گفت‌وگو با رئیس پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای و گزارش بازدید
عقیم سازی کرم انار ، کنترل علفهای هرز ، نارنگی های بدون هسته/ کشف هسته‌ای سفره‌های زیرزمینی آب+ تصاویر
کسب دانش فنی عقیم‌سازی کرم گلوگاه انار با بهره‌گیری از فن‌آوری هسته‌ای، موجب جلوگیری از وارد شدن سالانه 300 میلیارد تومان خسارت به کشور شده است. این دستاورد با توجه به این‌که ایران جایگاه اول تولید انار را در دنیا دارد و این محصول ارزش صادراتی، تغذیه‌ای و ارزآوری بالایی دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است.
پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- حبیبه عرفانی- تولید برنج و گندم مقاوم به شوری و خشکی، نارنگی‌هایی با کیفیت بالا و بدون هسته، افزایش ماندگاری محصولات غذایی و مقاوم‌سازی آن‌ها برابر آفات، تنها بخشی از دستاوردهای متعدد محققان کشورمان در حوزه کشاورزی هسته‌ای است. فن‌آوری هسته‌ای کاربردهای بسیار گسترده‌ای در حوزه‌های مختلف، از پزشکی و ساخت رادیوداروها گرفته تا کشاورزی و محیط زیست دارد. گسترش این فن‌آوری موجب جهش کشورمان در همه زمینه‌های علمی و صنعتی می‌شود. یکی از حوزه‌هایی که از فواید فن‌آوری هسته‌ای بهره‌مند شده، کشاورزی است که با دستاوردهای چشمگیر محققان کشورمان در این عرصه شاهد پرورش گیاهان مقاوم به خشکی، شوری، آفات و بیماری‌ها، افزایش راندمان کودها، اصلاح نباتات، افزایش ماندگاری محصولات، بهبود خصوصیات خاک، آب، تغذیه گیاه و... هستیم. برای آشنایی با موفقیت‌های گسترده محققان کشورمان در عرصه کشاورزی هسته‌ای با رئیس پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای سازمان انرژی اتمی ایران گفت‌وگو کرده‌ایم که در پی می‌آید.
تاریخچه بهره‌گیری از فن‌آوری هسته‌ای در حوزه کشاورزی
پیشینه استفاده از فن‌آوری هسته‌ای در حوزه کشاورزی در دنیا به دهه ۱۹۵۰ برمی‌گردد، در آن زمان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با همکاری سازمان ملل و فائو مصوبه‌ای را به تصویب رساند که از دستاوردهای صلح‌آمیز فن‌آوری هسته‌ای در عرصه کشاورزی استفاده شود. کشورهای توسعه‌یافته هم جزو اولین کشورهایی بودند که استفاده از این فن‌آوری را در بخش کشاورزی آغاز کردند. در کشور ما این کاربرد صلح‌آمیز فن‌آوری هسته‌ای از ۳ دهه پیش آغاز شده است و در طول این ۳ دهه، متخصصان کشورمان موفق شده‌اند با همکاری وزارت جهاد کشاورزی و زیر نظر پژوهشگاه علوم و فنون هسته‌ای و همچنین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به دستاوردهای چشمگیری در زمینه بهبود خصوصیات کمی و کیفی گیاهان دست پیدا کنند که ارزش اقتصادی بسیار بالایی برای کشور دارد. به گفته رئیس پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای، چالش‌های اساسی در حوزه کشاورزی با توجه به سند راهبردی وزارت جهاد کشاورزی، موارد مختلفی از جمله خشکی، شوری، آفات و بیماری‌ها، پایین بودن راندمان مصرف کودهای شیمیایی و آلی، برخی تنش‌های زیستی و غیر زیستی، استفاده زیاد از سموم و علف‌کش‌ها و همچنین بیماری‌های دام، طیور و آبزیان را در برمی‌گیرد. به همین دلیل در پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای با استفاده از فن‌آوری هسته‌ای در حوزه اصلاح گیاهان زراعی و باغی فعالیت‌هایی را آغاز کردیم. به عنوان مثال در بحث شوری و خشکی در گیاهان راهبردی مانند گندم، جو و برنج که محصولات اصلی کشور هستند، با توجه به این‌که منابع آب ما کم است، شرایط شوری در خاک‌های کشور غلبه می‌کند و باید به سمتی پیش برویم که از گیاهان مقاوم به شوری یا مقاوم به خشکی استفاده کنیم. در گیاهان زراعی مانند برنج که به منابع آبی بالایی نیاز دارد، ناچاریم با استفاده از شرایط شوری که در برخی مناطق استان‌ها روی می‌دهد و با توجه به منابع آبی کمی که در اختیار داریم، گیاهانی را پرورش دهیم که زودرس و یا مقاوم به شرایط شوری باشد. در این راستا در پژوهشکده به ۲ شکل استفاده از پرتوها و استفاده از ایزوتوپ‌ها یا رادیو ایزوتوپ‌ها از فن‌آوری هسته‌ای بهره گرفتیم.
نقش فن‌آوری هسته‌ای در اصلاح گیاهان
رئیس پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای تصریح می‌کند: «در اصلاح گیاهان زراعی و باغی، مرتعی و جنگلی، از پرتوهای گاما استفاده می‌شود. به عنوان نمونه بذر برنج تحت پرتوی گاما با دوزهای مختلف در سامانه پرتودهی قرار می‌گیرد. در نسل‌های گوناگون کشت در سال‌های مختلف زراعی، این بذر کشت می‌شود تا در نهایت به صفت مورد نظر برسیم. سپس گیاهان مقاوم به شوری یا خشکی تحت عنوان «لاین‌های امیدبخش» به وزارت جهاد کشاورزی معرفی می‌شود. این گیاهان به مدت یکی، دو سال در مناطق مختلف مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. سپس وزارت جهاد کشاورزی آن‌ها را به عنوان رقم مقاوم به شوری یا خشکی معرفی می‌کند. معرفی رقم سبب می‌شود این رقم در نقاط مختلف کشور تسری پیدا کند و کشت شود. در گیاهان باغی هم همین فرآیند انجام می‌شود. هم‌اکنون طرحی روی نارنگی و پرتقال در حال اجراست تا صفات نامطلوب این میوه‌ها اصلاح شود. به عنوان مثال نارنگی‌هایی در برخی مناطق کشور کشت می‌شود که با کیفیت بالا اما هسته‌دار است. در این راستا با استفاده از پرتوگاما می‌توان این نارنگی را اصلاح کرد. بسته به نوع گیاهان باغی این کار ۶ تا ۱۰ سال طول می‌کشد. در حال حاضر روی گیاهان باغی ۴ طرح در حال انجام است تا خصوصیات ظاهری نامطلوب آن‌ها رفع شود.» رئیس پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای در ادامه می‌گوید: «پاکوتاهی یک صفت مطلوب برای برنج است که با استفاده از فن‌آوری هسته‌ای آن را ایجاد کرده‌ایم. این ارقام، پاکوتاه و مقاوم برابر بیماری هستند؛ صفت‌های مطلوبی که ارزش اقتصادی محصول را به میزان فوق‌العاده‌ای افزایش می‌دهند.» وی با اشاره به دیگر پروژه‌های پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای می‌افزاید: «امسال، پروژه تولید نارنگی کلمانتین سال پایانی خود در پژوهشکده را سپری می‌کند تا به مرحله معرفی رقم برسد. سال ۹۴ یا اوایل سال ۹۵، رقم نارنگی کلمانتین بدون هسته یا کم هسته را به عنوان رقم اصلاح شده معرفی می‌کنیم. این طرح‌ها کاملا مشترک با زیرمجموعه‌های سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج وزارت جهاد کشاورزی انجام می‌شود. در این راستا برنج اصلاح شده با فن‌آوری هسته‌ای ۳ سال است که در سطح استان مازندران ترویج شده و برنامه امسالمان این است که این ارقام تابش و پویا را در ۱۰۰ هکتار بین کشاورزان ترویج کنیم.»
