درمذاکرات‌ایران-آمریکا چه‌گذشت؟

ویلیام برنز، معاون وزیر خارجه و جیک سولیوان، مشاور امنیت ملی جوبایدن، معاون رئیس جمهور آمریکا، از واشنگتن عازم شهر بندری مسقط در دریای عرب شدند. پونیت تالوار، مشاور حوزه ایران کاخ سفید و روبرت اینهورن، مشاور کنترل تسلیحاتی وزارت خارجه نیز پس از گفت و گوهای آلماتی از قزاقستان راهی عمان شدند.

در روزهای آغازین مارس، مقامات آمریکایی، به همراه برخی از کارکنان دولتی و پشتیبانی لجستیکی، در ویلای کنار ساحلی که متعلق به قابوس بن سعید، سلطان عمان، بود اقامات کردند. دولت عمان بارها پیشنهاد کرده که به صورت محتاطانه و به دور از چشم رسانه ها میزبان گفت و گوهای بین ایران و آمریکا باشد.

در عمان، مقامات آمریکایی با هیأت ایرانی به ریاست علی اصغر خاجی، معاون وزیر امور خارجه ایران، دیدار کرد.

خاجی، معاون وقت امور اروپا و آمریکای وزیر امور خارجه، قبلا از سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۲ به عنوان نماینده ایران در اتحادیه اروپا در بروکسل فعالیت کرده بود.

یکی از تلگراف های آمریکا که توسط ویکی لیکس افشاء شده نشان می دهد که خاجی در ژانویه ۲۰۰۸ در بروکسل، به همراه سعید جلیلی، رئیس وقت تیم مذاکره کننده هسته ای ایران در ضیافت شامی که به میزبانی خاویر سولانان، نماینده عالی اتحادیه اروپا و مذاکره کننده ارشد هسته ای ترتیب داده شده بود، شرکت کرد. مقامات ناتو اعلام کرده اند خاجی اولین مقام ایرانی بود که طی سه دهه گذشته (مارس ۲۰۰۹) با ناتو دیدار کرد تا به بحث درباره افغانستان بپردازد.


وی پس از اینکه در سال ۲۰۱۲ به عنوان معاون وزیر خارجه ایران برگزیده شد، به عنوان دیپلماتی که بر مسائل اروپا و آمریکا نظارت داشت، به طور مداوم با مقامات سوئیسی که در غیاب روابط رسمی بین ایران و آمریکا به عنوان حافظ منافع این کشور در تهران فعالیت می کنند، دیدار می کرد. اما خاجی چهره ای نبود که برای دیدبانان غربی ایران شناخته شده باشد.

در مارس گذشته در عمان، تیم های خاجی و برنز به همراه میزبانان عمانی شان هر آنچه لازم بود را انجام دادند تا این دیدار در صفحه رادارها روئیت نشود.

برنز، دومین مقام وزارت خارجه آمریکا، در چهار روز اول، بدون هیچ توضیحی، در هیچ یک از برنامه های عمومی ظاهر نشد. به همین ترتیب، وزارت امور خارجه و رسانه های ایران نیز چیزی درباره سفر خاجی به مسقط منتشر نکردند در حالیکه سفر وی به سوئیس در ۷ مارس، چند روز پس از مذاکرات محرمانه با آمریکایی ها، توسط میزبانان وی در وزارت خارجه سوئیس اعلام شده و رسانه ها به پوشش آن پرداختند.

هفته بعد، رسانه های عمانی دیدار رامین میهمان پرست، سخنگوی وزارت خارجه ایران به عمان، شامل بازدید از خبرگزاری عمان و ملاقات با وزیر اطلاع رسانی، را به صورت گسترده ای و همراه با تصاویر فراوان تحت پوشش خبری قرار دادند، گویی که مأموریتی انحرافی برای منحرف ساختن توجهات از سفر قبلی انجام شده است.

