرزند علامه، در گفت وگويي با فارس، مي گويد:«اولين چاپ کتاب در نجف بود و امکانات به قدري براي علامه کم بود که برادر و خواهرهايم تعريف مي کردند صحافي  کتاب ها را در خانه انجام مي داد.» ظاهراً پس از چاپ جلد يازدهم، علامه تصميم مي گيرد براي تدوين بقيه مجلدات، به تکميل اطلاعات و تحقيقات خود بپردازد. «احمد اميني» مي گويد:«لازم بود که به کشورهاي مختلف بروند تا ديگر آثار خطي را ببينند، بيش از ده سال از عمرشان براي اين موضوع صرف شد. علامه خيلي پيگيري  کرد و آخر عمرش نيز مشغول تحقيق بود، اما ديگر اجل مهلت نداد.» علامه که پايان عمر را نزديک مي ديد، کار تدوين و تکميل «الغدير» را به پسرش «حاج رضا اميني» سپرد و توصيه هاي خود براي تدوين کتاب را در 100 صفحه، براي پسرش نوشت. با درگذشت مرحوم «حاج رضا اميني»، کار تدوين 9 جلد باقي مانده «الغدير» به پسر دوم علامه، «دکتر محمد اميني» محول شد؛ کاري که همچنان ادامه دارد.

علامه شيخ عبدالحسين اميني، ظهر روز جمعه، 12 تيرماه سال 1349 درگذشت و پس از تشييع باشکوه پيکرش در ايران و عراق، در کتابخانه اميرالمؤمنين(ع) نجف اشرف که خود، باني و توسعه دهنده آن بود، به خاک سپرده شد.