یارانه‌ نقدی یا کالایی؟

به گزارش پارس به نقل از جهان، می توان یارانه را به مثابه بخشی از هزینه های جاری دولت که به پرداخت های انتقالی برای حمایت از اقشار آسیب پذیر اختصاص می یابد تعریف کرد. برای پرداخت یارانه، روش های متفاوتی وجود دارد که هر کدام بسته به عوارض اقتصادی جانبی خود، باید از نظر کارایی در نیل به هدف مقایسه شوند، چون گاهی روش پرداخت یارانه به خاطر عوارضی مانند ایجاد تورم یا وجود معضلِ میل نهایی بالا به مصرف، به نتیجه ی مطلوب نمی رسد.

روش های پرداخت یارانه

معمولاً پس از تعیین خط فقر و شناسایی گروه های هدف، بر اساس فاصله ی آن ها با خط فقر، می توان پرداخت یارانه را در قالب چهار رویکرد کلی کالایی، قیمت عمومی، کالابرگی یا کوپنی، و نقدی صورت داد. در رویکرد کالایی، دسترسی خانوارها به حداقلی از نیازهای مصرفی هدف قرار می گیرد، اما چون میل نهایی به مصرف خانوارهای کم درآمد بالاست، اعطای یارانه به شکل کالایی مد نظر است تا از وجود حداقلی از نیازهای اساسی در سبد خانوار اطمینان حاصل شود. در رویکرد کالابرگی، کالاهای مشخصی دارای یک برگ معین جیره هستند که بر اساس مقدار یارانه تخفیف می گیرند. معضل بازار سیاه از جمله معایب رویکرد کالابرگی به شمار می رود. رویکرد قیمت عمومی نیز بیشتر به کاهش قیمت مواد غذایی و افزایش امکان تأمین آن ها توسط افراد کم درآمد معطوف است. اما در رویکرد نقدی، وجه نقد به گروه های هدف پرداخت می شود تا برای امور خود صرف کنند. البته ممکن است پرداخت این وجه نقد، بر اساس شرط تخصیص آن، به امور خاصی از جمله خوراک، پوشاک، آموزش یا بهداشت باشد.

هر چهار رویکرد اصلی برای بهبود وضعیت معیشتی گروه های پیرامون خط فقر طراحی شده اند؛ اما اینکه در عمل چه رویکردی در پیش گرفته شود باید بر مبنای مقایسه ی کارایی این روش ها در تأمین هدف اصلی از پرداخت یارانه باشد. می توان دو رویکرد کلی یارانه ی نقدی و کالایی را به عنوان وجه مشترک چهار رویکرد اخیر مد نظر قرار داد و کارایی آن ها را مقایسه کرد. در تحلیل اقتصادی، سه سطح تحلیلی وجود دارند که در قالب تحلیل خُرد، تحلیل کلان و تحلیل توسعه صورت می پذیرند. تحلیل سطح خُرد به انگیزه ها و رفتار حساب گرانه ی فردی می پردازد. در تحلیل کلان، برآیند رفتارهای خُرد در قالب متغیرهای تجمیعی ارزیابی می شود و در سطح توسعه نیز تغییر کل ساختار مد نظر است.

یارانه نقدی و کالایی در سطح خُرد

از منظر تحلیل سطح خُرد، افراد مایل اند تا به بالاترین سبد کالایی دست یابند تا رضایت خاطر آن ها به بهترین شکل تأمین شود، اما محدودیت درآمد یا بودجه ی افراد به آن ها امکان می دهد تا با توجه به قیمت کالاها و خدمات مختلف، بالاترین سبد کالایی ممکن را خریداری کنند. پرداخت یارانه به صورت نقدی به افراد امکان می دهد تا فراتر از محدودیت واقعی درآمدی یا بودجه ی خود بروند و سبد بالاتری را تهیه کنند؛ اما تهیه ی سبد بالاتر به این معناست که ضرورتاً افراد افزایش درآمد ناشی از پرداخت یارانه را به کالاها یا خدمات ضروری تخصیص نخواهند داد، چون انگیزه ی کسب لذت و رضایت خاطر، آن ها را به سمت افزایش مقدار مصرف از برخی کالاها یا ورود برخی کالاهای جدید به سبد کالایی برمی انگیزد. ضمن اینکه یارانه ی نقدی می تواند خلل کمتری به مکانیسم بازار ایجاد کند و سیستم علامت دهی قیمت ها را دچار خدشه نکند.

در مقام مقایسه، یارانه ی کالایی باعث می شود تا کالای اساسی مد نظر دولت در سبد گروه های هدف قرار گیرد و دولت از مصرف آن کالا برای آن گروه خاص اطمینان یابد؛ گرچه ممکن است اطمینان از مصرف کالایی خاص به فرهنگ سازی یا سازوکارهای دیگری نیاز داشته باشد. برای نمونه، خانوار می تواند کالای دریافتی را غیرضروری تلقی کند و آن را مبادله نماید. در صورت اقدام خانوار هدف به مبادله ی کالای یارانه ای، هدف از پرداخت یارانه تأمین نخواهد شد. به ویژه یارانه ی کالایی مربوط به افراد کم سن وسال گروه های هدف یا عمدتاً کالاهایی غیر از گروه خوراکی، مشمول مبادله با کالاهای دیگری می شوند. به این ترتیب، برای درک کارآمدی دو روش کالایی و نقدی، باید به هدف سیاست اعطای یارانه توجه کرد. در صورتی که پرداخت یارانه صرفاً برای کمک به گروه های هدف برای ارتقای سبد کالایی و افزایش رضایت خاطر باشد، آن گاه یارانه ی نقدی، کارایی بیشتری دارد؛ اما اگر دولت به دنبال گنجاندن کالایی خاص در سبد خانوار باشد، آن گاه یارانه ی کالایی از کارایی بیشتری برخوردار است، اما لازم است تا اقداماتی تکمیلی مانند فرهنگ سازی نیز در کنار آن انجام پذیرد.