پرتودهی گاما کاملا بی‌ضرر است
وی با بیان این‌که پرتودهی محصولات تاثیر نامطلوبی به همراه ندارد، تاکید می‌کند: «پرتوها بر اساس استانداردهای آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تابانده می‌شود؛ ضمن این‌که در ایجاد گیاهان اصلاح شده چون دوز پرتو پایین است، آثار مخرب وجود ندارد. ما همیشه گیاهانی را انتخاب می‌کنیم که در سلامت کامل باشند، خصوصیات کمی و کیفی آن‌ها کاملا بررسی می‌شود و در لاین‌های امیدبخش که به وزارت جهاد کشاورزی معرفی می‌کنیم، کاملا تست شده‌اند. برای محصولات باغی هم پرتودهی گاما استفاده می‌شود. درباره گیاهان زراعی از بذر و در مورد گیاهان باغی از پیوندک‌ها و یا جوانه‌های گیاهان استفاده می‌کنیم و آن‌ها را در معرض دوز پرتوگاما قرار می‌دهیم. در حوزه گیاهان زینتی نیز طرحی امسال به نتیجه خواهد رسید که طی آن با هدف افزایش بازارپسندی گل رز، قلمه‌های گیاه را تحت پرتوگاما قرار دادیم تا صفات مطلوب آن افزایش پیدا کند و ماندگاری و شادابی آن در گلخانه یا منزل و مغازه افزایش یابد. این طرح با همکاری پژوهشکده گیاهان زینتی محلات امسال به پایان میرسد و آن را به عنوان رقم معرفی می‌کنیم.»
کنترل آفات
استفاده دیگر از فن‌آوری هسته‌ای و به طور ویژه پرتوهای گاما، در کنترل آفات و بیماری‌هاست. پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای ایران در این حوزه چند طرح را اجرا می‌کند که یکی از آن‌ها به مرحله نیمه صنعتی رسیده است. کنترل آفات به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم روی محصولاتی مانند خرما و انواع حبوبات انجام می‌شود که می‌خواهیم انبارمانی آن‌ها را افزایش دهیم. همچنین در مورد محصولات غده‌ای مانند سیر، سیب‌زمینی، عدس و لوبیا که می‌خواهیم مدت ماندگاری آن‌ها بیشتر شود. در این راستا از پرتودهی گاما برای کلیه محصولات باارزش بالای انبارمانی مانند محصولات غده‌ای استفاده می‌کنیم. هم‌اکنون دانش فنی کنترل آفات در این محصولات را کسب کرده و دوزهای استاندارد را به دست آورده‌ایم. در این راستا سامانه پرتودهی نیز در بناب و تهران راه‌اندازی شده است. استفاده از این دانش فنی سبب می‌شود علاوه بر افزایش زمان ماندگاری محصول، آفت انباری کاهش یابد. این پرتودهی به شکل مستقیم انجام می‌شود و هیچ‌گونه اثر مخربی روی محصول ندارد. خرما هم یکی دیگر از محصولات مهم کشاورزی است که تحت پرتودهی گاما به منظور مقاوم‌سازی برابر آفت‌ها و افزایش انبارمانی قرار گرفته است. همچنین روی رفع ترشیدگی خرما کار شده که یکی از چالش‌های اساسی نگهداری این محصول در انبار است. این پروژه نهایی شده و با پژوهشکده کاربرد پرتوها کار انجام شده و هم‌اکنون دانش فنی آن آماده است تا یک سامانه پرتودهی در جنوب کشور مانند استان بوشهر، استان فارس و استان خوزستان ایجاد شود تا بتوانیم محصولات مهمی مانند خرما را پرتودهی صنعتی کنیم.»
عقیم‌سازی کرم انار و جلوگیری از خسارت 300 میلیارد تومانی
همچنین کسب دانش فنی عقیم‌سازی کرم گلوگاه انار با بهره‌گیری از فن‌آوری هسته‌ای، موجب جلوگیری از وارد شدن سالانه 300 میلیارد تومان خسارت به کشور شده است. این دستاورد با توجه به این‌که ایران جایگاه اول تولید انار را در دنیا دارد و این محصول ارزش صادراتی، تغذیه‌ای و ارزآوری بالایی دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است. استفاده از پرتودهی گاما در مبارزه با این آفت انار سبب شده است 20 درصد خسارت به کشاورزان کاهش پیدا کند. برای کنترل این آفت، مطالعات زیادی در کشور انجام شد اما هیچ یک نتوانست میزان خسارت‌های وارده را کاهش دهد. در حالی که با استفاده از فن‌آوری هسته‌ای موفق شدیم با روش عقیم‌سازی (SIT) میزان آلودگی و خسارت این آفت را تا 20 درصد کاهش دهیم. کرم گلوگاه انار، آفتی است که در گل گاه انار می‌نشیند، تخم‌ریزی می‌کند و در نهایت مسیری می‌شود تا قارچ‌ها وارد انار شوند. در مرحله اول، با استفاده از پرتوگاما، عامل مولد آفت کرم گلوگاه نابارور شد. سپس حشرات عقیم شده، به صورت شفیره و یا به صورت حشره کامل در مزرعه رهاسازی شد. رهاسازی حشرات نابارور سبب شد جمعیت آفت کنترل شود. این طرح به مرحله نیمه صنعتی رسیده و قرار است امسال در مساحت 70 هکتار در استان یزد اجرایی شود. در این طرح بیش از یک میلیون حشره رهاسازی می‌شود.
کنترل علفهای هرز با فن‌آوری هسته‌ای
با استفاده از فن‌آوری هسته‌ای می‌توان علفهای هرز را کنترل کرد.رئیس پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای این را گفته و می‌افزاید: «می‌توان با فن‌آوری هسته‌ای میزان دقیق علف‌کش مورد نیاز را برآورد کرد و با استفاده از سموم نشان‌دار به رادیوایزوتوپ مانند کربن 14، زمان استفاده از علف‌کش و سموم و میزان مورد نیاز را در شرایط گلخانه‌ای و یا در سطح مزرعه برآورد کرد. در این صورت می‌توان بهترین زمان مصرف سموم را برای محصول کشاورزی به دست آورد.»
