افزایش ۵۰ درصدی مساحت دریاچه ارومیه

دریاچه ارومیه نگین فیروزه ای ایران به عنوان بزرگترین دریاچه آب شور خاورمیانه شناخته می شود که علاقه مندان زیادی از دور و نزدیک برای دیدن این پهنه آبی وسیع و زدن تنی به آب و غوطه ور شدن در گل و لای نمکی آن، اطراف آن جمع می شدند اما از اواسط دهه ۸۰ بود که زنگ خطر خشک شدن دریاچه به صدا در آمد اما گویی گوش ها کر و چشم ها کور بود زیرا اقدامی برای جلوگیری از این روند خطرناک صورت نگرفت.

با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید گویی امید به دریاچه بازگشت چون حسن روحانی به عنوان منتخب مردم اولین جلسه دولت خود را با نگاهی محیط زیستی در باره وضعیت دریاچه ارومیه برگزار کرد و در آن جلسه سنگ بنای ستاد احیای دریاچه ارومیه گذاشته شد تا اینکه در دوم بهمن سال ۱۳۹۲ این ستاد به ریاست اسحاق جهانگیری معاون اول رییس جمهوری شکل گرفت، ستاد پس از تشکیل با ایجاد یک کمیته راهبری متشکل از متخصصان و صاحب‌نظران ملی و منطقه‌ای و نمایندگان دستگاه‌های تصمیم‌گیر، به طراحی و ایجاد ساختار سازمانی بدنه اجرایی ستاد پرداخت و شرح وظایف بخش‌های مختلف ستاد احیا و گام‌های اجرایی نحوه مدیریت احیای دریاچه ارومیه تصویب شد و کار ستاد از سال ۱۳۹۳ آغاز شد.

بر این اساس مقرر شد که کار ستاد در سه مرحله پیش رود، مرحله اول شامل دوره تثبیت، احیا و دوره احیای نهایی انجام شود، دوره تثبیت دریاچه ارومیه سه سال اول بود یعنی تا پایان شهریور سال ۱۳۹۶ (پایان سال آبی ۹۶ - ۱۳۹۵) و اکنون در مرحله احیای دریاچه قرار دارد.

با وجود اقدامات صورت گرفته و افزایش نسبی تراز، نمودار تغییرات ۳۰ ساله دریاچه ارومیه بر پایه داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد که این دریاچه هنوز با روزهای خوب خود فاصله زیادی دارد و افزایش بارش‌ها و استفاده بهینه از منابع آبی بر اساس سیاست‌های ستاد احیای دریاچه ارومیه می‌تواند ضمن ادامه روند افزایش تراز آب این دریاچه، به احیای کامل آن بیانجامد.

قبل از تشکیل ستاد احیای دریاچه ارومیه تراز این حوزه آبی سالانه به طور متوسط ۴۰ سانتیمتر کاهش می‌یافت اما در سایه اقدامات دولت تدبیر و امید، روند خشک شدن آن متوقف شد.

هرچند تراز یک‌هزار و ۲۷۴ متر به عنوان ارتفاع اکولوژیک دریاچه ارومیه اعلام شده‌ اما این دریاچه در تراز یک‌هزار و ۲۷۲ متر هم شرایط مطلوب خواهد داشت و بیش از ۹۵ درصد کانون‌های ریزگرد آن رفع خواهد شد.

چندی پیش محمد باقر نوبخت رییس سازمان برنامه و بودجه در بازدید از دریاچه ارومیه با اشاره به اهتمام دولت برای رفع دغدغه مردم درباره دریاچه ارومیه تاکید کرده بود که احیای این دریاچه یک طرح عظیم ملی بود که مردم سراسر ایران و علاقه مندان به طبیعت را در همه نقاط جهان حساس کرده بود و دولت تدبیر و امید نیز در راستای رفع این دغدغه با همه توان وارد کار احیای دریاچه ارومیه شد.

با توجه به تحریم ها، اما اعتبارات زیادی به اجرای طرح های احیا تخصیص داده شد به طوری که همه اعتبارات مصوب برای طرح نجات دریاچه ارومیه طی سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۸ برابر با ۷۹۰۷۳ میلیارد ریال بوده که از این میزان مجموعاً ۴۱۵۲۱ میلیارد ریال ( ۵۲ درصد) تخصیص و پرداخت شده است.