منبعی که اطلاعاتی درباره این دیدار داشت به المانیتور گفت: " هیأت آمریکایی در هر سفر به عمان در یک ویلای ساحلی که توسط دولت کنترل می شود، ساکن می شدند. تمام دیدارها با ایرانی ها در این مکان انجام می شد تا آمریکایی ها اطمینان یابند که هرگز ویلا را ترک نکرده و در معرض شناسایی توسط ژورنالیست ها و دیگران نخواهند بود. "

منابع ایرانی و آمریکایی که درباره دیدار ماه مارس ایران-آمریکا در عمان گزارش داده اند اعلام کرده اند که اگرچه این ملاقات موجب مبادله هایی مستقیم و صادقانه تر نسبت به مذاکرات ایران و گروه ۱+۵ شد، اما عاملی برای گشایش و یک تغییر واقعی در مواضع هر دو طرف، قبل از انتخابات ریاست جمهوری [ایران] در ماه ژوئن، نشد.

یکی از مقامات سابق آمریکایی گفت: " این مذاکرات مفید بودند اما پیشرفت زیادی حاصل نشد، زیرا رهبری ایران علاقه ای نداشت… این [دیدار] پایه هایی برای [تفاهم] پدید آورد… مشخص بود که اگرچه مذاکرات دو جانبه صادقانه تر و فشرده تری می توانست وجود داشته باشد اما پیشرفت واقعی تا قبل از انتخابات ایران ممکن نبود. "

یک مقام سابق دیگر آمریکایی به المانیتور اعلام کرد که دیدار دیگری برای ماه می برنامه ریزی شد اما ظاهرا ایرانی ها آن را لغو کردند.

عمان خطاب به آمریکا: ایران آماده آغاز گفت و گوهایی بی سر و صدا است

عمانی ها قبل از انتخاب باراک اوباما به عنوان رئیس جمهور آمریکا، این کشور را تشویق می کردن تا وارد گفت و گوهای مستقیم با ایران شود. عمانی ها همچنین نمایندگان آمریکایی را به صورت مداوم درباره موضغع قاطبه مقامان ایرانی درباره این موضع مطلع می ساختند.

یکی از اسناد ویکی لیکس که در ۷ دسامبر ۲۰۰۹ منتشر شد نشان می دهد که ریچارد شمیرر، سفیر آمریکا در عمان، در تلگرافی به واشنگتن نوشته است: " یوسف بن علوی، وزیر خارجه عمان، اعلام کرد این کشور می تواند به عنوان سازمان دهنده و میانجی هر دیداری باشد که آمریکا بخواهد با ایران داشته باشد – البته اگر به صورت مخفیانه انجام گیرد. "

بر اساس تلگرافی که در آوریل ۲۰۰۹ توسط گری گراپو، سفیر سابق آمریکا در عمان، به واشنگتن ارسال شده است، عبدالعزیز الرواس، نماینده باسابقه سلطان قابوس در امور ایران و وزیر فرهنگ این کشور گفته بود: " ایران آماده است تا گفت و گوهایی بی سروصدا در سطح پایین با آمریکایی ها برگزار کند. "

الوراس به سفیر آمریکا گفته بود: " آنها آماده هستند و می خواهند که شروع کنند و شما نباید صبر کنید. شما ابزار مذاکره بیشتری نسبت به آنچه آنها در دست دارند در اختیار دارید. از همه آنها استفاده کنید. " وی در ادامه افزود که ایران و آمریکا منافع مشترکی نیز دارند به مانند نبرد علیه طالبان در افغانستان و نیز مبارزه با قاچاق موارد مخدر در آسیای مرکزی. " آنها دوست ندارند که این چیزها را بپذیرند اما به شما در منطقه نیاز دارند. "

اما تلاش های دولت اوباما برای برقراری گفت و گوهای مستقیم با ایران بر اثر تحولات داخلی که پس از انتخابات ژوئن ۲۰۰۹ ریاست جمهوری ایران روی داد، متوقف شد. در اکتبر ۲۰۰۹، برنز و جلیلی به صورت دو حانبه و در حاشیه مذاکرات هسته ای در ژنو با یکدیگر دیدار کردند و پس از آن توافق سوآپ سوخت هسته ای اعلام شد. اما ایران بعدها به علت انتقادات داخلی از این توافق کنار رفت.


آمریکایی ها و اروپایی ها که متقاعد شده بودند ایران به علت درگیری های سیاسی داخلی نمی تواند در فرآیند مصالحه سیاسی پیش رود، در اواخر سال ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ شرکای بین المللی خود را متقاعد کردند که زمان اعمال فشار اقتصادی بیشتر به ایران فرا رسیده تا این کشور مجبور به انجام مذاکرات جدی شود.

