بيابان زدایی و چالش هاي آن درسيستان و بلوچستان

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- پوريا جهانتيغي- بر اساس آمار، ايران با دارا بودن 1.2 درصد خشکي هاي جهان و2.4 درصد پديده هاي بياباني فاقد پوشش، 3.08 درصد مناطق بياباني جهان را در خود جاي داده است.

۶۱درصد از مساحت کشور در اقليم خشک و فراخشک قرار دارد که اين رقم، 3.1 برابر درصد جهاني (19.6 درصد) است. اگر چه 32.5 ميليون هکتار از اراضي کشور در وضعيت بياباني قرار دارد، اما در تقسيم بندي هاي اکوسيستمي، 43.7 ميليون هکتار آن در زمره اکوسيستم بياباني قرار مي گيرد.

20.2 ميليون هکتار از اکوسيستم بيابان تحت تأثير فرسايش بادي است که از اين مقدار، 6.7 ميليون هکتار در محدوده کانون هاي بحراني قرار دارد که در ۲۳۳ منطقه، ۹۶ شهرستان و ۱۸ استان کشور پراکنده است و چنين شرايطي باعث شده است که بيش از ۲۰ درصد مساحت کشور را اراضي بياباني تشکيل دهد. در حال حاضر سرانه بيابان در کشور 0.5 هکتار است، در حالي که سرانه جهاني آن 0.22 هکتار است.

حاکم شدن اقليم خشک و فراخشک در اکثر نقاط ايران موجب شکنندگي و آسيب پذيري بالاي طبيعت شده است و با بي توجهي و دخالت هاي انساني، اراضي کشور در معرض بياباني شدن قرار مي گيرد. افزايش جمعيت روستايي و عشايري، وابستگي معيشت آن ها به بهره برداري از اراضي در معرض مرتعي و کشاورزي باعث شده، روز به روز گسترش پديده هاي بياباني در کشور افزايش يابد برداشت بي رويه از سفره هاي آب زيرزميني، آلودگي آب هاي زيرزميني از طريق پساب هاي صنعتي، شهري و کشاورزي، تغيير کاربري اراضي، شخم بيش از حد مراتع براي اراضي ديم کم بازده و برداشت غيراصولي معادن سطحي از عوامل ديگر بيابان زايي در ايران به حساب مي آيد.

سيستان و بلوچستان با حدود 180.726 کيلومترمربع، بيش از ۱۱ درصد وسعت کشور را به خود اختصاص داده است. بيش از 5.6 ميليون هکتار، معادل ۳۰ درصد کل اراضي اين استان پهناور را بيابان ها، به خود اختصاص مي دهند.تاکنون فعاليت هاي زيادي در زمينه بيابان زدايي در کشور؛ به ويژه در استان سيستان و بلوچستان انجام شده، اما اقليم خشک و عواملي مانند تبخير زياد و وزش بادها و فقر پوشش گياهي در اين خطه از کشور و مشکلاتي مانند نبود اعتبارات کافي باعث شده، فعاليت هاي بيابان زدايي نمود قابل توجهي نداشته و بيابان زايي رشد قابل توجهي نسبت به بيابان زدايي داشته باشد.

معاون فني اداره کل منابع طبيعي و آبخيزداري سيستان و بلوچستان در اين باره مي گويد: بيابان زايي بي شک بيشتر از فعاليت هاي بيابان زدايي با وجود مشکلات فراوان اين بخش، رشد دارد و کسي نمي تواند اين امر را منکر شود.«حسن دهقاني»، مي افزايد: براي بيابان زدايي در حوزه سيستان ۳ پروژه به شکل مداوم در حال اجراست که در حال حاضر طرح فرسايش بادي دشت سيستان با اعتباري معادل ۹۰۰ ميليون تومان از اعتبارات ملي در هزار و ۳۳۰ هکتار مراقبت و آبياري با ۱۰۰ درصد پيشرفت، طرح جامع مقابله با بيابان با اعتبار ملي ۲ ميليارد و ۸۰۰ ميليون تومان در قالب ۵۰۰ هکتار نهال کاري و هزار و ۴۵۰ هکتار مديريت هرز آب، ۳ هزار هکتار پخش سيلاب و ۳۶ هکتار مراقبت و آبياري در تمام سطح استان با ۷۰ درصد پيشرفت فيزيکي در حال اجراست.