کارشناسان معتقدند اگر دریاچه خشک می شد بیش از ۶ میلیون نفر آواره می شدند چون توفان های نمکی اجازه زندگی را در آن منطقه نمی داد حتی برخی گفته اند که ممکن بود این توفان به تهران نیز برسد و زندگی را در این مسیر فلج کند که خوشبختانه دولت تدبیر و امید با وجود تحریم ها و برخی مشکلات اقتصادی برای اجرای طرح های این ستاد از نظر بودجه ای کم نگذاشت به طوری که آثار آنرا امروز می بینیم.

در ادامه به گفت وگوی مفصلی با مسعود تجریشی مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره آخرین وضعیت دریاچه ارومیه را می خوانیم.

آخرین وضعیت دریاچه ارومیه

تجریشی گفت:‌ آخرین تصویر ماهواره ای دریاچه ارومیه در تیر ۱۳۹۹، افزایش بیش از ۵۰ درصدی مساحت دریاچه را در مدت زمان اجرای طرح ملی نجات دریاچه ارومیه نشان می دهد که موجب شده بیشتر کانون های بحرانی تولید گرد و غبار زیر سطح آب قرار گیرند و متعاقب آن، خطر وقوع توفان های گرد و غبار نمکی و آثار منفی محتمل آن برای بهداشت و سلامت ساکنین حوضه آبریز رفع شود.

واکنش دریاچه به اقدامات انجام گرفته

وی افزود: با هدف بررسی واکنش دریاچه ارومیه به آوردهای رخ داده طی پنج سال گذشته و وضعیت بستر دریاچه، مطالعات رفتارسنجی بستر دریاچه ارومیه با هدف پایش تغییرات عمق کف دریاچه ارومیه با توجه به جریانات ورودی به آن که شامل جریانات ورودی رودخانه ها، رهاسازی سدها و بارندگی مستقیم بر روی دریاچه ارومیه است، از مهر ۱۳۹۶ آغاز شد و پس از آن به طور منظم در فصل های کم آبی و پرآبی دریاچه پایش تغییرات بستر صورت می گیرد.

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه ادامه داد: طی این مطالعات که از سوی پژوهشگاه فضایی ایران انجام شده، داده برداری از کف دریاچه ارومیه در محدوده پل میانگذر در چهار مرحله در مهر ۱۳۹۶، اسفند ۱۳۹۶، مهر ۱۳۹۷ و اسفند ۱۳۹۷ انجام شده است. نتیجه داده برداری های انجام شده در جنوب پل میانگذر حاکی از انحلال حدود ۲۶ سانتیمتری بستر دریاچه ارومیه از مهر ۱۳۹۶ تا اسفند۱۳۹۷ است. این در حالی است که در بازه زمانی مذکور، تراز آب دریاچه ارومیه ۶۴ سانتیمتر افزایش داشته است بنابراین عمق آب دریاچه در این بازه زمانی در جنوب پل میانگذر ۹۰ سانتیمتر افزایش یافته است.

وی گفت:‌ تحلیل مشابه بر روی نتایج داده برداری انجام شده در شمال پل میانگذر، انحلال حدود ۲۵ سانتیمتری تراز بستر دریاچه ارومیه و افزایش حدود ۶۴ سانتیمتری تراز سطح آب دریاچه ارومیه را نشان می دهد. لذا افزایش عمق آب دریاچه ارومیه در شمال پل میانگذر، ۸۹ سانتیمتر برآورد می شود.

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه ادامه داد: با توجه به مطالعات انجام شده در محدوده پل میانگذر، مطالعات رفتارسنجی بستر دریاچه ارومیه در طول ۱۲ خط در راستای عرضی دریاچه از غرب به سمت شرق، در کل محدوده دریاچه در تیر ۹۷ تا اسفند ۱۳۹۷ توسط ستاد احیای دریاچه ارومیه انجام گرفت، از جمله نتایج مطالعات رفتارسنجی بستر دریاچه ارومیه در تمام محدوده دریاچه ارومیه، می توان به انحلال ۱۱۳ سانتیمتری بستر دریاچه ارومیه از تیر ۹۷ تا اسفند ۹۷ و نیز انحلال ۹۵ سانتیمتری بستر دریاچه ارومیه در اسفند ۹۷ در مقایسه با بسیمتری دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۲ اشاره داشت.

