تنش آبی با بستن آب به روی ایران

پايگاه خبري تحليلي «پارس»- شیوا سعیدی- شهروند، هر کشور آب موردنیاز خود را از منابع مختلفی تأمین می‌کند که یکی از آنها رودهای جاری است. این رودها همیشه از داخل یک کشور سرچشمه نمی‌گیرند. این سرچشمه‌های حیات، گاهی اوقات چند‌هزار کیلومتر را طی می‌کنند و از دو یا چند کشور می‌گذرند. به همین دلیل منازعات آبی میان کشورها از دیرباز وجود داشته است. در منطقه‌ای مانند خاورمیانه که ذاتا خشک است و اکنون به دلیل تغییرات آب‌وهوایی خشک‌تر هم شده، آب یعنی آبادانی و هیچ کشوری حاضر نیست به راحتی آب را در اختیار دیگری بگذارد. موقعیت جغرافیایی ایران به‌گونه‌ای است که ٢٦رود کوچک و بزرگ ٢٢‌درصد از مرزهای ایران را تشکیل می‌دهند اما ٥رود بزرگ هیرمند، هریرود، اروند رود، اترک و ارس نقش حیاتی برای ایران دارند. در این میان از منازعات مربوط به ٢رود هریرود و هیرمند بیش از بقیه توجه کارشناسان بین‌المللی را به خود جلب کرده است. این ٢ رود در شرق ایران و در همسایگی افغانستان و ترکمنستان جریان دارند. هر ٣ این کشورها نیز آب‌وهوایی خشک دارند و این ٢ رود برای آنها ارزش زیادی دارد.
از سوی دیگر قراردادهای استعماری، خشکی آب‌وهوا و تنش‌های سیاسی در داخل افغانستان و همچنین میان این کشور و ایران به بروز اختلافاتی درباره آب منجر شده است. به همین دلیل تا به امروز این اختلافات همچنان ادامه دارد. براساس قراردادهای بین‌المللی آب رودهای مشترک باید میان کشورها به‌طور مساوی تقسیم شود اما این تقسیم‌بندی همیشه امکان‌پذیر نیست. برهمین اساس جنگ آب میان افغانستان و ایران یکی از دلایلی است که رابطه ٢ کشور را تحت‌تأثیر قرار داده است.

«حق‌آبه»‌  ای که پرداخت  نمی‌شود
رودخانه هیرمند با آورد تقریبی سالانه 8.5 میلیارد مترمکعب از کوه‌های غرب کابل سرچشمه گرفته و پس از طی ١٠٥٠کیلومتر وارد ایران می‌شود. در حال حاضر سهم ایران از آب این رودخانه حدود ٢٦مترمکعب در ثانیه یا ٨٠٠‌میلیون مترمکعب در‌ سال است.

برای حل این مشکل در قرن‌های نوزدهم و اوایل قرن بیستم، انگلیس میان ایران و افغانستان داوری کرد و در دهه ٥٠میلادی به دلایل ژئوپلتیکی آمریکا نیز سعی در دخالت داشت. در هر حال هیچ توافقی در این زمینه به‌دست نیامد و مشکل از لحاظ فنی باقی ماند. طی ٢دهه بعدی هر دو کشور اهمیت کمی به این اختلاف دادند، زیرا در آن مقطع آب برایشان حیاتی نبود اما در ١٩٧٢میلادی این اختلاف شدت گرفت و در ١٩٧٣میلادی معاهده رودخانه هیرمند بسته شد. در این معاهده ایران روابط بین‌المللی را به آب برتری داد و به همین دلیل از در مصالحه وارد شد.

اما در آن زمان کودتای افغانستان اتفاق افتاد با این حال افغان‌ها معتقدند با وجودی که این کودتا، مانع تصویب قرارداد آب هیرمند میان ایران و افغانستان شد، اما ایران از سهم ٢٦مترمکعب در ثانیه خود از هیرمند استفاده کرده است. با این حال هم‌اکنون مدت اعتبار این قرارداد نیز به پایان رسیده است و اگر ایران خواهان جریان یافتن آب هیرمند است، باید قرارداد تازه‌ای را با دولت افغانستان منعقد کند و حق‌آبه آن را نیز بپردازد. بر همین اساس است که جریان آب هیرمند به دریاچه‌ هامون قطع شده است، البته آنها مدعی هستند که این مطالب به اطلاع دولت ایران نیز رسیده است.