رویکرد کلان به یارانه

صرف نظر از اینکه هدف از پرداخت یارانه در قالب انگیزش انفرادی، مبنایی برای مقایسه ی دو رویکرد کالایی و نقدی به شمار می رود، لازم است تا به آثار بازتخصیصی، توزیعی و تولیدی هر دو رویکرد در سطح کلان نیز پرداخته شود.

از دیدگاه اقتصاد کلان، یارانه ی نقدی نظیر رویکرد سیاست هدفمندسازی یارانه ها به این معناست که گروه های مختلف تصوری از یک جریان درآمد دائمی دارند که به درآمد آن ها افزوده شده است و این افزوده ی دائمی، با توجه به میل نهایی به مصرف بالای گروه های کم درآمد، صرف مخارج مصرفی می شود که لزوماً در زمره ی کالاهای اساسی خانوار نیستند. اما چنین میلی به این معناست که در کوتاه مدت، تقاضای کل تحریک می شود و فشار تقاضا ی انباشته می تواند آثار تورمی وخیمی به همراه داشته باشد.

چنانچه یارانه بخش تولید نیز حذف یا هدفمند شود نیز فشار تورم ناشی از شوک عرضه، به همراه فشار تورم ناشی از شوک تقاضا، می تواند به تشدید تورم و حتی بروز مارپیچ تورم و تضعیف پول ملی در مقابل ارزهای خارجی بینجامد. بنابراین افزایش نقدینگی، یکی از بزرگ ترین موارد ناکارآمدی یارانه ی نقدی به شمار می رود. اما یارانه ی کالایی به واسطه ی افزایش بیشتر مخارج دولت در سطح کلان، می تواند مورد توجه قرار گیرد. بنابراین در سطح کلان می توان گفت که رویکرد یارانه ی کالایی، با وجود نیاز به سیستم انبار و فرهنگ سازی، از مزیت بیشتری برخوردار است و هزینه کمتری به جامعه تحمیل می کند.
اما سؤالی مهم تر و بنیادی تر وجود دارد که به مسئله زمان و یادگیری مربوط می شود؛ چرا پرداخت یارانه در یک کشور دوام پیدا می کند؟ تجربه ی تاریخی کشورهای دنیا نشان می دهد که در مواردی مقتضی، مانند جنگ یا رکود اقتصادی، دولت ها به اجرای سیاست های اعطای یارانه اهتمام ورزیده اند؛ اما با رفع موضوعیت این سیاست، آن را حذف کرده اند یا برای گروه هایی بسیار کم شمار و مستحق ادامه داده اند. بنابراین معیار سطح توسعه ی کارایی نیز باید به مقایسه کارایی روش های یارانه ای افزوده شود.

تحلیل توسعه

اگر روش پرداخت نقدی یارانه مد نظر باشد، آن گاه در بلندمدت، این انتظار را در شهروندان به وجود می آورد که باید دوام داشته باشد و به تدریج، مبلغ آن نیز افزایش یابد؛ در صورتی که هدف اصلی یارانه، مبارزه با فقر و توانمندسازی افراد جامعه برای تأمین کالاهایی است که در شرایط کنونی خود امکان دریافت آن ها را ندارند. بنابراین یکی از مهم ترین ابعاد ناکارایی یارانه ی نقدی از دید توسعه ای می تواند به تحریک انتظارات به سمت استمرار پرداخت و در نتیجه، عدم انگیزش جدی برای خروج از شرایط مستمر تولید و دوام فقر معطوف باشد.

در چنین شرایطی، افراد به منظور تلاش برای رهایی از دام فقر، انگیزه ی بسیار ناچیزی خواهند داشت و همواره چشم به کمک دولت خواهند دوخت؛ اما چنانچه پرداخت یارانه به صورت کالایی، در مواردی که باعث توانمندسازی افراد و نه جبران موقتی آن ها می شود، طراحی گردد، آن گاه افراد می توانند در بلندمدت با ریشه ی فقر خود مبارزه کنند. یارانه برای آموزش، یکی از کامیاب ترین این نمونه هاست؛ به طوری که بیشتر افراد خانوارهای فقیر، پس از اتمام تحصیل، دیگر در زمره ی فقرا قرار نمی گیرند و از دام فقر رهایی می یابند. بنابراین مقایسه ی سه سطح تحلیل خُرد، کلان و توسعه نشان می دهد که کارایی روش یارانه ی کالایی، از روش یارانه ی نقدی بسیار بالاتر است.

نتیجه گیری

در این نوشتار تلاش شد تا کارایی دو رویکرد کلی پرداخت یارانه ی نقدی و کالایی مقایسه شود. از منظر انگیزش افراد، مشاهده شد که یارانه ی کالایی معطوف به هدف گنجاندن کالایی خاص در سبد خانوار است که گاهی باید همراه با آموزش یا فرهنگ سازی عمومی باشد. برآیند رفتارهای یارانه بگیران نقدی در سطح کلان به فشارهای تورمی می انجامد و کمکی به فقرزدایی دائمی نمی کند. یارانه ی کالایی در صورتی که روی توانمندسازی افراد معطوف باشد، در بلندمدت می تواند کاراتر باشد و از شمار یارانه بگیران و فقرا بکاهد.