ارزیابی شبکه رهبری اروپا از نخستین پرتاب موفقیت آمیز ماهواره نظامی ایران

 در 22 آوریل، ایران با موفقیت اولین ماهواره نظامی خود موسوم به "نور" را توسط ماهواره بر "قاصد" به فضا پرتاب کرد. با این پرتاب، ایران از برنامه فضایی موازی اش برای اولین بار توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی رونمایی کرد. به رغم آنکه در مورد برنامه های فضایی گذشته ایران، به عنوان پوششی در خدمت توسعه موشک های بالستیک، نگرانی های زیادی وجود داشت، حالا نشانه هایی قوی از  مسیر نوظهور سپاه، نشانگر راهبردی با هدف دستیابی به فناوری های موشک های بالستیک دوربرد است.

به طور سنتی پرتاب ماهواره های ایران توسط آژانس فضایی انجام می شد، اما ماهواره بر قاصد این بار توسط سپاه پرتاب شد. مکان پرتاب نیز تازه است. قاصد اولین ماهواره بری است که در خارج از مرکز فضایی امام خمینی پرتاب می شود، یعنی در سایتی در نزدیکی شاهرود.

نقش سپاه تنها به اجرای عملیات محدود نمی شود. هم موتور مرحله دوم قاصد و همچنین خود ماهواره نور، توسط سپاه و خارج از ساختار صنعت موشکی ایران توسعه یافته است. امیر علی حاجی زاده، فرمانده نیروی هوافضای سپاه در این باره گفت: «برنامه فضایی سپاه برای چندین سال در سکوت در حال پیشرفت بود و پس از یک آزمایش موفق پرده برداری شد.»

تحقیقات نشان می دهند که سپاه از نیمه دوم دهه 2000، همگام با برنامه های رسمی فضایی ایران، برنامه هایی برای توسعه ماهواره بر داشته است. تلاش های سپاه عمدتا بر پیشرانه های نظامی سوخت جامد متمرکز بود. پرتابگر با سوخت جامد ایرانی یک موشک سه مرحله ای است: استفاده از موشک سوخت مایعِ قدر در مرحله اول، موتور پیشرانه سوخت جامد سلمان در مرحله دوم و یک موتور کوچک ناشناخته در مرحله سوم. ابتکار واقعی در ماهواره بر قاصد در موتور مرحله دوم آن نهفته است. موتور با پیشرانه سوخت جامد سلمان که در فوریه امسال رونمایی شد، از فناوری های پیشرفته ای از جمله پیشرانه جامد، یک نازل چرخان برای کنترل پرواز و یک پوشش فیبر کربنی سبک بهره می برد. پیشرانه سلمان در ابعاد، کوچک و در کارایی محدود است و صرفا در مراحل بالایی وسایل پرتاب فضایی استفاده می شود.

از بسیاری جهات، این پیشرفت ها نشانه ای از فناوری های حیاتی برای توسعه موشک های دوربرد مدرن، از جمله موشک های بالستیک محسوب می شود. نشانه هایی وجود دارد که ایران در تلاش است تا از پیشرفت های اخیر در فن آوری پیشرانه های جامد بهره برداری کند. استفاده از فناوری های پیشرانه جامد از یک چرخش قابل ملاحظه در برنامه های فضایی متعارف ایران حکایت دارد که به طور سنتی بر فناوری های سوخت مایع متکی بوده است.   

ماهواره بر با سوخت مایع سیمرغ می توانست پایه ای برای توسعه موشک های بالستیک باشد، اما بسیار بزرگ است و جابه جایی آن دشوار است و نمی تواند به عنوان یک سامانه تسلیحاتی توانمند مورد استفاده قرار بگیرد. با این حال ماهواره بر سوخت جامد قاصد، می تواند با سهولت نسبی به یک موشک بالستیک تبدیل شود. اگر چه قاصد برای استفاده به عنوان یک موشک بالستیک محدودیت هایی در کارایی دارد، اما اگر به چنین موشکی تبدیل شود می تواند از برد 2000 کیلومتر فراتر رود و اولین گام در توانمندی های فناورانه ی موشک های بالستیک ایران محسوب شود.

ماهواره های قبلی ایران از زیرساخت های ثابت استفاده می کردند. این مسئله موجب مراحل آماده سازی چند روزه می شد که تایید جغرافیایی را ضروری و نشت اطلاعاتی را امکان پذیر می کرد. در عوض، قاصد از یک پرتابگر متحرک بهره می گیرد، همانند پرتابگرهایی که برای موشک های بالستیک استفاده می شوند. این پرتابگر چریکی می تواند شبیه سازی عملیات موشک های بالستیک باشد. قابلیت جابه جایی و آماده سازی زمانِ پرتاب از جمله دلایل اصلی نامناسب بودن ماهواره برهای سفیر و سیمرغ برای استفاده نظامی بودند. داده های تاریخی مربوط به قبل از انفجار سال 2011 نشان می دهند که برنامه های فضایی مرتبط با سپاه پاسداران منطق بسیار متفاوتی از برنامه های فضایی غیر نظامی ایران دنبال خواهد کرد.

در حالی که برنامه غیرنظامی ایران از پرتابگرهایی استفاده می کند که قابلیت تبدیل به موشک های بالستیک ندارد، به نظر می رسد که سپاه قصد دارد به توسعه فناوری های پرتابگری بپردازد که قابلیت کاربرد برای موشک های بالستیک دور برد را داشته باشند. با توجه به توان مالی و قدرت سیاسی سپاه، انتظار می رود که این برنامه ها در حوزه نظارت مقامات رسمی ایران قرار نگیرد. عقب نشینی ایالات متحده از برجام و اعمال فشار حداکثری بر ایران، خویشتنداری در توسعه موشک های بالستیک را کاهش داده است و به نظر می رسد که تندروها در ایران عزم خود را برای پیشرفت چنین برنامه هایی جزم کرده اند.

جمهوری اسلامی در صحنه بین الملل چیزی برای از دست دادن ندارد. توسعه پرتابگرهای فضایی از طریق آزمایش های فضایی به ایران فرصتی برای بازپس گیری اهرم سیاسی می دهد. هر چند روی کاغذ ایران می تواند از محدودیت 2000 کیلومتری چشم پوشی کند و مسیری که کره شمالی در سال 2017 رفت را بپیماید، اما این فرضیه فعلا بعید به نظر می رسد. سناریوی محتمل این است که ایران با حرکت در مسیر پرتابگرهای ماهواره ای از یک رویکرد گام به گام و تشدید تنش تدریجی در ترکیب با مسیر توسعه تدریجی موشک های ایرانی بهره بگیرد.

آنچه احتمال دارد این است که برنامه موشکی سپاه در مسیری متفاوت از برنامه هسته ای ایران تکامل یابد و تلاشی در جهت پیشرفت تدریجی فنی برای به حداکثر رساندن اهرم سیاسی باشد. تا وقتی که زمان هست، تصمیم گیرندگان غربی نباید سرمایه های سیاسی ارزشمند در برنامه فضایی نسبتا خوش خیم ایران را با خواسته های غیرواقعی هدر دهند، همانند تقاضایشان برای متوقف کردن آزمایش و توسعه رژیم کنترل فناوری موشکی. در عوض، حالا زمان مغتنمی برای دستیابی به یک تفاهم رسمی یا غیر رسمی است که در آن محدودیت های برد 2000 کیلومتری و استفاده از فناوری های سوخت بادوام نظامی در برنامه های فضایی تهران گنجانده شود.