بر اساس تلگراف مقامات آمریکایی، برنز در دسامبر ۲۰۰۹ به یانگ جئوچی، وزیر خارجه چین، اعلام کرد: " هیچ رئیس جمهوری در سی سال گذشته آمریکا به مانند اوباما برای مذاکره با ایران تلاش نکرده است. برنز در ادامه می گوید که آمریکایی ها از اینکه ایران از توافق تعویض سوخت که در ژنو منعقد شد، عقب کشیده اند، بسیار خشمگین و ناامید شده اند. واشنگتن" به دنبال راه حل هایی خلاقانه بوده تا با ایران اعتمادسازی کند… [اما] ناتوانی ایرانی در تداوم این مسیر… ناامید کننده بوده است. "

مذاکرات بین ایران و گروه ۱+۵ در ژانویه ۲۰۱۱ در استانبول به بن بست رسید. جلیلی که از سردرد شکایت داشت، از شرکت در بخش اعظمی از مذاکرات امتناع کرده و از دیدار با برنز اجتناب ورزید. پس از این مذاکرات، گفت و گوها بین شش قدرت جهانی و ایران به مدت یک سال تا آوریل ۲۰۱۲ به تعویق افتاد.

کانال" دوجانبه" پس از انتخاب روحانی احیاء شد

اما در زمان این بن بست دیپلماتیک، عمانی های ایستادگی کرده و صبر و تلاش های بی صدای آنها برای برقراری گفت و گو بین ایران و آمریکا بالاخره ثمر داد.

یک مقام آمریکایی به المانیتور اعلام کرد که در سال ۲۰۱۱ و ۲۰۱۲، تالوار و سولیوان – قائم مقام رئیس دفتر و رئیس برنامه ریزی هیلاری کلینتون، وزیر خارجه وقت آمریکا – دستکم در دو دیدار" مقدماتی" سطح پایین با ایرانی ها شرکت کردند تا چشم انداز کانال دوجانبه که قرار بود تحت هدایت برنز انجام شود را بررسی کنند. به گزارش آسوشیتدپرس، این دیدارهای مقدماتی شامل یک ملاقات در ۷ جولای ۲۰۱۲ در عمان بود که در آن سولیوان و تالوار شرکت داشتند اما برنز حضور نداشت.

تالوار در ماه گذشته میلادی و زمانی که به منظور انتصاب به عنوان دستیار امور سیاسی و نظامی وزیر خارجه در برابر کمیته روابط خارجی سنا حاضر شده بود، گفت: " من عضو یک تیم مقدماتی بودم که با ایرانی ها در چندین وهله دیدار کردیم تا مشخص شود که آیا می توانیم گفت و گوها را به سطح برنامه هسته ای برسانیم… با ایرانی ها در تابستان گذشته در عمان دیدار داشتیم. دیداری نیز مارس گذشته با آنها داشتیم. "

تالوار با اشاره به دیدار مارس ۲۰۱۳ در عمان بین برنز و خاجی گفت: " مشخص شد که ایرانی ها در آن زمان نمی توانند ادامه دهند. "

اما کانال پنهانی بین ایران و آمریکا پس از انتخاب روحانی بار دیگر جذابیت یافت و پس از تبادل نامه هایی بین اوباما و روحانی در ماه آگوست سرعت گرفت. تالوار گفت: " روحانی و ایرانی ها موافقت کردند که در آن زمان گفت و گوها ادامه یابد. "

" پس از آن مسیر مذاکرات دوجانبه با ایران سرعت گرفت… دیدارهای دوجانبه از همان ابتدا به فرآیند گروه ۱+۵ گره خورده… و منحصرا بر مسأله هسته ای محدود شد. "

از زمان تحلیف روحانی در ماه آگوست، پنج دور گفت و گوهای دوجانبه بین آمریکا و ایران، در عمان، نیویورک و ژنو برگزار شده است. در طرف آمریکایی ها برنز رهبری تیم را برعهده داشت. در طرف ایرانی نیز، مجید تخت روانچی، معاون اروپا و آمریکای وزارت امور خارجه، هدایت تیم را برعهده داشت. برخی اوقات عباس عراقچی، معاون امور حقوقی و بین المللی وزیر امور خارجه نیز به وی می پیوست. عراقچی و روانچی، هر دو عضو تیم مذاکرات هسته ای ایران هستند که توسط محمد جواد ظریف هدایت می شود.