با تمام این تفاسیر این منازعه همچنان ادامه دارد و ایران هنوز هم خواهان حق‌آبه خود از رود هیرمند است. طی سالیان گذشته افغان‌ها بارها نظر خود درباره این موضوع را تغییر داده‌اند.

خشکی هیرمند با نزاع  ناعادلانه  افغان‌ها
در ‌سال ١٩٩٢میلادی نماینده سازمان ملل که از دریاچه ‌هامون بازدید می‌کرد به ایران قول داد تا از خشک شدن این دریاچه و تضییع حق‌آبه ایران جلوگیری کند زیرا افغانستان با منحرف کردن مسیر رودخانه سدهای متعددی روی آن ساخته که این اقدامات به خشکی ‌هامون منجر شده است. در بهار ١٣٩٣ رایزنی‌های دیپلماتیک دو کشور و سازمان ملل همراه بارش سنگین سبب شد دشت‌ هامون سیراب شود اما این میزان فقط ١٠‌درصد آب موردنیاز‌ هامون بود و مردم این منطقه همچنان در بیم و امید کم‌آبی به‌سر می‌برند.

در سال‌های اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی با عنوان «منابع آب دشت سیستان» با بررسی تاریخچه رژیم حقوقی رود هیرمند و تبیین معاهدات منعقده پیشین میان ایران و افغانستان برای استفاده از آب این رود، اعلام کرد: در مجموع شرایط برای جمهوری اسلامی ایران در استفاده از حق‌آبه رود هیرمند عادلانه نیست. معاهده‌ سال ۱۳۵۱ میان ایران و افغانستان با وجود داشتن ضعف‌ها و کاستی‌های فراوان و با وجود این‌که در بسیاری موارد به ضرر ایران است، به درستی از سوی مقام‌های کشور افغانستان اجرا نمی‌شود و در عمل ایران به حقوق مندرج در این معاهده نیز دست نمی‌یابد. براساس تحلیل مرکز پژوهش‌های مجلس، در معاهده مذکور میزان حق‌آبه ایران از رود هیرمند در سال‌های نرمال و بالاتر از نظر بارندگی تنها ۲۶مترمکعب در ثانیه است، این در حالی است که میزان نیاز منطقه سیستان به آب اعم از شرب، صنعتی، خدماتی، تولیدی و کشاورزی در طول یک‌سال در حدود ١,٨ تا ٢‌میلیارد مترمکعب است.

سلما، سد دوستی را می‌خشکاند
رودخانه هریرود در شرق کشور با ثانیه حجم آب جا به جا شده در سطح مشخص (دبی) متوسط سالیانه حدود ١/٢‌میلیارد مترمکعب جاری است که طبق آخرین توافق انجام شده، کشور ایران حق استفاده از ٥٠‌درصد آب را دارد. میزان برداشت فعلی آب از رودخانه هریرود حدود ١٥٠میلیون مترمکعب است و این رودخانه که حدود ١١٢کیلومتر از مرز مشترک ایران و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد پس از دریافت شاخه کشف رود از ایران خارج می‌شود. هرچند میزان آب خروجی از این نقطه  گزارش نشده است، ولی به نظر می‌رسد این مقدار می‌تواند به‌عنوان‌ درصدی از آب خروجی کشور به حساب آید. این رود نیز در منطقه‌ای خشک جاری است. ایران و ترکمنستان دو مصرف‌کننده بزرگ آب هریرود هستند. این دو کشور در‌ سال ١٣٧٩ عملیات ساخت سد دوستی روی هریرود را آغاز کردند که در ٧٥کیلومتری شهرستان سرخس قرار دارد. در فروردین ١٣٨٤ این سد فعالیت خود را آغاز کرد.