وی افزود:‌ با توجه به افزایش قابل توجه سطح و حجم دریاچه ارومیه در سال گذشته در مقایسه با اسفند سال ۱۳۹۷، در فروردین ۱۳۹۸ نیز مطالعات رفتارسنجی بستر دریاچه ارومیه در چند نقطه از شمال دریاچه ارومیه تکرار شد. مطابق بررسی صورت گرفته، تراز بستر دریاچه ارومیه در بازه زمانی اسفند ۱۳۹۷ تا فروردین ۱۳۹۸ انحلال حدود ۲۴ سانتیمتری را تجربه کرده است. نتایج مطالعات انجام شده در محدوده پل میانگذر و محدوده کل دریاچه و رفتارسنجی بستر در کوتاه مدت و بلندمدت از دینامیک بودن تراز بستر دریاچه ارومیه و تغییرات تراز کف دریاچه ارومیه ناشی از تغییر جریانات ورودی به آن حکایت دارد. بنابراین به رغم اعتقاد برخی متخصصان به تبدیل شدن دریاچه ارومیه به پلایا، نتایج مطالعات میدانی کماکان بر امکان احیای دریاچه ارومیه با ورود آب شیرین به آن تأکید داشته و دارد.

انحلال نمک

تجریشی تصریح کرد: انحلال نمک از کف دریاچه ارومیه بر اثر ورودی آب به دریاچه و تامین حقابه سالانه صورت می گیرد، هدف این است که آنهایی که می گفتند بستر دریاچه بالا آمده و دیگر کارش تمام است و دریاچه به کویر تبدیل شده، نتایج مطالعات نشان داده که با ورود آب، نمک بستر دریاچه حل شده و دریاچه عمق گرفته است.

میزان تامین اعتبار مورد نیاز اجرای طرح ملی نجات دریاچه ارومیه از سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۸

وی افزود:‌ همه اعتبارات مصوب برای طرح نجات دریاچه ارومیه طی سال ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۸ برابر با ۷۹۰۷۳ میلیارد ریال بوده که از این میزان مجموعاً ۴۱۵۲۱ میلیارد ریال ( ۵۲ درصد) تخصیص و پرداخت شده است.

توقف ساخت مستحدثات منجر به افزایش برداشت از منابع آب

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه گفت: به استناد ابلاغیه شماره ۱۸۱۷۱ مورخ ۲۸ اردیبهشت ۱۳۹۳ دفتر معاون اول رئیس جمهوری پیرامون طرح های ۱۹ گانه احیای دریاچه ارومیه، تمام طرح های توسعه منابع آب اجرایی و مطالعاتی وزارت نیرو در حوضه آبریز دریاچه ارومیه متوقف شد که از آن جمله می توان به توقف چهار طرح در حال اجرا شامل سدهای نازلوچای، باراندوزچای، سیمینه رود و لیلان چای اشاره کرد. قدرت تنظیم کنونی سدهای در دست بهره برداری حوضه آبریز دریاچه ارومیه، بیش از ۱۹۰۰ میلیون مترمکعب است که در صورت بهره برداری از سدهای در دست اجرا و یا مطالعه حوضه آبریز دریاچه ارومیه، قدرت تنظیم تمام سدهای حوضه با ۶۶ درصد افزایش به رقم ۳۱۷۰ میلیون مترمکعب می رسید که تشدید بحران خشکی دریاچه ارومیه و خطر عدم امکان بازگشت دریاچه ارومیه به شرایط عادی را در پی می داشت.

احداث تصفیه خانه های شهرهای حوضه آبریز و انتقال پساب تصفیه شده به دریاچه ارومیه

وی ادامه داد: یکی از راهکارهای ۱۹ گانه طرح ملی نجات دریاچه ارومیه مطابق مصوبه شماره ۱۸۱۷۱ مورخ ۲۸ اردیبشهت ۱۳۹۳ کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه، انتقال پساب تصفیه خانه های حوضه آبریز دریاچه ارومیه به دریاچه است. مجموع اعتبارات پرداختی به این پروژه ها طی پنج سال گذشته ۵۷۵۹.۵ میلیارد ریال بوده، با توجه به ظرفیت قابل توجه تصفیه خانه های تبریز و ارومیه در مقایسه با سایر تصفیه خانه های حوضه، تمرکز اعتباری و عملیاتی بر این دو تصفیه خانه بوده که اکنون تصفیه خانه شهر ارومیه دارای پیشرفت فیزیکی ۸۱ درصد و سیویل بخش مایع تصفیه خانه شهر تبریز دارای پیشرفت فیزیکی ۷۱ درصد است و مطابق با مصوبه دهمین جلسه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه در ۲۶ فرودردین ۹۷، تمامی پساب تصفیه شده تصفیه خانه های حوضه به حجم ۳۰۱.۵۹ میلیون مترمکعب باید به دریاچه ارومیه منتقل شود.