تدوین دستورالعمل مصرف کود برای گندم با فن‌آوری هسته‌ای
وی در ادامه گفت‌وگویش به دستاوردی دیگر در این حوزه اشاره کرد و از تدوین دستورالعمل استفاده بهینه از کود برای گندم خبر داد و گفت: «از آنجا که برای کشاورزان به ویژه دیم‌کاران بسیار مهم است کودی که استفاده می‌کنند در چه زمانی باشد و چه مقدار از آن کود جذب گیاه شود، پروژه‌ای در 3 استان کردستان، کرمانشاه و آذربایجان شرقی در حال اجراست که در قالب یک پروژه روی گندم انجام می‌شود که امیدواریم تا پایان سال به پایان برسد. پس از پایان پروژه، نوعی دستورالعمل مصرف کود استخراج می‌شود که برای کشاورزان آن منطقه مفید است. در حال حاضر این پروژه در مرحله تحقیقاتی است و در شرایط مختلف آب و هوایی آزمایش می‌شود تا دریابیم کود را برای گندم چه زمانی و به چه میزان استفاده کنیم.» وی در تشریح جزییات پروژه اظهار کرد: «ایزوتوپ‌های پایدار نیتروژن 15 برای این منظور استفاده می‌شود. برای این ارزیابی به جای کود معمولی از کود نشان‌دار نیتروژن 15 استفاده می‌کنیم سپس این کود را در سطح گیاه و یا در خاک پخش و سپس مقدار نیتروژن 15 را در خاک و آب‌های زیرزمینی ردیابی می‌کنیم. طی محاسباتی مشخص می‌شود چه میزان از کود جذب گیاه شده است. اطلاع از میزان کود جذب شده ارزش اقتصادی دارد زیرا ضمن استفاده بهینه از کود، آب‌های زیرزمینی هم آلوده نمی‌شود البته این اندازه‌گیری کاملا تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام می‌شود.»
رتبه دوم ایران در حوزه اصلاح گیاهان زراعی در منطقه
رئیس پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای سازمان انرژی اتمی ایران، از رتبه دوم ایران در حوزه اصلاح گیاهان زراعی و باغی در منطقه خبر داد و گفت: «در این حوزه تنها پاکستان از کشور ما جلوتر است.» وی افزود: «ایران نسبت به دیگر کشورهای منطقه مانند اردن و کشورهای حوزه خلیج فارس در بحث اصلاح گیاهان زراعی و باغی پیشرفت بسیار بیشتری داشته است.»
تک جنسی کردن ماهی قزل‌آلا و خاویار
علاوه بر این‌ها، موفقیت محققان کشور در کسب دانش فنی تک جنسی کردن ماهی قزل‌آلا و خاویار با استفاده از فن‌آوری هسته‌ای، مزیت‌هایی همچون افزایش گوشت و بالا رفتن مقدار خاویار تولید شده را در کشور به همراه داشته است. ماهی خاویار هم به لحاظ داشتن خاویار در این پروژه اهمیت پیدا کرده است زیرا خاویار بیشتر در ماهی‌های ماده وجود دارد و ماده‌زایی آن بسیار مهم است. در این روش، پرتوگاما روی اسپرم ماهی تابانده می‌شود. هنگامی که اسپرم با کمک ماهی ماده لقاح داده می‌شود تخم حاصل به سمت ماده‌زایی پیش می‌رود و بدین شکل ماده‌زایی تشدید و در نتیجه تولید گوشت در این ماهی‌ها بیشتر خواهد شد. در مرحله صنعتی بر اساس اعلام نیاز محل‌های پرورش ماهی این پروژه اجرایی می‌شود. وی اضافه کرد: «با توجه به این‌که ایران رتبه اول فرسایش خاک در منطقه و آسیا را دارد، موفق شده‌ایم با استفاده از رادیوایزوتوپ‌های طبیعی به میزان دقیق، سطح فرسایش خاک را در نقاط مختلف کشور برآورد کنیم و همچنین با برآورد راندمان مصرف کود در کشور از آلودگی آب‌های زیرزمینی و ورود سموم به محصولات کشاورزی و غذایی جلوگیری به عمل آوریم. همچنین تلاش می‌کنیم با استفاده از فن‌آوری هسته‌ای، ارقامی از خانواده بقولات را معرفی کنیم که توانایی تثبیت نیتروژن را داشته باشند و در این راستا یک رقم از گیاه پنبه را معرفی کرده‌ایم که زودرس و مقاوم به بیماری است.»
گزارش بازدید از پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای کرج/ کشف هسته‌ای سفره‌های زیرزمینی آب
بدون‌شک یکی از کاربردهای مهم و البته کاملا صلح‌آمیز انرژی هسته‌ای در دنیای امروز، استفاده از این فن‌آوری در حوزه کشاورزی است که با توجه به افزایش جمعیت زمین و کاهش منابع آبی و غذایی، هر روز بر ارزش این فن‌آوری افزوده می‌شود. در کشور ما نیز شاید در سال‌های گذشته کمتر به ارزش و اهمیت فن‌آوری هسته‌ای در بخش کشاورزی پرداخته می‌شد اما با اوج گرفتن چالش هسته‌ای ایران و غرب و انجام مذاکرات برای حل و فصل این پرونده، بحث استفاده‌های صلح‌آمیز از اتم نیز بیش از گذشته مطرح شد و در میان مردم جا باز کرد. در ادامه بازدیدهایی که از مراکز مختلف صنعت هسته‌ای کشورمان داشتیم به پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای در کرج رفتیم و ضمن شنیدن کلیاتی از اقدامات انجام شده توسط این مرکز از زبان رئیس پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای سازمان انرژی اتمی ایران، از نزدیک با این پیشرفت‌ها آشنا شدیم. طرح ایجاد مرکزی، به منظور انجام تحقیقات کاربردی در زمینه کشاورزی هسته‌ای از سال 1363 در سازمان انرژی اتمی ایران شروع و به دنبال آن زمینی در کرج به همین منظور اختصاص داده شد و در سال 1367 این مرکز رسما به نام «مرکز تحقیقات کشاورزی و پزشکی هسته‌ای» نام‌گذاری و از این سال عملیات ساختمانی واحدهای مختلف مرکز آغاز گردید و در سال 1370 ساختمان بخش‌های کشاورزی هسته‌ای، آزمایشگاه دزیمتری استاندارد ثانویه و بخش کاربرد پرتوهای یونی مورد بهره‌برداری قرار گرفت و در همان سال عملیات ساخت بخش مواد هسته‌ای و مجموعه آزمایشگاهی آن آغاز شد.
