دلایل کاهش صادرات فرش دستباف

فرش دستباف ایران از دیرباز به عنوان یک کالای تولیدی اشتغال‌زا و صادراتی مطرح بوده و اهمیت آن در اشتغال‌زایی از آن جهت است که با کمترین هزینه هر فرد علاقمند می‌تواند حتی در منزل شرایط کار و تولید در این حرفه را برای خود فراهم کند.

بر اساس اعلام مرکز ملی فرش ایران هزینه برای ایجاد یک شغل در این حرفه 15 تا 20 میلیون تومان است.

گفتنی است؛ صادرات فرش ایران در سال‌ 1393 به ارزش 331 میلیون دلار، 1394 به ارزش 292 میلیون دلار، سال 1395 به ارزش 360 میلیون دلار، سال 1396 به ارزش 426 میلیون دلار، سال 1397 به ارزش 283 میلیون دلار و سال 1398 به ارزش 69 میلیون دلار بوده است که مقایسه این ارقام نشان می‌دهد اگرچه نقطه عطف صادرات فرش دستباف در سال 1396 بوده، اما بعد از آن افت صادرات را در سال 1397 و سپس کاهش شدید صادرات این کالا را در سال 1398 شاهد بوده‌ایم و در سه ماهه اول امسال نیز بر اساس اعلام سازمان توسعه تجارت ایران ارزش صادرات این کالا تنها 6 میلیون و 200 هزار دلار بوده است.

بخشی از کاهش صادرات فرش دستباف ایرانی مربوط به مسائل بین المللی از جمله تحریم‌های یکجانبه آمریکا علیه ایران و بخشی نیز مربوط به مسائل داخلی است. اما دلایل این افت صادراتی هر چه که باشد مسئولین مربوطه باید زودتر راهکارهای جبرانی برای آن را برنامه ریزی کنند زیرا با افت صادرات فرش دستباف اشتغال 2 میلیون نفر شاغل در این حوزه به خطر می‌افتد و هم علی رغم تأکید به توسعه درآمدهای صادراتی غیر نفتی بخشی از درآمدهای صادراتی غیر نفتی به راحتی از بین رفته است.

در رابطه با مشکلات تولید و صادرات فرش دستباف ایران گفتگویی با حامد چمن رخ رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف انجام شده که در ادامه می‌خوانید:

 آقای چمن رخ صادرات فرش دستباف در سال گذشته و امسال دچار افت شدید شده است؛ چه اتفاقی باعث افت صادرات این کالا شده است؟ آیا اعمال تحریم‌های مجدد آمریکا در سال 97 منجر به این اتفاق شده است و یا عوامل دیگری نیز بر افت صادرات اثرگذار بوده است؟

چمن رخ: صادرات فرش دستباف ایران در سال 96 حدود 430 میلیون دلار بود، اما صادرات این کالا در سال 97 به شدت کاهش یافت و در سال 98 نیز به 60 میلیون دلار رسید که دو عامل بر افت صادرات فرش دستباف ایرانی تأثیرگذار بوده است.

عامل اول تحریم‌های مجدد آمریکا بود که با این تحریم‌ها ما بازار مهم و سنتی صادرات فرش دستباف یعنی بازار آمریکا را از دست دادیم و از دست دادن این بازار منجر به افت بیش از 150 میلیون دلاری صادرات فرش دستباف ایران شد.

به عبارتی با متوقف شدن صادرات فرش دستباف ایران به آمریکا درآمد صادرات فرش به این کشور حذف شد و درحالی که درآمد صادراتی ما در حوزه صادرات فرش دستباف در سال 96 به ارزش 420 میلیون دلار بود، به یکباره درآمد صادراتی ما از این کالا به حدود 280 میلیون دلار در سال 97 رسید.

* عوامل داخلی و خارجی کاهش دهنده صادرات فرش دستباف 

فارس: اما افت صادرات فرش دستباف در سال 98 و سال 99 نیز ادامه یافت. اگر دلیل کاهش صادرات فرش تنها توقف صادرات فرش دستباف به آمریکا بود، ما باید حداقل صادرات 200 میلیون دلاری این کالا را حفظ می‌کردیم. پس چگونه باز هم صادرات دچار افت شد؟

چمن رخ: بله؛ دقیقا همین طور است، ارزش صادرات فرش دستباف ایران به آمریکا سالانه حدود 200 میلیون دلار بود که توقف صادرات به این کشور بر اثر اعمال تحریم‌ها در سال 97 بلافاصله اثر خود را گذاشت، اما این که ما دوباره با افت صادرات روبرو شدیم به خاطر موضوع رفع تعهد ارزی و تصمیمات بانک مرکزی بود.