توسعه سامانه های آبیاری نوین

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه تصریح کرد: وزارت جهاد کشاورزی روش های مختلفی را با رویکرد کاهش میزان مصرف آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به منظور تامین حقابه زیست محیطی لازم برای احیای دریاچه ارومیه، در نظر گرفته است. یکی از این پروژه ها، اجرای سیستم های نوین آبیاری است که ضمن اجرای آن، با توسعه سیستم های تحت فشار قطره ای و بارانی، آب مصرفی مورد نیاز برای آبیاری زمین های زراعی کاهش داده می شود.

طرح های عملیاتی انتقال آب رودخانه‌ها به پیکره آبی دریاچه

وی افزود: بررسی های کارشناسی انجام شده در زمان آغاز به کار ستاد احیای دریاچه ارومیه درباره وضعیت رودخانه های ورودی به دریاچه، نشاندهنده شرایط نامساعد مسیر این رودخانه ها بوده است. با هدف بهبود شرایط رودخانه ها، مصوبات متعددی در هیأت وزیران به تصویب رسید که ذیل یکی از این مصوبات (انتقال آب رودخانه ها به پیکره آبی دریاچه)، طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه های حوضه آبریز دریاچه ارومیه برای رفع نابسامانی های موجود در مسیر رودخانه ها در دستور کار قرار گرفت.

«اهداف طرح لایروبی و مسیرگشایی رودخانه های حوضه آبریز دریاچه ارومیه عبارتند از تسهیل در انتقال آب به پیکره اصلی دریاچه ارومیه، ساماندهی و کنترل بستر رودخانه ها به منظور انتقال آب به پیکره اصلی دریاچه، کاهش سطح تبخیر و جلوگیری از اتلاف آب ورودی، جلوگیری از پخش آب در مصب رودخانه ها و افزایش سرعت جریان آب ورودی به دریاچه ارومیه است.»

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه افزود: در همین راستا، پروژه های متعددی شامل اتصال زرینه رود به سیمینه رود به طول ۲۱ کیلومتر و لایروبی مسیر رودخانه های منتهی به دریاچه ارومیه اعم از رودخانه های زرینه رود، سیمینه رود، آجی چای، مهـابادچای، قلعه چای، صوفی چای ...، در مجموع به طول بیش از ۲۵۳ کیلومتر و اعتبار ۱۲۸.۱ میلیارد تومان در حوضه آبریز دریاچه ارومیه اجرا شده اند. ماحصل اقدامات انجام شده، علاوه بر فراهم شدن امکان انتقال کارآمد منابع آب ورودی به دریاچه ارومیه، در جلوگیری از پخش سیلاب و بروز خسارت ناشی از آن نیز موثر بوده است؛ به نحوی که به دلیل افزایش قابل توجه ظرفیت آبگذری رودخانه ها نسبت به قبل، در سال ۱۳۹۸به رغم وقوع سیلاب در بیشتر رودخانه های حوضه آبریز، در بازه های لایروبی شده، پدیده پخش سیلاب رخ نداده و جریان سیلاب به صورت ایمن و بدون هیچگونه بروز خسارت به اراضی و مناطق مسکونی واقع در حاشیه رودخانه ها، به پیکره اصلی دریاچه انتقال یافت.

