حقوق بین‌الملل ناوگان‌های دریایی و تنگه هرمز

روزنامه «جوان» طی یادداشتی به قلم «محمد اسماعیلی» نوشت:

«نظارت بر تردد و اقدامات شناورهای بیگانه در منطقه از وظایف ایران است و اگر ناوگان امریکایی وارد حوزه آبی ایران شود، قطعاً اخطار خواهد گرفت. به او توجه خواهیم داد و اگر جنبه‌ای از تجاوز به آب‌های ما تلقی شود با آنها مقابله خواهیم کرد.» این واکنش حسین دهقان، وزیر دفاع کشورمان در  پاسخ سؤالی راجع به علت حرکت قایق‌های تندروی سپاه به سمت ناوشکن‌ امریکایی است که در روز چهارشنبه هفته گذشته روی داده است.

این اتفاق همچنین با واکنش مقامات رسمی ایالات متحده نیز همراه شد. جان ریچاردسون، فرمانده عملیات دریایی ارتش امریکا در این‌باره می‌گوید: «سرعت بالای حرکت به سوی ناوشکن امریکایی، باعث ایجاد یک وضعیت خطرناک و آزاردهنده شد که می‌توانست به تنش بیشتر که نیازمند تدابیر دفاعی بیشتر است، منجر شود. قایق‌ها اخطارهای ناوشکن را نادیده گرفتند و همچنان با سرعت به آن نزدیک شدند تا اینکه به کمتر از 300 متری آن رسیدند.»

پیتر کوک، سخنگوی وزارت دفاع امریکا نیز با بیان اینکه «خلیج‌ فارس منطقه مهمی از دنیاست و امریکا دوست ندارد در آن درگیری باشد ولی ملوانان امریکایی مجبور شده‌اند، برای جلوگیری از افزایش بیشتر تنش‌ها به سمت قایق ایرانی شلیک کنند» تلاش می‌کند ایران را متهم به انجام رفتارهای خلاف صلح و امنیت بین‌الملل متهم کند.

در سال‌های اخیر که ایالات متحده امریکا بارها آب‌های سرزمینی جمهوری اسلامی ایران را نقض کرده – از جمله در هفته اخیر- مقامات این کشور در مواضعی تهاجمی، نیروهای دریایی ایران را متهم به تهاجم و تجاوز به کشتی‌های این کشور کرده‌اند، بدون آنکه نسبت به ورود غیرقانونی به آب‌های سرزمینی کشورمان عذرخواهی کنند.

آنچه در ادبیات امریکایی‌ها مشهود است آنکه مقامات این کشور در موضعی هدفمند تلاش می‌کنند که اقدامات نیروهای دریایی جمهوری اسلامی ایران در آب‌های سرزمینی خود را تأویل به «تجاوز به کشتی امریکایی‌ها آن هم در آب‌های بین‌المللی» کنند و چنین رویه‌ای را برهم‌زننده ثبات وامنیت بین‌الملل به ویژه در منطقه غرب آسیا نامگذاری کنند.

به همین دلیل است که پیتر کوک، سخنگوی وزارت دفاع امریکا روز پنج‌شنبه در واکنش به اتفاق اخیر بیان می‌کند: «امیدواریم این اتفاقات ادامه نداشته باشد، زیرا نمی‌خواهیم تنش‌ها در این بخش مهم از دنیا، افزایش پیدا کند.» یا الیزابت ترودو، سخنگوی وزارت امور خارجه امریکا این رویداد را «عامل تشدید‌کننده غیرضروری تنش‌ها» عنوان می‌کند.

بدون تردید این آخرین باری نخواهد بود که نیروهای نظامی کشورمان نسبت به ورود نظامیان امریکایی به آب‌های سرزمینی کشورمان هشدار می‌‌دهند و در مقابل مقامات ایالات متحده تلاش می‌کنند در موضعی تهاجمی و با ادبیات جهت‌دار نظامیان کشورمان را تهدیدی برای امنیت منطقه معرفی کنند و چنین احتمال آمیخته با یقین، طرح شکایت از تجاوزهای مکرر دولت امریکا به آب‌های سرزمینی کشورمان و اصرار به این تجاوز را به عنوان یک ضرورت مطرح می‌کند.

اگرچه پاسخ نیروهای دریایی به کشتی امریکایی نمایانگر اقتدار و صلابت جمهوری اسلامی ایران در دفاع از منافع خود است، اما امریکا بعد از تصویب قطعنامه 2231 تلاش کرد اثبات کند رفتارهای جمهوری اسلامی ایران همچنان برهم‌زننده صلح، ثبات و امنیت بین‌المللی است و با تکرار ادبیات همسو با تحقق چنین هدفی، قرار گرفتن کشورمان ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل متحد را مشروعیت قانونی بخشد. آنها – همانگونه که در یادداشت‌های جوان به آن پرداخته شده است- با اصرار مؤکد درباره «رفتار تهدیدکننده صلح» ایران به دنبال «ایجاد رویه حقوقی» که زمینه‌ساز «توسعه تحریم‌ها» و «گسترش دادن فشارهای بین‌المللی به ایران» می‌انجامد، هستند.