فارس: موضوع رفع تعهد ارزی چه مشکلی به وجود آورد و چرا صادرکنندگان فرش دستباف با رفع تعهد ارزی مشکل دارند؟

چمن رخ: صادرکنندگان واقعی هیچ مخالفتی با بازگشت ارز حاصل از صادرات ندارند و اتفاقا معتقد به بازگشت آن نیز هستند. اصولا صادرکنندگان اگر ارز حاصل از صادرات را برنگردانند ادامه فعالیت تجاری برای آنها ممکن نیست، زیرا به هر حال سرمایه آنها محدود است و برای ادامه فعالیت اقتصادی باید ارز حاصل از صادرات را برگردانند، اما مشکل ما در باره رفع تعهد ارزی مشکلات ناشی از تحریم‌های داخلی و خارجی است.

صادرکنندگان واقعی هیچ مخالفتی با بازگشت ارز حاصل از صادرات ندارند و اتفاقا معتقدند به بازگشت آن نیز هستند زیرا صادرکنندگان اگر ارز صادراتی خود را برنگردانند ادامه فعالیت تجاری با توجه به محدودیت سرمایه برای آنها ممکن نخواهد بود.

ما به عنوان یک فعال اقتصادی قطعا علاقمند به ادامه روند صادراتی خود هستیم، زیرا صادرات هم برای ما درآمدزا خواهد بود و هم باعث ایجاد اشتغال و درآمدزایی برای کشور می‌شود، اما قطعا در شرایط فعلی مشکلات اجازه صادرات به ما را نمی‌دهد که این چنین افت صادراتی در این کالا ایجاد شده است.

در مورد مشکل رفع تعهد ارزی صادرکنندگان فرش دستباف بیشتر توضیح دهید؟

چمن رخ: صادرات فرش یک کار زمان بر است و برای بازگشت ارز حاصل از آن یک سال زمان لازم است، البته پس از ابلاغ بخشنامه رفع تعهد ارزی بانک مرکزی، وزیر وقت آقای رحمانی و همچنین سرپرست قبلی وزارتخانه آقای مدرس خیابانی نسبت به این موضوع نظر ویژه داشتند به طوری که بارها نامه نوشتند که مدت صادرات فرش دستباف یک سال است و پس از یک سال صادرکننده موظف می‌شود که ارز حاصل از صادرات این کالا را برگرداند، اما بانک مرکزی هیچ وقت به این موضوع توجه نکرد و آن را رعایت نکرد و متأسفانه به علت بی توجهی به این موضوع در حال حاضر کارت بازرگانی اغلب بازرگانان این حوزه حتی صادرکنندگان با سابقه تعلیق شده است.

البته بعد از اعلام بانک مرکزی در خصوص تعلیق و ابطال کارت بازرگانی، صادرکنندگان در صورت رفع تعهد ارزی کارت بازرگانی تعدادی تعلیق شد اما برخی از آنها نسبت به رفع تعهد ارزی به صورت کامل اقدام کردند که متأسفانه همچنان کارت بازرگانی آنها تعلیق است و این موضوع به دلیل آن است که ارتباطی بین سیستم‌های بانک مرکزی، وزارت اقتصاد و وزارت صمت برای تبادل اطلاعات وجود ندارد.

* ترجیح صادرکنندگان به توقف فعالیت تجاری

با تعلیق کارت بازرگانی، تجار مجبورند دو راه را انتخاب کنند، یا فعالیت خود را متوقف کنند و یا از کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای استفاده کنند که قطعا با توجه به این که استفاده از کارت‌های بازرگانی اجاره‌ای خلاف قانون است و تجارتی پرخطر خواهد بود، بازرگانان واقعی و اصیل از این روش استفاده نمی‌کنند و به ناچار مجبورند که دست از فعالیت تجاری بکشند و فعالیت اقتصادی و بازرگانی خود را متوقف کنند.