در ابتدای بازدید خود از مجموعه پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای در کرج به گروه دامپزشکی، علوم دامی و آبزیان این پژوهشکده رفتیم.
غذای دام را خوش خوراک‌تر می‌کنیم
مدیر گروه دامپزشکی، علوم دامی و آبزیان پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای هدف از استفاده از فن‌آوری هسته‌ای در بخش دامی را افزایش کمیت و کیفیت محصولات دامی عنوان می‌کند و در ادامه پرتودهی به جیره غذایی دام برای از بین بردن آفات و استفاده از ایزوتوپ‌ها برای بررسی میزان مواد مغذی در خوراک دام را از جمله این استفاده‌ها برشمرد. نکته جالب این سخنان این بود که مدیر گروه دامی به ما گفت: «حتی با پرتودهی روی خوراک دام یا تغییر ترکیبات آن می‌توان آن را خوش‌خوراک‌تر کرد که در نتیجه باعث مصرف بیشتر دام و افزایش وزن و گوشت دام می‌گردد. البته روش‌های شیمیایی برای این کار وجود دارد که مضر است ولی ما با پرتودهی این اقدامات را انجام می‌دهیم که هیچ ضرری ندارد. ما از ایزوتوپ‌ها برای تخمین میزان مواد غذایی سودمند در خوراک دام استفاده می‌کنیم که معمولا در نوشخوار‌کننده‌ها ایزوتوپ پایدار نیتروژن 15را وارد بدن دام کرده و با اندازه‌گیری در بخش‌های مختلف و دفع دام می‌توانیم بفهمیم که چه مقدار پروتئین تولید شده و بر اساس آن جیره‌ها را تنظیم نماییم.»
در حوزه پرتودهی قدمت زیادی نداریم و در چند سال اخیر پروژه‌هایی را داشتیم که روی گندم، جو، کنجاله و تفاله ماگاس انجام شد و نتایج خیلی خوبی داشت و بحث این است که این‌ها کاربردی شوند. البته مشکل پرتودهی این است که ما باید سیستم‌هایی ساده داشته باشیم تا بشود به راحتی با آن‌ها کار و در جاهای مختلف نصب کرد و تا آن زمان با توجه به هزینه‌های بالا برای دامدار صرفه اقتصادی ندارد.»
تولید رادیو واکسن برای کنترل بیماری‌های دام
درباره تولید رادیوواکسن برای کنترل بیماری‌های دام مدیر گروه دامپزشکی، علوم دامی و آبزیان پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای توضیح می‌دهد: «در حوزه درمان نیز دامپزشکی هسته‌ای در دنیا وجود دارد اما در ایران چون هیچ‌وقت برای درمان دام هزینه زیادی نمی‌شود، انجام نمی‌دهند. آنچه در ایران بیشتر مطرح بوده، رادیو واکسن‌هاست و بیشتر بحث این بود که عامل بیماری‌زا را با پرتودهی بکشید و این واکسن غیر‌زنده را تولید کرده و فرموله کنید تا بتوانید واکسن تولید کنید. مثلا واکسن تب برفکی را از پرتوگاما تولید کردیم که در فاز ترویجی هم تولید شده و با همکاری سرم‌سازی رازی در اراک کارهای تحقیقاتی آن روی گوساله انجام می‌شود. یکی از واکسن‌های دیگر که با همکاری موسسه تحقیقاتی شیلات کشور انجام شده، واکسن لکه سفید میگوست که آن هم ویروس را با پرتودهی غیر‌فعال کردند و واکسن فرموله و استفاده شد و بعد از فاز آزمایشگاهی در چابهار و بوشهر در مزارع پرورشی تست و نتایج مثبتی گرفتند که منجر به ثبت واکسن شده است. پروژه‌های دیگری هم داریم که بتوانیم یک پادتن برای سم مار کبری ایرانی تولید کنیم که این پروژه هم در حال انجام است. در آنجا هم با پرتوتابی عامل سم را تخفیف می‌دهند تا اثر خطرناکش را کاهش دهند. یکی دیگر از پروژه‌ها بحث انگل ایک است که خود آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تصویب کرده و هزینه‌هایش را می‌دهد و در حال انجام است. این هم پروژه‌ای در مورد بیماری انگلی در ماهی قزل‌آلا‌ست که مرحله اول آن موفقیت‌آمیز بوده و گزارشی هم که به آژانس دادیم مورد تاییدشان قرار گرفته است.»
ماده‌زایی قزل‌آلا و ماهی خاویار
پس از این توضیحات مدیر گروه دامپزشکی، علوم دامی و آبزیان پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای برای دیدن بخشی از کار صورت گرفته در این گروه به سمت سالن آبزیان رفتیم. 2 سالن بزرگ و سوله‌ای که در آن تشت‌های بزرگ و عمیق پلاستیکی قرار داده‌اند و در هر کدام تعدادی ماهی وجود دارد. یک سالن گرم آبی است که ماهی‌های خاویاری را در خود جای داده و یک سالن سردابی نیز شاهد حضور ماهی قزل‌آلای رنگین کمان و ماهی آزاد است. در قسمت ماهی‌های خاویاری مسئول بخش توضیح می‌دهد: «در این‌جا بحث تک‌جنسی کردن ماهیان خاویاری با هدف افزایش رشد و تولید خاویار انجام می‌شود زیرا در این نوع ماهی اگر به روشی دست یابیم که به تولید نوع تمام ماده برسیم، می‌توانیم بازده تولید خاویار را که کالای استراتژیک است، بالا ببریم که از این نظر برای ما ارزش زیادی دارد.» او می‌گوید برای این کار با استفاده از فن‌آوری هسته‌ای، در دوره قبل از لقاح، اسپرم‌ها پرتودهی می‌شوند و در مرحله بعد یک شوک حرارتی یا شوک فشار داده می‌شود تا موجودی تمام ماده تولید گردد. به نظر میرسد ماهیانی که این‌گونه به دنیا آمده‌اند تفاوت ظاهری با ماهیان عادی نداشته باشند. در سالن مجاور که برای ماهیان سردابی در نظر گرفته شده و قزل‌آلای رنگین‌کمان و ماهی آزاد دریای خزر پرورش داده می‌شود این ماده‌زایی با هدف افزایش گوشت انجام می‌گردد و پیش‌بینی این است که برای سال اول حدود10 درصد افزایش گوشت را شاهد باشیم که برای پرورش‌دهندگان اهمیت زیادی دارد. البته در مورد افزایش سرعت رشد تردید دارد و آن را منوط به بررسی‌های بیشتر می‌کند. مدیر گروه دامپزشکی، علوم دامی و آبزیان پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای در این زمینه جزییات بیشتری برای ما می‌گوید: «در قزل‌آلای گونه نر چون زودتر بلوغ جنسی پیدا می‌کند، در این زمان مقداری از غذای مصرف شده به جای تولید گوشت به سمت تقویت غدد جنسی می‌رود. بنابراین مقداری از انرژی که دریافت می‌کند پرت می‌شود و به صرفه است که همه تولید ماهی شما ماده باشد. البته در طیور برعکس است چون جنس نر بزرگ‌تر است. فاز اول پروژه تولید ماهیان تک جنسی در ماهی قزل‌آلا با موفقیت تمام شده که این هم با پرتودهی اسپرم انجام می‌شود. اهمیتش در این است که مثلا در ماهی تیلاپیلا که محیط زیست اجازه ورودش را نمی‌دهد چون می‌گویند این‌گونه تهدیدی برای ماهی‌های دیگر است، در تلاشیم بتوانیم روی پروژه تیلاپیلا هم کار کنیم تا تک جنس شوند که وقتی وارد طبیعت می‌شوند، اثر منفی و تکثیری ندارند. نتیجه خوبی گرفته‌ایم و حتی در مورد ماهی قزل‌آلا بالای90 درصد موفقیت داشته، اما تست‌های دیگر باقی مانده و در مورد خاویار هم حداقل 5 سال طول می‌کشد تا به خاویار برسد و آن زمان باید حساب کنیم که چه میزان افزایش تولید خاویار داشته‌ایم. روی کیفیت گوشت هم آزمایش کردیم و با ماهی عادی تفاوتی نداشت.» این را در جواب سوال من در مورد تاثیر این پرتودهی روی کیفیت گوشت ماهی می گوید و اضافه می‌کند: «چون پرتودهی فقط در مرحله اسپرم و قبل از لقاح است، برای همین هیچ تاثیری ندارد.»