وي ادامه مي دهد: طرح سوم نيز طرح تثبيت شن هاي روان و مقابله با فرسايش بادي است که با اعتباري معادل ۲ ميليارد تومان در قالب ۹۷۵ هکتار مراقبت و آبياري، ۳۰۰ هکتار احداث هلالي آبگير و توليد ۳۰۰ هزار اصله نهال گلداني با ۹۰درصد پيشرفت در حال اجراست.

اين مقام مسئول با اشاره به مشکلات بخش بيابان در استان، اظهار مي کند: در شمال استان بخش زيادي از اراضي دشت سيستان، مستثنيات اشخاص است که امکان اجراي طرح و پروژه هاي بيابان زدايي در آن با چالش مواجه است.

وي مي گويد: در جنوب استان نيز سطح اراضي بياباني و گستردگي و پراکندگي آنها، از چالش هاي موجود است که با توجه به کمبود اعتبارات، امکان اجراي پروژه هاي بيابان زدايي در اراضي بياباني استان با مشکل مواجه است و امکان پذير نيست.

وي ادامه مي دهد: کمي و نبود منابع آب در استان به خصوص حوزه سيستان، کمبود نيروي انساني متخصص، خشکسالي ها و فقر پوشش گياهي، تخصيص نيافتن به موقع و کامل اعتبارات و...، از ديگر مشکلات اين بخش است.وي با تأکيد بر اين که منشاء اصلي بروز ريزگردها در حوزه سيستان، در کشور افغانستان است، اظهار مي کند: براي مهار کانون هاي بحران و منشاء ريزگردها در کشور افغانستان نيازمند يک ديپلماسي قوي و رايزني هاي فرامنطقه اي است.

دهقاني با اشاره به تالاب هامون نيز مي گويد: تالاب هامون در زمان خشکسالي عاملي براي تلطيف هوا و جلوگيري از ريزگردها بوده است که متأسفانه خشکي آن در حال حاضر باعث شده، تا اين تالاب نيز به عنوان يکي از کانون هاي بحران در منطقه سيستان شناخته شود.

معاون فني اداره کل منابع طبيعي و آبخيزداري استان با اشاره به وجود 28 کانون بحران در استان، بيان مي کند: در منطقه سيستان سه کانون بحراني فرسايش بادي به نام شنزار ميانکنگي، جزينک و شيله به مساحت252هزار و 453 هکتار قرار دارد که تقريباً کل دشت سيستان را تحت تأثير قرار داده است.

وي در ادامه تصريح مي کند: به همراه اين کانون هاي بحراني، اراضي کشاورزي رها شده از يک طرف و از طرف ديگر بستر خشکيده درياچه هامون و اراضي بالادست آن واقع در کشور افغانستان، شرايط بحراني منطقه را دوچندان کرده است، بنابراين شرايط اقليمي حاکم بر منطقه سيستان به همراه خشکسالي هاي متوالي، فقر و پوشش گياهي و وقوع توفان هاي ماسه اي باعث شده است که فرسايش بادي در اين منطقه از شدت بالايي برخوردار باشد.

دهقاني بيان مي کند: مشکلاتي که در بحث فرسايش بادي، ريزگردها و مسائل مربوط به آن در منطقه سيستان مطرح مي شود از سه منطقه نشأت مي گيرد شامل اراضي بالادست تالاب هامون واقع در کشور افغانستان (موضوع ملي و فراملي)، بستر خشکيده تالاب هامون (متولي آن محيط زيست)، اراضي کشاورزي رها شده در داخل دشت سيستان (که متولي آن جهاد کشاورزي است.)