در آن دوره برای سد دوستی گنجایش ١٢٥٠‌میلیون مترمکعب در نظر گرفته شد. از سوی دیگر افغانستان نیز مدت‌ها بود که تصمیم داشت روی این رودخانه سدی بسازد و به این وسیله بخشی از برق و آب مورد نیاز خود را تأمین کند. این سد در افغانستان به پروژه بند سلما معروف است. این پروژه بزرگ‌ترین برنامه زیربنایی تاریخ افغانستان است که در زمان حکومت سردار محمد داوود خان اولین رئیس‌جمهوری افغانستان طرح‌ریزی شد و کار مقدماتی آن در همان زمان آغاز و تا ٢٥‌درصد تکمیل شد. اما وقوع جنگ‌های خونین در این کشور موجب توقف آن در‌ سال ۱۳۵۷ شد. پس از سقوط طالبان، دولت افغانستان بند سلما را نخستین برنامه بزرگ سازندگی‌اش عنوان کرد و‌ سال ۱۳۸۶ عملیات اجرایی پروژه ادامه یافت. این در حالی است که ایران و ترکمنستان با احداث این سد مخالف هستند. زیرا ورودی آب سد دوستی که توسط این دو کشور روی هریرود احداث شده است را ٧٣‌درصد کاهش می‌دهد.

اولین زیان برای خراسان و مشهد
آب هریرود تأمین‌کننده آب منطقه خراسان ایران است ولی دولت افغانستان اعلام کرده نسبت به این نگرانی‌ها بی‌توجه است و احتمالا تا‌ سال آتی میلادی سد سلما را تکمیل خواهد کرد. در این میان، طی‌ سال ١٣٩٢ مشخص شد آب ورودی به سد دوستی که یکصد‌میلیون مترمکعب از آب آشامیدنی شهر مشهد را تأمین می‌کند، به صفر رسیده است.

یکی از دلایل اصلی خشک شدن دریاچه سد دوستی، تکمیل پروژه سد سلما بر هریرود است. با تکمیل این سد بیش از ۴۲مگاوات برق موردنیاز هرات و ولایات همجوار آن تأمین و بیش از ۲۰۰‌هزار جریب زمین از مسیر هریرود تا مرز ایران در منطقه ذوالفقار افغانستان آبیاری خواهد شد. همچنین کشور هند متعهد شده تا این سد را از کمک‌های بلاعوض خود احداث کند.

افغانستان: مذاکره نمی‌کنیم
در همان زمان مقامات افغان نیز اعلام کرده‌اند برنامه‌ای برای مذاکره با ایران درباره حق‌آبه آن ندارند، بنابراین در حالی‌ که مقامات افغانی می‌گویند، برنامه‌ای برای مذاکره با ایران درباره حق‌آبه ندارند؛ اما تحلیلگران و کار‌شناسان غربی هشدار می‌دهند که نبود موافقتنامه‌ای در این زمینه، می‌تواند روابط افغانستان با ایران را بدتر کند. مقامات افغان تاکنون چندین‌بار ایران را به طرح‌‌ریزی حملاتی علیه سد سلما متهم کرده‌اند. با این حال، هیچ مدرکی مبنی بر اقدام منفی ایران علیه این سد موجود نیست و ایرانیان تنها به‌طور پیوسته خواستار مذاکره در این زمینه هستند.

عدم‌وجود توافق و تفاهم
موسسه مطالعاتی «شرق ـ غرب» در ‌سال ۲۰۱۰ با انتشار گزارشی درباره منابع آبی افغانستان، تأکید کرد: همکاری همسایگان درباره منابع آب، یک گزینه و انتخاب نیست، بلکه تنها راه موجود است. بنابر این گزارش، نبود موافقتنامه‌های دوجانبه یا منطقه‌ای در این زمینه، تهدیدی جدی را متوجه توسعه پایدار و امنیت در منطقه کرده است. در اردیبهشت‌ماه ‌سال‌جاری نیز خبر رسید که کار پروژه سد سلما بی‌وقفه در ٥ بخش، جریان دارد. سرکنسول هند نیز تعهد کرده بود تا پایان‌ سال‌جاری میلادی این سد را تحویل دهد. هند برای تکمیل این پروژه ٢٠٠‌میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است.