در میان آفت‌کش‌ها
اتاقی به نام اینسکتاریوم که در آن آکواریوم‌های پلاستیکی شفافی وجود داشت که گویا محل پرورش حشرات مختلف است و همچنین سینی‌های رنگی که در آن‌ها غذای کرم‌ها قرار داده شده و آن‌ها با تغذیه از این غذاها رشد کرده و به شفیره و پروانه تبدیل می‌شوند، این توصیف محیطی ایزوله در پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای است که تعدادی از خانم‌ها و آقایان متخصص در حوزه مقابله با آفات کشاورزی مشغول به تحقیق و آزمایش روی گونه‌های مختلف آفات هستند. در این بخش نیز مدیر گروه گیاه پزشکی و نگهداری مواد غذایی پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای که یک جوان متخصص این امر با 36 سال سن بود کار توضیح مراحل و شرایط کار را برعهده داشت و توضیح داد: «از تکنیک هسته‌ای به 2 صورت برای کنترل آفات استفاده می‌کنیم که به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم است. در روش مستقیم به شکل پرتودهی مستقیم یا روش کنترل مستقیم عمل می‌کنیم. به این صورت که ما نمونه‌های آفت را مستقیما در معرض پرتو قرار می‌دهیم تا با انرژی که ایجاد می‌کنند، این‌ها را از بین ببرند. البته بیشتر آفاتی هستند که در بسته‌های غذایی وجود دارند. یعنی ما می‌توانیم بسته‌های غذایی را به زیر دستگاه پرتودهی انتقال دهیم و مستقیما پرتو دهیم مثل آفات انباری. برای نمونه در بسته‌های آرد و حبوبات که بدون باز کردن بسته‌ها زیر دستگاه فرستاده می‌شود، کلیه مراحل زندگی حشره در آنجا از بین می‌برد. اما گروه دوم آفاتی هستند که در باغات ایجاد می‌شوند و ما به خاطر حجم وسیع آن‌ها در یک باغ نمی‌توانیم این‌ها را مستقیما زیر دستگاه ببریم. در نتیجه ما از روش پرتودهی غیرمستقیم استفاده می‌کنیم. در این روش ما تکنیک‌های sit یا روش نابارورسازی حشرات را استفاده می‌کنیم که در این کار ما نمونه حشرات را از باغات و محصولات آلوده جمع می‌کنیم و درون محفظه‌هایی به نام اینسکتاریوم که محل پرورش حشرات است، قرار می‌دهیم. ما این‌ها را روی جیره غذایی مصنوعی و نه طبیعی پرورش می‌دهیم یعنی اگر مثلا ما کرم گلوگاه را روی انار داریم و این‌جا می‌آوریم دیگر خود انار را در دسترس حشره قرار نمی‌دهیم چون هم به لحاظ اقتصادی صرفه ندارد و هم این‌که ما در طول سال انار نداریم یا کرم سیب یا مگس زیتون یا مگس مدیترانه که آفت مرکبات است.»
خودکشی حشره آفت
وی اضافه می‌کند: «در یکی از مراحل زیستی این حشره را با دوزهای مختلف پرتو می‌دهیم تا بفهمیم که چه دوزی عقیم‌کننده است. دوز عقیم‌کنندگی، دوزی است که اگر به شفیره بدهیم این‌ها رشد می‌کنند و به حشره کامل تبدیل می‌شوند و با حشرات محیط طبیعی جفت‌گیری می‌کنند اما تخمی که می‌گذارند، باز نمی‌شود که در واقع یک نوع روش کنترل ژنتیکی هم هست. پس ما شفیره را پرتو داده و دوزیابی می‌کنیم چون باید دوزی را پیدا کنیم که حشره از لحاظ ظاهری و از لحاظ رفتاری تغییر نداشته باشد و فقط از لحاظ ژنتیکی کروموزوم‌های جنسی آن‌ها ناقص شود تا تخمی که گذاشتند، باز نشود که یک نوع حالت خودکشی هم هست. یک حالتی هم هست به نام نسبت رهاسازی که باید در آزمایشگاه تعیین شود مثلا می‌گوییم اگر در محیط یک حشره سالم باشد چند حشره پرتو‌دیده نر باید رها کنیم که چرخه طبیعت هم به‌هم نخورد چون ما با این رهاسازی می‌خواهیم خسارت را زیر سطح زیان اقتصادی بیاوریم و نمی‌خواهیم حشره را کاملا منقرض کنیم. هدف ما کنترل صددرصدی نیست که چرخه زیستی آسیب ببیند. در‌واقع ما دوست‌دار محیط زیست هستیم. بیش از100 سال است که این کار در آمریکا و اروپا آغاز شده و به هیچ عنوان هیچ مقاومتی از حشرات دیده نشده و سود اقتصادی بالایی هم نصیبشان گشته است. الان در آمریکا روی مگس دام استفاده شده و در آفریقا روی پشه مالاریا کار می‌شود. روی حشراتی که تعداد نسل زیاد و تخم‌گذاری بالایی دارند، می‌توان این پرتودهی را انجام داد که شامل مگس‌ها و پروانه‌ها می‌شود. البته اگرچه این روش در دنیا معمول است اما ایران نسبت به خاورمیانه جلوتر است.» در این بخش از اینسکتاریوم پرورش حشرات مگسهای میوه مدیترانه هستند که به گفته مدیر گروه مربوطه به همه مرکبات در ایران خسارت می‌زنند و سالیانه میلیاردها تومان ضرر را به بخش کشاورزی کشورمان تحمیل می‌کنند. در یک محیط کوچک و بسته چندین هزار لارو و شفیره از این مگس‌ها وجود دارد که قرار است در آینده با پرتودهی به خودکشی نسل خود کمک کنند. در بخش دیگری لاروهای کرم گلوگاه انار قرار داشت که جنس نر آن‌ها بعد از شفیره شدن پرتودهی می‌شوند و با رهاسازی در طبیعت می‌توانند تکنیک نر عقیمی را اجرا کنند. نکته جالب در سخنان مهندس نداشتن هزینه برای کشاورزان است چون در این زمینه دولت