وی گفت:‌ در سال ۱۳۹۶ در اثر وقوع سیلاب در این رودخانه، به دلیل عدم وجود ظرفیت آبگذری کافی، پدیده پخش سیلاب رخ داد و به اراضی کشاورزی و مناطق مسکونی حاشیه رودخانه ها خساراتی وارد شده بود که پس از انجام عملیات لایروبی این رودخانه به منظور جلوگیری از پخش سیلاب و انتقال آب مازاد حوضه آبریز کلاس به دریاچه ارومیه، در دو سال اخیر ظرفیت آبگذری رودخانه در محدوده عملیات (از پیکره دریاچه تا محدوده روستای آده)، از ۸۰ مترمکعب در ثانیه به ۲۷۰ مترمکعب در ثانیه افزایش یافت که نتیجه آن، مدیریت ایمن سیلاب فروردین ۱۳۹۸ بوده است. سایر رودخانه های حوضه آبریز نیز با انجام عملیات لایروبی، شاهد افزایش قابل توجه ظرفیت آبگذری بوده اند؛ به طوری که در اثر اقدامات انجام شده در رودخانه های زرینه رود، سیمینه رود، مهاباد، گدار، باراندوز، روضه، زوال و کانیرش در استان آذربایجان غربی، ظرفیت آبگذری کل با افزایشی بیش از ۲.۵ برابر، از ۲۹۵ مترمکعب بر ثانیه به ۷۹۳ مترمکعب بر ثانیه ارتقاء یافته است.

جلوگیری از برداشت های غیرمجاز از منابع آب سطحی

تجریشی افزود:‌ اقدامات انجام شده در این خصوص شامل جمع آوری موتورپمپ های حاشیه رودخانه ها، انسداد استخرهای زهکش حاشیه رودخانه ها، شناسایی تصرف غیرمجاز در بستر و حریم رودخانه، شق نهر غیرمجاز در بستر، برداشت غیرمجاز مصالح رودخانه ای، سازه غیرمجاز در بستر، ممانعت از برداشت های غیرمجاز و برداشت های بدون پروانه بهره برداری از آبهای سطحی و رفع تصرف از حریم بستر رودخانه است.

مرمت و بازسازی تأسیسات آبی در دست بهره برداری

وی گفت: «هدف از این طرح، لایروبی و تأمین ظرفیت کانال ها و زه کش ها به منظور توزیع مناسب آب و همچنین جمع آوری زهاب از سطح دشت ها، مرمت و بازسازی ساختمان کانالها و تأسیسات شامل لاینینگ و بازسازی سازه های بتنی و تأسیسات آبی ساحل های شبکه ها، مرمت و بازسازی تجهیزات فلزی و هیدرومکانیکال دریچه ها و سازه های تنظیم و آبگیر شبکه های آبیاری و زهکشی است، در محدوده استان آذربایجان غربی و در چهار سال گذشته، این پروژه در دو شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد و زرینه رود انجام شده است. در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد، بازسازی کانال های تخریب شده، مرمت و بازسازی کانال ها و ساختن سازه های اندازه گیری صورت گرفته است.»

طرح احیا و تعادل بخشی منابع آب زیرزمینی

تجریشی ادامه داد: در مورد تعدیل مصارف آب زیرزمینی و با هدف به تعادل رساندن منابع آب زیرزمینی، پس از تصویب طرح احیاء و تعادل بخشی در پانزدهمین جلسه شورای عالی آب و تهیه و ابلاغ دستورالعمل های این طرح توسط وزارت نیرو، به رغم وجود مشکلات عدیده از جمله مشکلات اعتباری، عدم هماهنگی سازمانها و نهادها در خصوص این طرح، مقاومت های مردمی با توجه به در خطر بودن معیشت آنها، اقدامات اجرایی در خصوص برخورد با تخلفات منابع آب و نصب کنتورهای هوشمند آب و برق آغاز شده است. بدیهی است که وجود مشکلات ذکر شده، مانعی برای پیشبرد اهداف پروژه ها بوده؛ لیکن با وجود تمام این موانع و مشکلات، بخشی از مجموعه عملکرد سه شرکت آب منطقه ای آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان قابل قوبل بوده است.

جلوگیری از برداشت های غیرمجاز از منابع آب زیرزمینی(تعیین تکلیف چاه های فاقد پروانه)

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه تصریح کرد: بر اساس آخرین آماربرداری در مجموع حدود ۸۸ هزار حلقه چاه در حوضه آبریز دریاچه ارومیه شناسایی شده که حدود ۵۰ درصد آنها غیرمجاز است، در این بخش به رغم محدودیت های اعتباری، فشارهای سیاسی و اجتماعی، طولانی شدن زمان حصول دستورالعمل و شرایط فنی و استاندارد مورد نظر وزارت نیرو برای ساخت کنتورها و ابلاغ آن به شرکت ها، یک سیری اقدامات صورت گرفت که انسداد ۵۱۴۷ حلقه چاه غیرمجاز حفر شده بعد از سال ۱۳۸۵ با تخلیه ۶۶.۱۹ میلیون مترمکعب در سال، انسداد ۱۸۰ حلقه چاه حفر شده قبل از سال ۱۳۸۵ با تخلیه ۲.۳ میلیون مترمکعب در سال برخی از آنها است. در این خصوص جلساتی با مقامات قضایی استانها برگزار شد و با همکاری بسیار خوب حوزه قضایی(دادستان های شهرستان ها و قضات) مسلوب المنفعه کردن چاه های غیرمجاز صورت گرفت.