از سه کانون بحراني واقع در منطقه سيستان کانون بحراني شيله به مساحت142هزار و 628 هکتار معمولاً تأثيري بر دشت سيستان و به خصوص مناطق مسکوني و اراضي کشاورزي آن ندارد اما کانون بحراني جزينک با 13هزار و905 هکتار کاملاً در محدوده اراضي کشاورزي دشت قرار دارد و رودخانه هيرمند از داخل اين کانون عبور مي کند که در مواقع بي آبي به دليل اينکه بادهاي 120 روزه بخش زيادي از بار رسوبي خود را از اين محل برداشت مي کنند بحران موجود تشديد و شرايط زيست سخت تر مي شود.

وي اضافه مي کند: اداره کل منابع طبيعي و آبخيزداري استان با توجه به اينکه در اين منطقه اراضي ملي وجود ندارد و کليه اراضي مستثنيات اشخاص است عمليات بيابان زدايي را با تکيه بر اجراي پروژه هاي بادشکن حاشيه مزارع با مشارکت کشاورزان در دستور کار قرار داده است. وي مي گويد: کانون بحراني نياتک به مساحت95هزار و920 هکتار نيز در پايين دست تالاب و در محدوده اراضي کشاورزي قرار دارد، از آنجا که تمامي سطح اين کانون اراضي ملي است، اين اداره کل از طريق پروژه هاي مالچ پاشي، نهالکاري و پخش سيلاب بخش هاي زيادي از اين کانون را تثبيت کرده است، ولي اراضي کشاورزي رها شده اطراف اين کانون، شرايط حادي را در اين منطقه ايجاد کرده است، اما به دليل اينکه اين اراضي مستثنيات اشخاص است و ورود به آنها فقط از طريق اجراي پروژه بادشکن حاشيه مزارع ميسر است که آن هم به دليل وابستگي کامل به آب، رفع اين بحران زمان طولاني نياز دارد.

وي در پايان مي گويد: براي مقابله با پديده بيابان زدايي در منطقه سيستان، بايد موضوع مديريت جامع را به عنوان يک اصل اساسي در دستور کار قرار داد تا در مناطقي که متولي مناطق فرسايشي بخش ها و اداره هاي مختلف هستند به دور از اقدامات موازي بتوان با پديده بيابان و تبعات ناشي از آن در اين منطقه برخورد کرد.

يک کارشناس ارشد بيابان نيز در اين رابطه مي گويد: در سيستان و بلوچستان، استفاده زياد کشاورزان از زمين و چراي بيش از حد دام و کندن بوته ها و درختان مراتع و همچنين خشکسالي هاي طولاني مدت سال هاي گذشته باعث تبديل اراضي قابل استفاده به بيابان و ماسه زار شده است و اين مسائل مهم و وجود بادهاي شديد و زياد در سيستان موجب به وجودآمدن توفان هاي شن و در کل فرسايش بادي و به وجودآمدن مشکلات بسياري براي مردم به ويژه روستانشينان و کشاورزان اين منطقه شده است. «حسين سرگزي»، مي افزايد: سيستان و بلوچستان يکي از وسيع ترين استان هاي بياباني کشور است که با خصوصياتي چون نزولات جوي کم، درجه حرارت بالا،  رطوبت نسبي اندک، پوشش گياهي فقير و ميزان فرسايش آبي و بادي زياد شناخته مي شود.

وي ادامه مي دهد: در سيستان و بلوچستان، 6ميليون و 300هزار هکتار شنزار و بيابان وجود دارد و بادهاي بالاي 120 روزه با سرعت زياد در اين منطقه، عامل اصلي وجود ريزگردها در منطقه است که خشکي پهنه تالاب بين المللي هامون بر اين روند افزوده است.

وي تصريح مي کند: عوامل طبيعي و انساني باعث گسترش بيابان ها مي شود و در بيشتر نقاط، عوامل انساني مانند مديريت نشدن منابع آبي عامل اصلي بيابان زايي است، اما روند بيابان زايي در استان ما، بيشتر به وسيله عوامل طبيعي مانند خشکسالي و گرما و تبخير زياد انجام مي گيرد.اين کارشناس بيابان و خاک با تاکيد بر اين که بيابان زايي، يک پديده پيچيده و ناشناخته است، ادامه مي دهد: فقر پتانسيل اکولوژيک، فقر توليد و کاهش آن تحت تاثير عوامل طبيعي و غيرطبيعي باعث بيابان زايي مي شود.