سرمایه‌گذاری کرده و می‌توان حشره پرتو داده شده را در سطح یک استان رهاسازی کرد. البته او توضیح می‌دهد: «الان در استان یزد استانداری سرمایه‌گذاری کرده و با بودجه خود اینسکتاریوم‌ها را در این‌جا ساخته و خود پژوهشگاه هم این‌جا سرمایه‌گذاری کرده و پرتودهی را بدون پول انجام می‌دهد.» مدیر گروه گیاه‌پزشکی و نگهداری مواد غذایی پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای با هیجان و با اعتماد به‌‌نفسی بالا ناشی از علم و اعتماد تاکید می‌کند: «ما وقتی آزمایشی انجام می‌دهیم، ادعا نداریم که فقط در آزمایشگاه به این نتیجه رسیدیم، بلکه این‌ها را می‌بریم در یک تک درخت و دور درخت را توری می‌کشیم و آنجا به نسبت رهاسازی 7 به یک یعنی یک حشره سالم با 7 پرتو دیده رها می‌کنیم و نتیجه را در آن تک درخت می‌بینیم. وقتی کشاورز و وزارت جهاد کشاورزی نتیجه را از نزدیک دیدند، سرمایه‌گذاری می‌کنند و رهاسازی تجاری صورت می‌گیرد تا بدون استفاده از سموم شیمیایی آفات را از بین ببرند.» وی مثالی هم برای این گفته‌اش دارد و در این زمینه به کرم گلوگاه انار یزد و مگس مدیترانه در ساری و رامسر اشاره می‌کند: «تک درختش را پارسال گذاشتیم و نتیجه گرفتیم و امسال در 30 درخت می‌خواهیم در ساری و رامسر قفس بکشیم و تست کنیم که اگر نتیجه بگیرد سال بعد در باغ رهاسازی انجام می‌شود ولی کرم گلوگاه مراحل تست خود را با موفقیت گذرانده و الان می‌رود تا در باغ رهاسازی گردد که حدود 100 هکتار باغ در حالت نیمه صنعتی است و اگر کامل نتیجه داد به صورت کشوری رهاسازی می‌شود. غیر از این مگس زیتون را داریم برای شمال که در رودبار، منجیل و رستم‌آباد تک درخت‌ها را تست کردیم و نتیجه گرفتیم.» این متخصص جوان حوزه هسته‌ای کشورمان از برنامه کرم سیب که به صورت پایلوت در آذربایجان انجام شده خبر می‌دهد و می‌گوید: «باغات را دیدیم، وزارت جهاد هم استقبال کرده و حاضر است سرمایه‌گذاری کند. همچنین در مورد کرم خوشه‌خوار انگور در مشهد و استان خراسان شمالی هم در حال مذاکره هستیم. طرحی هم داریم که اخیرا برای کنترل آفات چوب وارداتی از روسیه از ما خواستند تا مثل سیستم انباری به صورت پرتودهی مستقیم در مرز انجام شود. اگر در تهران دیده باشید برگ‌های نارون و چنار به صورت توری شده یعنی سوسک‌هایی هستند به نام سوسک‌های برگ‌خوار نارون و چنار که خسارت شدیدی به درخت‌های قدیمی تهران می‌زنند. شهرداری الان استقبال کرده تا روی تکنیک ما سرمایه‌گذاری کند و این سوسک‌ها را با همین روش کنترل نماید. جلساتی با شهرداری داشتیم و سعی داریم این طرح را سریع‌تر جلو ببریم.» از او در مورد هزینه تحقیقات اولیه این پروژه‌ها می‌پرسم که او بدون گفتن رقم دقیق خاطرنشان می‌کند هزینه‌های تحقیقات در مرحله تک درخت زیاد است، اما در مرحله صنعتی این هزینهها کاهش مییابند.
پرتودهی مستقیم علیه آفات انباری
گفت‌وگوی در حال حرکت ما به بخش‌های پایانی خود نزدیک می‌شد و من از این متخصص 36 ساله کشورمان از نوع دوم پرتودهی که پرتودهی مستقیم است، پرسیدم که وی این‌طور پاسخ داد: «آنجا ما همه مراحل را انجام دادیم و همه آفات انباری را دوزیابی کردیم. ما حتی دانشجویانی از کارمندان سیلو داریم تا بتوانند آرد سالم بدهند. مثلا آفات انباری خرما را با یک شرکت صادراتی خرما اجرا کردیم. ما این‌جا به صورت آزمایشگاهی پرتودهی را انجام می‌دهیم و بعد در تهران به صورت تجاری پرتودهی صورت می‌گیرد. البته این به لحاظ اقتصادی صرفه دارد چون اگر پسته یا خرمایی که صادر می‌شود، اگر آفت داشته باشد همه محصول برمی‌گردد. پس با صرفه است که قبل از صادرات همه آفات محصول را از بین ببرند. ما یک قدم هم پیشرفت داشتیم و در مطالعات خود آمدیم برای کمتر کردن دوز از روش‌هایی استفاده کردیم تا با تلفیق چند روش هزینهها را کاهش دهیم و در پرتودهی آفات انباری از داروهای گیاهی نیز به صورت هم‌زمان استفاده کردیم و توانستیم آفت انباری را با دوزهای کمتر کنترل کنیم. این پرتودهی خطری ندارد چون ما ماده رادیو اکتیو را داخل محصول نمی‌گذاریم و از انرژی این ماده و پرتوگاما برای از بین بردن آفت استفاده می‌کنیم که هیچ ماندگاری در محصول ندارد.» در ادامه از فاز نیمه صنعتی ایجاد اینسکتاریوم هم بازدید کردیم که به گفته مدیر گروه نیمی از هزینه‌های آن را استانداری یزد برای مقابله با کرم گلوگاه انار متقبل شده است. در ادامه این بازدید به بخشی دیگر از گروه گیاه پزشکی و نگهداری از مواد غذایی با عنوان آزمایشگاه کنترل عوامل بیماری‌زای گیاهی رفتیم. در این بخش که مسئولیت آن بر عهده یکی از خانم‌های متخصص کشورمان قرار داشت، برای ما توضیح داد: «کنترل عوامل بیماری‌زای گیاهی توسط مواد شیمیایی فاجعه‌های زیست محیطی همچون