ساماندهی برداشت از چاه های مجاز و صدور پروانه بهره برداری

تجریشی گفت:‌ جلوگیری از اضافه برداشت ۱۱۲۵ حلقه چاه مجاز با تخلیه سالانه ۲۹.۶ میلیون مترمکعب، نصب ۶۶۹۴ دستگاه کنتور هوشمند از میزان کل ۵۲ هزار کنتور هدف طرح، صدور پروانه مصرف بهینه کشاورزی برای ۲۲۳۸ حلقه چاه و کاهش پروانه به میزان ۲۸.۸ میلیون مترمکعب، استقرار و فعالیت ۱۲۳ گروه گشت و بازرسی حفظ و حراست از منابع آب زیرزمینی در محدوده ۲۱ شهرستان واقع در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در سه استان آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و کردستان از دیگر اقدامات صورت گرفته در این راستا است.

مدیریت مصارف آب در بخش کشاورزی از سدهای در حال بهره برداری

وی افزود: با استناد به مصوبه کاهش ۴۰ درصد مصارف آب در بخش کشاورزی حوضه آبریز دریاچه ارومیه طی پنج سال (از سال آبی ۱۳۹۳-۹۴ ) و با توجه به اینکه سدهای حوضه یکی از منابع اصلی تأمین نیازهای کشاورزی حوضه است، این طرح از سال ۱۳۹۳-۹۴ در سطح ۱۰ سد بزرگ حوضه آبریز دریاچه ارومیه عملیاتی شد که یکی از دقیق ترین اعمال نظارت بر مدیریت منابع و مصارف سدهای کشور در حوضه آبریز دریاچه ارومیه به مدت ۴ سال اجرایی بوده و در سال آبی جاری ( ۹۸-۹۹ ) نیز با اعمال ۸ درصد پایانی، این مصوبه به صورت کامل اجرایی خواهد شد.

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه تصریح کرد: با توجه به اینکه کشاورزی منبع اصلی تأمین معیشت بخش زیادی از ساکنان حوضه آبریز دریاچه ارومیه است، این دغدغه همواره وجود داشته که با کاهش تحویل آب به اراضی کشاورزی زندگی مردم تحت تأثیر قرار خواهد گرفت. اما تحقیقات اولیه نشان می داد که ناشی از اضافه آبیاری صورت گرفته در اراضی کشاورزی این منطقه، بعضاً کاهش تولید محصول وجود داشته است. بر این مبنا و با تکیه بر دانش متخصصان داخلی و همزمان با انجام اقدامات منجر به کاهش تلفات و افزایش راندمان مصرف آب، پس از اجرای مصوبه، افزایش تولید محصول در شهرهای داخل محدوده حوضه آبریز دریاچه ارومیه در استان آذربایجان غربی به وقوع پیوست.

ادامه عملیات اجرایی شبکه های فرعی آبیاری و زهکشی حوضه

تجریشی ادامه داد:‌ وضعیت دریاچه ارومیه و لزوم تأمین حقابه دریاچه از محل رودخانه های حوضه، همچنین نشت آب از کانال های آبیاری شبکه های حوضه به دلیل فرسودگی موجب اجرای اقداماتی به سبب بهبود عملکرد مصرف آب و افزایش راندمان در حوضه شده است. بر همین اساس ساخت و ادامه اجرای شبکه های فرعی حوضه آبریز دریاچه ارومیه با ماهیت غیر توسعه ای به منظور بهبود عملکرد مصرف آب کشاورزی و افزایش راندمان از جمله مهمترین مصوبات طرح نجات دریاچه ارومیه به شمار می رود که ۱۴ هزار و ۶۱۶ هکتار عملیات آبیاری تحت فشار، ۴۷۴ کیلومتر انتقال آب با لوله، ۶ هزار و ۶۹ هکتار شبکه های فرعی آبیاری و زه کشی، سه هزار هکتار تهیه نقشه کاداستر از جمله این اقدامات است که در مجموع ۱۱۲ میلیون متر مکعب در مصرف آب صرفه جویی شده است.