وي اذعان مي کند: متاسفانه با اينکه در حال حاضر28کانون بحراني در استان شناسايي شده، هنوزمنشاء هاي ريزگردها در منطقه سيستان به طور کامل شناسايي نشده است و اگر افغانستان نيز به عنوان منشاء محسوب مي شود بايد براي شناسايي و مهار اين کانون، تلاش بيشتر انجام شود.

وي با اشاره به اين که مهاجرت از عوامل بيابان زايي است، اظهار مي کند: براي مقابله با اين پديده طرحي در کشور داريم که متاسفانه به دليل اينکه شرح وظايف و مدت زمان اجرا در آن مشخص نشده است، تاکنون به نتيجه اي نرسيده ايم.

سرگزي بيان مي کند: بايد مسائل اجتماعي و اقتصادي در بيابان زدايي در نظر گرفته شود و نبايد به کاشت نهال و يا تثبيت شن هاي روان اکتفا کرد.

اين کارشناس با اشاره به ريز گردها اظهار مي کند: علاج قطعي و مهار ريزگردها حداقل در کوتاه مدت امکان پذير نيست، ولي بايد يک برنامه با اعتباري از پيش تعيين شده و مشخص داشته باشيم و آن را به طور مداوم ادامه دهيم تا به نتيجه دلخواه خود دست پيدا کنيم.

وي در رابطه با مالچ پاشي نيز در راستاي مقابله با ريزگرد ها اظهار مي کند: مالچ پاشي به چند دليل چاره کار نيست اولاً مناطق برداشت، وسعت زيادي دارند و اين امر عملاً امکان مالچ پاشي را سلب کرده، چون مالچ هاي نفتي قيمت بالايي دارند و ثانياً با توجه به وضعيت مناطق که در بالادست مسکوني است، مالچ پاشي به آلودگي وسيع زيست محيطي مي انجامد ضمن اينکه ورود مالچ به تالاب مجاز نيست و نکته ديگر اين که زمان پاشش مالچ فصول گرم سال نيست و معمولاً فصول بارندگي است، زيرا در اين فصل از لزوجت مورد نياز براي چسباندن ذرات برخوردار نخواهد بود.وي در ادامه بيان مي کند: مهم ترين مسئله پس از پاشيدن مالچ بر سطح اراضي، مراقبت، نگهداري و جلوگيري از تخريب است که با توجه به ترددهاي دام و انسان، اين امر امکان پذير نيست و در ضمن مسائل ديگري مانند موضوع مالکيت و عدم اتفاق نظر کارشناسي نيز باعث رد اين گزينه مي شود.

وي با اشاره به تالاب بين المللي هامون مي گويد: هامون نيازمند يک مديريت درست است و متاسفانه در قريب به 20 سال خشکسالي پي در پي، نتوانسته ايم يک مديريت واحد و يکپارچه در اين زمينه داشته باشيم و اين درحالي است که 12 دستگاه اجرايي، خود را متولي هامون مي دانند و بودجه مي گيرند و طرح هايي را نيز در منطقه اجرا مي کنند اما متاسفانه هيچکدام به نتيجه مطلوبي نمي رسد.وي با اشاره به تداوم خشکسالي ها و نبود آب در تالاب هامون، مديريت و برنامه ريزي دقيق در اجراي پروژه ها، داشتن اعتباراتي مدون و تخصيص يافته و تعامل دستگاه هاي اجرايي مرتبط را از الزامات رسيدن به هدف مد نظر در بخش بيابان و ريزگرد ها عنوان کرد.

اين کارشناس پيگيري حقابه تالاب بين المللي هامون و افزايش پوشش گياهي را نيز از ديگر الزامات جلوگيري از ريزگرد ها در حوزه سيستان برشمرد.

حال با توجه به مطالب گفته شده، بايد استان سيستان و بلوچستان با توجه به وسعت و شرايط خاصي که دارد، در زمينه تخصيص و ميزان اعتبارات مجزا از ديگر استان هاي کشور ديده شود و در اين زمينه تعامل و مديريتي يکپارچه توسط مديريت ارشد استان ايجاد شود.داشتن سند چشم انداز در بحث بيابان زدايي و جلوگيري از ريزگرد ها نيز از ديگر الزامات اجرايي اين طرح است تا بسياري از مشکلات مردم ساکن در اين مناطق کاسته شود.