امریکایی‌ها در حالی چنین اهدافی را در پس تعرض به آب‌های سرزمینی کشورمان دنبال می‌کنند که حقوق حاکم بر تنگه هرمز، حقوق خاصی است که بررسی اتفاق ناوگان دریایی در این منطقه نشان می‌دهد که در اکثر موارد از جمله «ورود غیرمجاز یک کشتی تجاری امریکایی در 9 اردیبهشت سال 94 به آب‌های داخلی»، «23 دی‌ماه سال 94 تجاوز نیروهای دریایی کشور امریکا»، «ورود غیرقانونی پهپاد امریکایی در اسفند 91 به مرزهای آب‌های داخلی» یا « حضور غیرقانونی پنج ملوان انگلیسی به خلیج فارس در آذرماه سال 1388» ناوهای دریایی این کشور جز با نقض حقوق حاکم بر تنگه هرمز روی نداده است.

حال اگرچه ایران و امریکا به کنوانسیون حقوق دریاها 1982 نپیوسته‌اند، اما مفاد این کنوانسیون با تفکیک میان عبور بی‌ضرر (innocent passage) و عبور ترانزیت (transit passage)، تنگه هرمز را شامل اصل عبور ترانزیت می‌داند. تفاوت عبور ترانزیت با عبور بی‌ضرر آن است که در عبور ترانزیت دولت ساحلی «حق ایجاد مانع برای ناوهای در حال عبور نداشته»، «حق تعلیق این حق را در زمان صلح ندارد»، «در صورت نقض تعهدات عبور ترانزیت توسط ناو در حال عبور از تنگه دولت ساحلی حق اتخاذ تدابیری را ندارد» و «ناوهای در حال عبور متعهد به برافراشتن پرچم کشور متبوع خود نیستند»، می‌باشد.

در عبور ترانزیت ناوهای دریایی در حال عبور نیز نسبت به کشور ساحلی تعهداتی دارند، از جمله «ممنوعیت تهدید یا توسل به زور علیه حاکمیت»، «عبور بدون وقفه»، «تمامیت ارضی و استقلال سیاسی کشور ساحلی» و «ممنوعیت فعالیت‌های اکتشافی و تحقیقاتی بدون اخذ اجازه از کشورهای ساحلی تنگه» که با بررسی رفتار امریکایی‌ها در موارد اشاره شده از جمله تجاوز به آب‌های سرزمینی کشورمان در هفته گذشته، دولت ایالات متحده این تعهدات را نقض کرده است؛ چراکه تمامیت ارضی و استقلال سیاسی کشورمان را نقض کرده و چنین رفتاری در مجامع جهانی قابلیت پیگیری قضایی دارد.

تمام اینها در حالی است که ایران کنوانسیون 1982 را امضا نکرده و به تصویب نرسانده است و جایگزین آن قانون «مناطق دریایی جمهوری اسلامی ایران در خلیج فارس و دریای عمان را در 23 ماده تصویب کرد» که در آن تعهداتی برای کشتی‌های در حال عبور در نظر می‌گیرد، از جمله اینکه محدوده دریای سرزمینی ایران در خلیج فارس را 12 مایل دریایی (هر مایل 1852 کیلومتر) معین کرده که بر این اساس دولت امریکا موظف به رعایت این مایل از دریای سرزمینی کشورمان است، مسئله‌ای که هر بار توسط ناوگان‌های این کشور نقض می‌شود.

جمهوری اسلامی ایران همچنین در پاسخ به مرقومه دولت عمان مبنی بر گسترش حدود دریای سرزمینی خود تصریح می‌کند که این اقدام در اثر ترسیم دوباره خطوط مبدأ مستقیم عمان در تنگه هزمز پدید آمده و تحت هیچ عنوان وضعیت حقوقی آب‌ها را از حیث عبور شناورها دگرگون نمی‌کند.

اگرچه پهنای تنگه هرمز در برخی نقاط بیش از 24 مایل دریایی بوده و نزدیک به 40 کیلومتر از آب‌های تنگه وضعیت بلاتکلیفی پیدا می‌کند، اما طبق قانون «مناطق دریایی جمهوری اسلامی ایران در خلیج فارس و دریای عمان مصوب1372» این مناطق در محدوده منطقه انحصاری اقتصادی قرار داشته و تعدی امریکایی‌ها به آن می‌تواند به معنای تجاوز تلقی گردد.

با توجه به آنکه عبور کشتی‌ها به خلیج فارس از دریای سرزمینی ایران و خروج از خلیج فارس از دریای سرزمینی عمان صورت می‌گیرد، رفتار امروز ناوگان‌های ایالات متحده ناقض «حقوق دریاهای 1982» بوده و از لون دیگر تضییع‌کننده قانون «مناطق دریایی جمهوری اسلامی ایران در خلیج فارس و دریای عمان 1372» است به این دلایل متقن که با نقض مرزهای آبی کشور، تمامیت ارضی و استقلال سیاسی ایران را نقض کرده و محدوده دریای سرزمینی ایران در خلیج فارس را که همان 12 مایل دریایی است، نقض کرده است.

بنابراین رفتار اقتدارگرایانه سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در برخورد قاطع با ناوگان‌های دریایی متخاصم می‌تواند به ایجاد رویه حقوقی در عرصه بین‌المللی بینجامد که با توجه به اینکه ایجاد رویه حقوقی در نظام حقوق بین‌المللی می‌تواند مستقیماً به تأمین منافع ملی تبدیل شود چنین رویکردی قابل دفاع مبتنی بر علم حقوق بین‌الملل است.

موازی با مواجهه مورد اشاره، باید از دولت ایالات متحده در مجامع کیفری بین‌المللی شکایت حقوقی کرد. با توجه به آنکه طبق همان نظام حقوق بین‌الملل دولت امریکا نسبت به اقدامات متجاوزانه خود درعرصه بین‌الملل به ویژه در تنگه‌های استراتژیک «مسئول» است.