به عنوان عضو هیأت مدیره تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف به جرأت می‌گویم که صادرات فرش دستباف تقریبا متوقف است و اگر به گمرک مراجعه کنید، هیچ اتفاقی در این خصوص انجام نمی‌شود، زیرا هیچ صادرکننده‌ای حاضر نیست به دلیل مشکلاتی که در بازگشت ارز حاصل از صادرات دارد و خودش در آن دخیل نیست مجبور به پاسخگویی به نهادهای ناظر شود.

شما فرد سالخورده‌ای را در نظر بگیرید که سالیان سال است که با خوشنامی در بازار کار کرده و فعالیت اقتصادی داشته و صادرات نیز به روش سنتی داشته است، اما اکنون به دلیل مشکلات ناشی از بازگشت ارز حاصل از صادرات مجبور به پاسخگویی به سازمان‌ها و نهادهای اطلاعاتی شده است، طبیعی است که این فرد ترجیح می‌دهد صادرات خود را متوقف کند تا دچار چنین مشکلاتی نشود.

* سازوکار بانک مرکزی برای بازگشت ارز توسط صادرکنندگان خرد اجرایی نیست

فارس: به هر حال صادرات غیر نفتی در حال انجام است و بخشی از ارز حاصل از صادرات نیز به کشور بازگشته است، مشکل صادرکنندگان فرش دستباف درباره رفع تعهد ارزی چیست؟ چرا صادرکنندگان فرش دستباف نمی‌توانند ارز حاصل از صادرات را بازگردانند؟

چمن‌رخ: سازوکاری که بانک مرکزی برای انتقال ارز قرار داده اجرایی نیست و ما امکان استفاده از این سازوکار را نداریم و نمی‌توانیم از طریق سیستم بانکی پول را جابجا کنیم، بلکه باید این پول را از طریق صرافی‌های غیرمجاز و از طریق ارتباطاتی که داریم پول را به داخل کشور منتقل کنیم و سپس در داخل کشور پول را خرج کنیم. بنابراین از آنجا که بانک مرکزی نمی‌تواند این فرایند را رصد کند آن را هم قبول ندارد و نمی‌پذیرد.

فارس: اما بانک مرکزی شیوه‌های مختلفی را برای بازگشت ارز حاصل از صادرات قرار داده و در نهایت این ارز باید وارد سامانه نیما شود. چرا شما ارز را به هر شیوه‌ای که می‌توانید وارد نمی‌کنید و سپس آن را در سامانه نیما عرضه نمی‌کنید؟

چمن‌رخ: نکته مهم در صادرات فرش دستباف این است که به دلیل تحریم‌ها امکان تبادلات مالی از طریق سیستم بانکی برای صادرکنندگان فرش وجود ندارد. صادرکننده فرش، فرش را به کشور هدف صادراتی منتقل می‌کند و در آنجا مشتری‌ها که اغلب مشتریان ایرانی هستند فرش را از ما خریداری می‌کنند اما به ازای آن پولی به صادرکننده فرش پرداخت نمی‌کنند بلکه از طریق یک رابط این پول در اختیار یک واردکننده ایرانی قرار می‌گیرد که قصد واردات کالایی به ایران را دارد. در نتیجه واردکننده با آن پول کالای خود را خریداری و به ایران وارد می‌کند و ما نیز در ایران ریال را از واردکننده تحویل می‌گیریم.

* صادرکنندگان فرش با تهاتر کالا تحریم ها را دور زدند

به طور کل سال‌های اخیر به دلیل مشکلات نقل و انتقالات مالی صادرکنندگان فرش با تهاتر کالا تحریم‌ها را دور زده‌اند، بنابراین صادرکننده فرش عملا ارزی در اختیار ندارد که به سیستم بانکی و یا سامانه تحویل دهد و اگر بخواهد ارز حاصل از صادرات را در سامانه نیما عرضه کند، باید آن را از بازار آزاد خریداری و به قیمت پایین‌تری در سامانه نیما عرضه کند که قطعا با ضرر مواجه می‌شود،‌بنابراین با توجه به این مشکلات ترجیح می‌دهد فعالیت اقتصادی نکند و صادراتی هم نداشته باشد، ضمن این که مشکلاتی که برای صادرکنندگان برای تأمین ارز به وجود آمد و اجبار آنها برای ارائه ارز به سامانه نیما؛ یکی دو ماه بازار ارز را به شدت بهم ریخت و افزایش قیمت در این بازار را شاهد بودیم.