غیر قابل کشت شدن زمین را به همراه داشته، ولی ما می‌توانیم با استفاده از فن‌آوری هسته‌ای عوامل کنترل بیولوژیک کنترل‌کننده‌ای را تولید کنیم که با کاهش یا عدم استفاده از روش‌های شیمیایی این بیماری‌های گیاهی را کنترل کرد.» او در این زمینه قارچ تریکودرما به عنوان یکی از شناخته‌شده‌ترین روش‌های کنترل بیماری در گیاهان را مثال زد که در این آزمایشگاه کشت می‌شود: «این‌گونه قارچ تریکو‌درمای بومی ایران است که ما آن را از محصول چغندر‌قند جدا کردیم. این قارچ به صورت طبیعی ترکیبات ضد‌قارچی و ضد باکتری در خاک تولید می‌کند و ما می‌توانیم از این قارچ به جای سم استفاده کنیم. اما نقش فن‌آوری هسته‌ای در این میان چیست؟ در‌واقع پرتوگاما از طریق ایجاد جهش در ژنوم این قارچ تنوع ایجاد کرده است. ترکیبات آنزیمی و توکسینی این قارچ که کار کنترل بیولوژیک را انجام می‌دهند یا کاهش یا افزایش یافته‌اند. ما آن‌هایی که افزایش تولید آنتی‌بیوتیک‌ها را داشتند انتخاب می‌کنیم و بعد آن‌ها را مقابل پاتوژن‌های مختلف آزمایش می‌کنیم. از این قارچ‌های خاکزاد به عنوان عامل محدود کردن تولید سویا در کشور استفاده می‌شود. قارچ دیگر رایزوکتونیاست که دامنه میزبانی آن500 گونه گیاهی را در برمی‌گیرد و خطرناک‌ترین این قارچ را استفاده کردیم، برای جلوگیری از گسترش قارچ‌های خطرناک که 70 تا 90 درصد قدرت کنترل‌کنندگی را افزایش داده است. البته هنوز به دست کشاورز نرسیده اما نتیجه کار نشان از موفقیت دارد. برنامه اصلی ما این است که اولا دامنه پاتوژن‌ها برای دانستن بیماری‌های کنترل شونده را بیشتر می‌کنیم که در نتیجه تنوع گیاه بالاتر می‌رود و مرحله دوم این است که روی فرمولاسیون کار کنیم تا ببینیم این روی همه پی‌اچ‌ها و شوری‌ها و مدت زمان نگهداری‌ها می‌تواند خود را نگهداری کند یا خیر؟ مثلا در پسته باید تغییراتی بدهیم تا قابلیت عملکرد در خاک‌های شور و کم آب را داشته باشد. الان در مرحله فرمولاسیون در روی 6 گیاه مختلف در گلخانه تست کردیم که شامل سویا، گوجه فرنگی، خیار، کلزا، لوبیا و چغندر قند هستند. او این نکته را نیز ناگفته نمی‌گذارد که قارچ تریکودرما هیچ اثر بیماری‌زا روی انسان و پستانداران خونگرم و ماهی و حشرات ندارد و در تست‌های انجام شده تاکنون هیچ نکته منفی مشاهده نشده است. گویا هم‌اکنون مشابه این مواد از خارج کشور وارد می‌شوند اما به علت هماهنگ نبودن با آب و خاک کشورمان، کشاورزان راضی نبوده و خیلی مناسب نیستند.»
پرتودهی، قلب مرکز کشاورزی هسته‌ای
وی اضافه می‌کند: «تا این‌جا هرچه گفتیم در یک نکته مشترک بودند و آن هم پرتودهی؛ یعنی اگر جایی ماده‌زایی می‌شود با پرتودهی روی اسپرم و اگر جایی حشره‌ای عقیم می‌شود با پرتوتابی روی شفیره و اگر قارچی توان ضد‌میکروبی پیدا می‌کند با پرتوگاما حال باید دید که این پرتودهی کجا و چگونه صورت می‌گیرد؟ دستگاه‌های پرتودهی بر اساس نوع کاربردشان تقسیم می‌شوند، یکی دستگاه پرتودهی تجاری و یکی هم دستگاه پرتودهی تحقیقاتی و اساس این شکل‌گیری هم به‌خاطر حجم نمونه‌ای است که می‌توان در آن پرتودهی کرد.» همراه با مسئول پرتودهی در پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای به زیرزمینی می‌رویم که آزمایشگاهی در آن قرار دارد و درون یکی از اتاق‌ها که کاملا بسته و ایزوله به نظر میرسد، دستگاهی مدور و فلزی قرار گرفته که همان دستگاه پرتودهی این مرکز است، او توضیح می‌دهد: «این دستگاه تحقیقاتی است چون میزان نمونه پرتودهی به ا‌ندازه یک بشر آزمایشگاهی کوچک در استوانه‌ای فلزی قرار می‌گیرد و بازوهایی که درون دستگاه تعبیه شده‌اند با کمک شاسی‌های روی دستگاه به سمت پایین حرکت می‌کنند. یک حفاظ سربی دور آن را فرا گرفته و نمونه به داخل دستگاه استوانه‌ای شکل که دور تا دور آن میله‌های قلمی شکل از جنس کبالت 60 هستند، می‌رود. کبالت 60 یک عنصر رادیو ایزوتوپ است و بر اساس خاصیتی که دارد از خودش پرتوگاما ساتع می‌کند. این نمونه در معرض پرتوگاما قرار می‌گیرد و بر اساس زمانی که اجازه می‌دهیم این نمونه وسط میله‌های کبالت60 باقی بماند، شدت اشعه‌ای که دریافت می‌کند کم و زیاد می‌شود که ما به آن دوز می‌گوییم. نکته خطرناک در این میان این است که اگر این کبالت 60 ماده غذایی ما را لمس کند، آن ماده غذایی رادیواکتیو می‌شود و آلوده است. البته در این دستگاه حفاظ ایمنی وجود دارد که نمی‌گذارد این اتفاق بیفتد. در مجموع اشعه گاما و انرژی ناشی از این اشعه باعث می‌شود تا تغییرات مورد‌نظر ما در ماده صورت بگیرد. البته این پرتودهی مستقیم به صورت تحقیقاتی در این‌جا صورت می‌گیرد و نتیجه این تحقیقات وقتی می‌خواهد تجاری شود به مراکزی که دستگاه پرتودهی تجاری دارند منتقل می‌شوند.»