برخورد بدون اغماض با زمين خواران در سيستان و بلوچستان
با هرگونه موارد زمين خواري و تصرف اراضي دولتي در سيستان و بلوچستان برخورد مي شود. حميديان معاون اجتماعي پيشگيري از وقوع جرم دادگستري سيستان و بلوچستان گفت:منابع طبيعي به عنوان يک سرمايه ملي بايد در نظر گرفته و به نحوي مطلوب و شايسته در اختيار نسل هاي آينده قرار گيرد. بعضاً اقدامات قهري در اين حوزه بدون مديريت زمان صورت مي پذيرد و اين امر براي خاطيان ايجاد حق مي کند.
توفان شن،300 روستاي سيستان را متروکه کرده است
هوشنگ ناظري فرماندار ويژه سيستان- يکي از سه مشکل اصلي حوزه سيستان، ريزگردهاست و بسياري از مشکلات موجود در اين منطقه، ناشي از اين مشکل است.در زمينه ريزگردها، بايد کانون هاي بحران را شناسايي و ريزگردها را با پروژه هاي مختلف بيابان زدايي تثبيت کرد که خوشبختانه اين کانون ها در حوزه سيستان شناسايي شده و اقدامات مختلفي براي تثبيت آنها تاکنون انجام شده است، اما اين اقدامات را بايد به سمت عمليات هاي بيولوژيکي سوق دهيم چرا که عمليات شيميايي باعث آسيب ديدن محيط زيست مي شود و متاسفانه با توجه به اينکه مالچ هاي شيميايي، عمري 3 تا 4 ساله دارد، از اين نوع در گذشته در نقاط مختلف سيستان استفاده و صدمات زيادي از اين بابت، به محيط زيست منطقه وارد شده است، ما بايد در روند بيابان زدايي و مقابله با ريزگردها به سمت اجراي پروژه هاي بيولوژيکي برويم و از آنان بهره بگيريم.

در حوزه سيستان حدود 6 ماه سال پيوسته، باد وجود دارد، متأسفانه بسياري از واحدهاي توليدي که در معرض توفان هاي شن قرار گرفته اند، تعطيل و يا غيرفعال شده اند و 300 روستا از هزار روستاي حوزه سيستان به همين دليل متروکه شده که اين رقم 30درصد کل روستاهاي منطقه است.منشأ بخشي از اين ريزگردها تالاب هامون است چرا که نوع خاک بستر تالاب هامون از رس و سيلک است و با توجه به تردد احشام و خودروها و نبود مديريت درست بر آن، با اندک بادي جابه جا مي شوند.

براي تالاب هامون و آبي که وارد آن مي شود هم بايد يک مديريت داشته باشيم تا بتوانيم در نقاطي که کانون بحراني در زمينه ريز گردهاست با مقدار آب ورودي تحت پوشش قرار دهيم که متاسفانه در آخرين ميزان آب ورودي که به هامون وارد شد اين نوع مديريت نبود.تالاب بين المللي هامون، بالغ بر 12ميليارد متر مکعب آب نياز دارد تا ظرفيت آن تکميل شود و با توجه به اينکه اين آب از کشور افغانستان وارد استان نمي شود، بهتر است اين آب در نقاطي مانند کانون هاي بحراني نگه داشته شود چرا که اگر ميزان ارتفاع آب کم باشد آب به سرعت خشک مي شود و نمي توان از آن بهره اي برد.