کاهش ۶۵ درصدی مصرف آب سد حسنلو

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه گفت:‌ سد حسنلو واقع بر رودخانه گدارچای، یک سد خارج از بستر است، همزمان با تصویب طرح ملی نجات دریاچه ارومیه و مصوبه این کارگروه ملی به جهت عدم توسعه اراضی کشاورزی آبی حوضه آبریز دریاچه ارومیه، اقدامات متعددی به جهت کاهش مصارف آب اراضی پایاب سد آغاز شد، نتیجه این اقدامات با مشارکت فعال مردم منطقه کاهش ۶۵ درصدی مصرف آب کشاورزی سد حسنلو در سال آبی ۹۶-۹۷ بوده که این مهم با اصلاح الگوی کشت در اراضی پایاب سد رخ داده است.

وی افزود:‌ به عبارت دقیق تر، با حذف محصولات پرآب بر و کاهش سطح زیر کشت چغندر قند از ۱۲۵۲ هکتار در سال زراعی ۹۴-۹۵ به صفر هکتار در سال آبی ۹۶-۹۷ و همزمان، جایگزینی و توسعه کشت محصولات کم آب بر و افزایش سطح زیرکشت کلزا از صفر هکتار در سال زراعی ۹۵-۹۶ به ۱۵۰۰ هکتار در سال زراعی۹۶.۹۷، مصارف کشاورزی سد حسنلو از ۴۴ میلیون مترمکعب در سال ۹۲-۹۳ به ۱۵ میلیون مترمکعب در سال ۹۶-۹۷ کاهش یافته است. این دستاورد مهم و بزرگ و کاهش ۶۵ درصدی مصارف کشاورزی این اراضی را می توان نتیجه همکاری و تلاش تمامی مردم و مسوولان منطقه دانست.

تحویل حجمی آب کشاورزی در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد

تجریشی ادامه داد:‌ تحویل حجمی آب کشاورزی با توجه به ایجاد امکان رصد میزان مصرف آب توسط زارعین هر حوضه یکی از اولین قدم ها در زمینه مکانیزه کردن کشاورزی و افزایش راندمان مصرف آب در این حوضه است که در ایران و پس از تصویب آیین نامه اجرایی بهینه سازی مصرف آب کشاورزی توسط هیئت وزیران در سال ۱۳۷۵، وزارت نیرو و وزارت جهادکشاورزی ملزم به تحویل حجمی آب در شبکه های آبیاری و زهکشی تمام کشور شده اند، اما باگذشت بیش از دو دهه از تصویب این آیین نامه، متأسفانه این مهم در شبکه های حوضه آبریز دریاچه ارومیه اتفاق نیفتاده است.

وی افزود: بر همین اساس، ستاد احیای دریاچه ارومیه با مشارکت وزارتخانه های نیرو و جهاد کشاورزی اقدام به تجهیز شبکه های حوضه آبریز دریاچه ارومیه به تحویل حجمی آب کرده و در اولین قدم، این پروژه در شبکه آبیاری و زهکشی مهاباد در وسعت ۱۲ هزار هکتار محقق شد. بر این اساس، طی چهار سال گذشته آب تحویلی به این شبکه مطابق مصوبه کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه ۲۴ درصد کاهش یافته و این کاهش با اجرای پروژه تحویل حجمی آب در حال حاضر قابل رصد است.

راه اندازی سامانه نیاز آبی گیاهان برای بهره برداری کشاورزان

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه گفت:‌ با توجه به اینکه عمده مصرف در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در بخش کشاورزی است، برنامه ریزی آبیاری و تعیین زمان آبیاری گامی مهم در راستای مصرف بهینه آب است. هدف از طراحی سامانه نیاز آبی گیاهان، تعیین میزان دقیق این نیاز با استفاده از پردازش تصاویر ماهواره ای و در اختیار قراردادن اطلاعات مناسب به کشاورزان حوضه است. با این هدف، سامانه نیاز آبی گیاهان تهیه شده و با تعیین پایلوت اراضی کشاورزی پایاب سد مهاباد در حال حاضر اطلاعات سامانه در حال تدقیق است.