صادرکننگان فرش با تهاتر کالا تحریم ها را طی سال های اخیر دور زدند و به صادرات ادامه دادند، اما اکنون به علت بخشنامه رفع تعهد ارزی و محدودیت های ناشی از آن  نیز امکان دور زدن تحریم ها از آنها گرفته شده است.

 شما اشاره کردید که خریداران فرش و مشتریان فرش شما اغلب ایرانی هستند. دلیل این موضوع چیست؟

چمن رخ: بله، اغلب مشتریان ما ایرانی هستند، زیرا مشتری خارجی نمی‌تواند خارج از سیستم بانکی با ما کار کند و برای آنها امکان پرداخت نقدی مبالغ کلان وجود ندارد، بنابراین اصولا معامله‌ای با ما انجام نمی‌دهند و به قولی ما با پول سیاه در این کشورها کار می‌کنیم، البته پول سیاه نه به معنای پولی که از طریق فروش کالاهای غیرمجاز به دست می‌آید، بلکه منظور پول است که خارج از سیستم بانکی که برای خرید و فروش فرش در جریان است. اما به هر حال این نقل و انتقال در سیستم بانکی کشورهای هدف صادراتی ثبت نمی‌شود و عدم ثبت این نقل و انتقال برای خارجیان از لحاظ قانونی دارای مشکل است.

به علت تحریم‌ها ما حساب بانکی در بانک‌های خارجی نداریم، ضمن این که حساب بانکی‌ بسیاری از ایرانیان مقیم در این کشورها به علت تحریم‌ها مسدود شده است.

راهکار چیست؟ چگونه مشکل صادرات فرش باید حل شود؟

چمن‌رخ: در درجه اول بانک مرکزی باید بپذیرد که در شرایط تحریم قرار داریم و شرایط تحریم نیز مشکلاتی برای صادرکنندگان ایجاد کرده است. بنابراین نباید با تحریم‌های داخلی مشکل صادرکنندگان را افزایش داد به طوری که تحریم‌های داخلی آنقدر آزاردهنده شود که مانع صادرات یک کالای پردرآمد شود.

در مورد واردات بانک مرکزی اعلام کرده که هیچ وارداتی بدون اعلام منشأ ارز و بدون این که ارز از بانک گرفته شود امکان‌پذیر نیست، در حالی که اگر به ازای صادرات فرش اجازه واردات کالاهای موردنیاز داخلی داده شود، هم صادرات این کالای غیر نفتی ادامه خواهد یافت و هم درآمد ارزی برای واردات کالاهای مورد نیاز وجود دارد.

بانک مرکزی برای مشکل انتقال ارز به ما اعلام کرده که پول حاصل از صادرات را به حساب شرکت‌هایی در خارج از کشور واریز کنیم که این شرکت‌ها ممکن است امروز باشند و فردا نباشند، اما ارز مورد نیاز شرکت‌های بزرگ ایرانی را تأمین می‌کند، در حالی که به ازای واریز پول به حساب شرکت‌های مذکور، این شرکت‌های پیشنهاد‌ی از سوی بانک مرکزی هیچ گونه رسیدی به ما نمی‌دهند و بانک مرکزی هم آنها را تضمین نمی‌کند، لذا اگر پول ما از بین رفت هیچ کس پاسخگو نخواهد بود.

بنابراین در مجموع بانک مرکزی سازوکاری را برای رفع تعهد ارزی قرار داده که قابل اجرا نیست و اجرای آن فقط در توان شرکت‌های بزرگ صادراتی دولتی، خصولتی و پتروشیمی‌ها است و امکان صادرات و تجارت برای صادرکنندگان خرد و بخش خصوصی با این روش‌ها و شیوه‌های بانک مرکزی وجود ندارد و این سختگیری‌ها صادرات غیرنفتی بخش خصوصی را با مشکل مواجه کرده است.