اکثر کانون هاي بحران در منطقه شناسايي شده اند، اما بخشي از اين ريزگردها از خاک افغانستان نشأت مي گيرد و به شکل نعل اسبي، از افغانستان وارد استان مي شود و به خاک افغانستان باز مي گردد و بر اين اساس بايد منشأ اصلي ريزگردها که در خاک افغانستان است را با رايزني هاي ديپلماتيک با اين کشور شناسايي و با همکاري آنها مهار کنيم چرا که اين ريز گرد ها براي هر دو کشور مشکل آفرين است.خشکسالي ها، تبخير زياد، گرماي شديد، فقر پوشش گياهي و ... بر روند بيابان زايي و جابه جايي ريزگردها در منطقه سيستان افزوده است.براي مهار اين ريزگردها و مهار بيابان زايي بايد يک طرح جامع داشته باشيم و تمام دستگاه هاي مرتبط بر اساس آن فعاليت کنند و نبايد به شکل پراکنده و جزيره اي کار کنيم تا به نتيجه مورد نظر خود برسيم و در اين راستا بايد اداره هاي محيط زيست و منابع طبيعي ما از اداره  به اداره کل ارتقا پيدا کنند و از همه نظر مانند تجهيزات، امکانات و مخصوصاً اعتبارات جدا ديده شوند.

بيابان زدايي و آبخيزداري دو مقوله مهم در سيستان و بلوچستان
يابان زدايي و آبخيزداري دو مقوله مهم در سيستان و بلوچستان است که بايد به شکل جدي پيگيري شود.معاون آبخيزداري، امور مراتع و بيابان سازمان جنگل ها، مراتع و آبخيزداري کشور با بيان اين مطلب به خبرنگار ما گفت: استان سيستان و بلوچستان جزو مناطق گرم و خشک محسوب مي شود و بيابان و بيابان زايي يکي از ويژگي هاي اين منطقه است.دکتر «پرويز گرشاسبي»، افزود: در سيستان و بلوچستان خوشبختانه تاکنون کارهاي زيادي در حوزه بيابان زدايي انجام شده و با توجه به بررسي هاي انجام شده، بيابان زدايي و آبخيزداري بايد به عنوان دو امر مهم در استان پيگيري شود و در اين راستا خود سازمان جنگل ها و اداره کل و مسئولان استاني حساس و پيگير اين دو امر هستند.وي با اشاره به بخش بيابان و مشکلات آن اظهار کرد: در کل کشور ۳۲ ميليون هکتار بيابان وجود دارد که ۷ ميليون هکتار، کانون بحران است، ما بايد براي اين کانون ها که مشکل ساز هستند و فرسايش بادي در اين محل ها وجود دارد و باعث مشکلات زيادي در بخش هاي مختلف مي شود، برنامه داشته باشيم که خوشبختانه در اين زمينه طرحي تهيه شده و بر اساس آن تاکنون، کانون هاي درجه يک کشور مهار شده است، اما اعتبار کافي براي مهار کامل کانون هاي بحران نداريم و بر اساس اعتبارات سالانه ميزان کمي را در اين طرح قرار مي دهيم.وي با تأکيد بر اينکه در سيستان و بلوچستان براي بيابان زدايي و مهار کانون هاي بحران فعاليت هاي خوبي انجام شده است، اظهار کرد: تنها در ۴۰ هزار هکتار از حوزه درياچه هامون عمليات بيابانزدايي را انجام داده ايم و فعاليت هاي ديگر نيز در نقاط ديگر استان انجام شده است.وي ادامه داد: تالاب هامون در کشور تنها موردي است که يک رديف در کنار رديف بيابان زدايي کشور دارد.وي در رابطه با مقابله با بيابان زايي نيز گفت: در مرحله اول نبايد بگذاريم بيابان به وجود بيايد و در مرحله دوم بايد علت هاي بيابان زايي در هر منطقه را شناسايي و آنها را رفع کنيم.وي با اشاره به پروژه هاي آبخيزداري نيز بيان کرد: در استان سيستان و بلوچستان باران هاي سيلابي وجود دارد که در زمان بارش خسارت هاي زيادي به بخش هاي مختلف وارد مي کند و به سرعت خارج مي شوند و از بين مي روند و در حوزه جنوب استان نيز آب هاي باران و رودخانه ها نيز بدون استفاده به دريا مي ريزند، خوشبختانه مهار اين آب ها در دستور کار اين سازمان قرار گرفته و به عنوان يک برنامه نيز در برنامه هاي پنجم و ششم توسعه گنجانده شده است.