اصلاح‌نژاد موز ، برنج و گل رز با فن‌آوری هسته‌ای
در محطه باز این پژوهشکده گلخانه‌ای نسبتا بزرگ وجود دارد که در آن انوع گیاهان کاشته شده و مورد آزمایش قرار می‌گیرند. این‌که احساس کنی در میان گیاهانی پرتودهی شده قدم می‌زنی، شاید مثل احساس حضور در یک پارک عادی نباشد و زمانی کار سخت‌تر می‌گردد که مدیر این بخش تکه‌ای از سبزی‌های باغ خودش را به شما تعارف کند. با تردید سبزی تعارف شده را که شیرینی خاصی داشت، خوردم و از او در مورد کار این مجموعه پرسیدم که پاسخ داد: «کار گروه اصلاح نباتات ایجاد تنوع ژنتیکی در گیاهان است که ما برای این کار از تکنولوژی هسته‌ای و پرتوگاما استفاده می‌کنیم. پرتوگاما وقتی به گیاهان برخورد می‌کند باعث ایجاد صفات جدید می‌شود که بسته به نوع گیاه ممکن است فرق کند مثلا در موز یا سیب‌زمینی یا گل رز که غیر‌جنسی هستند از پرتودهی به جوانه استفاده می‌کنیم ولی در اصلاح بعضی گیاهان مثل برنج یا پنبه یا کلزا از بذر استفاده می‌شود چون پرتودهی به صورت تصادفی انجام می‌شود، همیشه یک جمعیت بیشتری را در نظر می‌گیریم تا احتمال وقوع صفت ما بیشتر شود. بعد باید غربال‌گری کنیم. مثلا پروژه موز ما برای افزایش تحمل شوری آب و خاک در استان سیستان و بلوچستان بود که ما برای این‌که این صفات را ایجاد کنیم حدود 15 گیاهچه موز را پرتوتابی و در همان محیط کشت به آن نمک اضافه کردیم. در این مرحله حدود 12هزار گیاهچه ما از بین رفت و 3 هزار تا باقی ماند که این 3 هزار تا را به گلخانه و در گلدان بردیم و آبیاری شور کردیم که در این مرحله هم به 25 عدد رسید. این 25 درختچه را در چابهار در زمین‌های شور و آب شور کاشتیم که همه این‌ها با مقاومت خوبی روبه‌رو شدند. مثل این پروژه را روی گل رز هم انجام دادیم.» گفتم این عدد کم نیست که از 15 هزار تا به 25 عدد رسیدید؟ وی پاسخ داد: «البته این غربال‌گری برای همین است و حتی اگر یک عدد هم بماند، کافی است. بلافاصله آن درختچه مقاوم را تکثیر و بین زارعین پخش می‌کنیم. روی گل رز توانستیم یک سری گل‌های با رنگ و بازارپسندی جدید ایجاد کنیم. روی برنج کار کرده و افزایش محصول داشتیم و با پرتودهی یک‌سری ارقامی تولید کردند که مقاومت به ورس داشته باشد. وقتی زارع می‌خواهد محصولش را به صورت مکانیزه و با کمباین برداشت کند، اواخر فصل که باد و باران می‌آید و خوشه‌ها می‌خوابند، در نتیجه جلوی برداشت مکانیزه را می‌گیرد اما با استفاده از پرتودهی، ساقه‌های این‌ها ضخیم و مقاوم شده و در نتیجه برداشت مکانیزه راحت می‌شود و الان در سطح انبوه در مازندران در حال کشت انبوه است. در موز الان حدود 7 تا 8 رقم مقاوم را پیدا کردیم و امسال مقایسه عملکرد با موزهای بومی و تجاری گذاشته و در طرح آزمایشی مقایسه عملکرد می‌گذاریم تا مطمئن شویم درست عمل کرده‌ایم. روی نارنگی، جو، کلزا و سیب‌زمینی هم کار شده تا رقم‌های مقاوم و بازارپسند به دست بیاید.» او در مورد استقبال کشاورزان به عنوان گروهی که باید از نتیجه این فن‌آوری استفاده کنند، گفت: «الان سطح زیر‌کشت برنج که در حال ترویج شدن هست، هر سال در حال افزایش است. ضمن این‌که دقیقا به صرفه است چون افزایش عملکرد دارند و حتی گفتند رقم طارم تا 8 تن در هکتار محصول داده که خیلی بیشتر از نمونه‌های غیر‌پرتودهی شده است.»
ردیابی در آب و خاک با فن‌آوری هسته‌ای
مدیر گروه خاک و آب پژوهشکده کشاورزی هسته‌ای در کرج آخرین مدیری بود که پای گفت‌وگو با خراسان نشست و از تاثیر فن‌آوری هسته‌ای در عرصه خاک و آب گفت: «می‌توان با استفاده از ردیاب‌های هسته‌ای مثل اکسیژن 18 و دوتریوم سن آب‌های زیرزمینی و مکان و میزان سفره‌های آب زیرزمینی و منشا آن‌ها را به دست آورد، یا این‌که اگر تغذیه نمی‌شوند، چگونه باید آن منابع را مدیریت کرد. ما ردیاب‌های هسته‌ای داریم که می‌توانند آب مورد نیاز گیاهان را مشخص کنند که در صرفه‌جویی آب کشاورزی ما اثر زیادی دارد. علاوه بر آب عناصری مورد‌نیاز گیاه در خاک است که باید از خاک جذب و دوباره در خاک تامین شود. هر عنصری یک ایزوتوپ دارد و ما از طریق فن‌آوری هسته‌ای این ایزوتوپ‌ها را تهیه می‌کنیم و می‌فهمیم که هر عنصر غذایی فعالیتش در خاک چگونه است و باید چگونه مدیریت شود و چه مقدار در خاک قرار گیرد و چه مقدار و چه زمانی گیاه جذب کند. امثال ایزوتوپ‌های پایدار مثل نیتروژن، فسفر و پتاسیم و گوگرد، به نوع دستگاهی که در کشور داریم، برخی را می‌شود غنی‌سازی و در کودهای شیمیایی وارد کرد و به گیاه داد. فسفر 32 که ایزوتوپ رادیواکتیو است در راکتور تهران تولید می‌شود که کاربردش در ردیابی عنصر فسفر در خاک و گیاه است. به جای این‌که کشاورز کود زیادی بدهد می‌توان این نیاز و زمان را مشخص کرد تا هزینهها کاهش یابد. این عناصر طوری هستند که باید متناسب باشند تا ضرری برای گیاه نداشته باشند. وقتی این‌ها به میزان مناسب تامین شوند، افرادی که از این محصولات استفاده می‌کنند کمبود کمتری از نظر وجود آهن یا منزیم یا روی و.... خواهند داشت و برخی فقرهای عناصر را می‌توان کاهش داد که به سلامت مردم هم کمک می‌کند. برخی ردیاب‌ها برای فرسایش خاک به کار می‌روند. مثلا سدهایی که احداث می‌شوند با استفاده از برخی از این ایزوتوپ‌ها از جمله سزیم 137، سرب210 و برلیوم 7 می‌توانید در بازه‌های زمانی مختلف میزان فرسایش خاک که بسیار نامحسوس هم هست را شناسایی و مدیریت کرد تا خاک شست‌وشو نشود و به مخزن سد آسیب برساند.»
منبع: ویژه نامه شاهکار ایرانی روزنامه خراسان
ارسال نظر