برنز، روانچی و اعضای تیم های آنها ابتدا در ماه آگوست در عمان دیدار کردند؛ سپس دستکم دو بار در ماه سپتامبر در نیویورک دیدار کردند – و مقدمات تماس تلفنی تاریخی بین روحانی و اوباما و نیز دیدار بین ظریف و کری را در سازمان ملل فراهم آوردند. آنها قبل از تداوم گفت وگوهای گروه ۱+۵ و ایران در ژنو در ماه اکتبر، بار دیگر در عمان دیدار کردند. سپس دو دور گفت و گوی دیگر در ماه نوامبر در ژنو، قبل و در حین مذاکرات ایران و ۱+۵، برگزار شد، مذاکراتی که منجر به انعقاد توافقنامه هسته ای موقت با عنوان برنامه اقدام مشترک در ۲۴ نوامبر گردید.

کانال های دو جانبه و ۱+۵ از میان سایه ها ظاهر شده و ادغام می شوند؟

به گفته مقامات آمریکایی، آنچه که دولت اوباما" کانال گروه ۱+۵" – به ریاست وندی شرمان، معاون وزیر خارجه – و نیز کانال" دوجانبه" – به هدایت برنز – می نامد، با یکدیگر ادغام شده اند.

و آینده چگونه خواهد بود؟ مذاکره کنندگان پیشین آمریکا می گویند که اعتقاد دارند وعده ظریف، کری و گروه ۱+۵ برای دستیابی به توافقی جامع هسته ای در عرض یک سال اهمیت بسیاری برای مذاکرات دارد. گری سیمور، هماهنگ کننده سابق عدم اشاعه تسلیحات کشتار جمعی در کاخ سفید می گوید: " من معتقد هستم که گفت و گوهای مستقیم بین ایران و آمریکا برای حل مسأله هسته ای، بالاخص اکنون که وارد مرحله ای حساس شده ایم، اهمیتی اساسی دارد. "

انتظار می رفت وزارت خارجه آمریکا روز چهارشنبه اعلام کند که شرمان اواخر هفته جاری برای شرکت در دیدارهای مرتبط با پیاده سازی توافقنامه هسته ای ژنو که در ۲۴ نوابر منعقد شده، به ژنو خواهد رفت. دیدارهای وی با عراقچی ظاهرا به صورت دو جانبه انجام خواهند گرفت – و ظاهرا خبری از مخفی کاری های رایجی که در دورهای قبلی مذاکرات بین ایران و عراق وجود داشتند، نخواهد بود. (عراقچی دیدارهایی را نیز با هلگا اشمید، معاون مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در روزهای پنج شنبه و جمعه برگزار خواهد کرد. "


در حالیکه دیپلمات های ایرانی، به مانند همتایان آمریکایی آنها، تمایل دارند تا به صورت محتاطانه های گفت و گوهای بین ایران و آمریکا را به" حاشیه های" مذاکرات ۱+۵ و مسأله هسته ای، محدود سازند، اما رسانه های ایرانی مداوما درباره دلایل مقامات عالی رتبه برای برگزاری این مذاکرات بحث می کنند. علی اکبر ولایتی، مشاور سیاست خارجی رهبر ایران، در گفت و گویی با تلویزیون ایران در ۱۷ دسامبر گفت: " اگر گفت و گوهای دو جانبه با کشورهای گروه ۱+۵ نداشته باشیم در مسیر درستی قرار نداریم. "

اینهورن که هم اکنون در مؤسسه بروکینگز فعالیت می کند در مصاحبه با المانیتور گفت: " من فکر می کنم که ایرانی ها به دلمشغولی هایی که در باره گفت و گوهای دوجانبه داشتند فائق آمده اند. " (وی از پاسخ به اینکه آیا در مذاکرات ماه مارس عمان حضور داشت یا نه امتناع ورزید اما المانیتور تأیید می کند وی در این نشست شرکت داشت. )

وی گفت: " فکر می کنم که هم اکنون ایرانی ها به راحتی می توانند با آمریکا مذاکره کنند. آنها با مهارت توانسته اند در داخل کشور نشان دهند که گفت و گو با آمریکا درباره مسأله هسته ای به نفع کشورشان است. "