توسعه شبکه پایش ایستگاه های هواشناسی حوضه آبریز دریاچه ارومیه

وی ادامه داد: برای افزایش دقت پیش بینی هواشناسی و انجام محاسبات مرتبط با نیاز آبی محصولات کشاورزی به عنوان اصلی ترین مصرف کننده آب در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، لازم بود تا شبکه پایش ایستگاه های هواشناسی حوضه آبریز دریاچه ارومیه توسعه داده شود. بر این اساس یکی از اقدامات ستاد احیای دریاچه ارومیه با همکاری سازمان هواشناسی و وزارت نیرو، تجهیز ایستگاه های هواشناسی کشاورزی، باران سنجی خودکار، هم دیدی و اقلیم شناسی حوضه آبریز دریاچه ارومیه بوده است.

مشارکت جوامع محلی در استقرار کشاورزی پایدار و حفاظت از تنوع‌زیستی با همکاری سازمان برنامه توسعه سازمان ملل(UNDP)

تجریشی تصریح کرد: ستاد احیای دریاچه ارومیه تکیه اصلی خود را بر مطالعات متخصصان و کارشناسان داخلی قرار داده اما همواره تلاش بر این بوده که از فرصت های بین المللی برای ارتقای دانش بومی و پوشش خلاءهای احتمالی موجود بهره گرفته شود. یکی از این اقدامات، مشارکت جوامع محلی در استقرار کشاورزی پایدار و حفاظت از تنوع زیستی با همکاری برنامه پیشرفت و توسعه ملل متحد بوده است که در فاز اول در سال ۱۳۹۴ در ۴۱ روستا، در فاز دوم در سال ۱۳۹۵ در ۷۵ روستا، در فاز سوم در سال ۱۳۹۶ در ۹۰ روستا و در فاز چهارم در سال جاری در ۱۱۰ روستا اجرایی شده است.

تهیه مدل هیدرولوژی (چرخه آب) حوضه آبریز دریاچه ارومیه

وی گفت:‌ این پروژه با هدف تهیه مدل یکپارچه هیدرولوژی (چرخه آب) در حوضه آبریز دریاچه ارومیه با رویکرد یکپارچگی آب سطحی و زیرزمینی انجام شده که نتیجه آن تکمیل مدل در بخش جنوبی حوضه آبریز برای کمک به تصمیم گیری های مدیریتی در حوضه آب و کشاورزی بوده و در حال حاضر تهیه مدل در بخش غربی و شرقی با مشارکت سازمان بین المللی جایکا در دستور کار است.

انتقال آب از سد سیلوه به دریاچه ارومیه

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه افزود: سد سیلوه، سدی خاکی با هسته رسی و حجم مخزن ۸۴ میلیون مترمکعب با توانایی تنظیم آب به میزان ۱۹۰ میلیون مترمکعب است که در نزدیکی روستای سیلوه در شهرستان پیرانشهر از استان آذربایجان غربی ساخته شده است. این سد با هدف تأمین آب شرب شهرهای پیرانشهر و اشنویه و روستاهای منطقه شهرستان اشنویه، آب اراضی کشاورزی دشت های پیرانشهر و جلدیان و بخشی از نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه به میزان ۹۵ میلیون مترمکعب در سال بر روی رودخانه لاوین از سرشاخه های اصلی رودخانه مرزی کلاس احداث شده است.

«آب انتقالی از این سد به حوضه آبریز دریاچه ارومیه، پس از عبور از کانال جلدیان وارد سد چپرآباد شده و در ادامه با عبور از رودخانه های کانیرش و گدار وارد دریاچه ارومیه میشود. با بهره برداری سد چپرآباد در اردیبهشت ماه سال جاری، آخرین حلقه این پروژه تمام شده و از سال آبی آتی از محل این سد آب مندرج در نقشه راه نجات دریاچه ارومیه به دریاچه منتقل خواهد شد.»

رهاسازی آب از سدهای در دست بهره برداری حوضه آبریز با هدف تأمین نیاز زیست محیطی دریاچه ارومیه

تجریشی افزود:‌ بنابر بند ج ماده ۹۲ مصوبه سال ۱۳۹۳ هیأت وزیران، اجرای برنامه رهاسازی حقابه زیست محیطی دریاچه ارومیه از سدهای حوضه، در هر سال آبی و در فصول غیرزراعی انجام میشود. این مهم طی چهار سال گذشته انجام شده و مجموعاً ۴.۹۵ میلیارد مترمکعب در سالهای آبی ۹۳ تا ۹۸ از سدهای آبریز حوضه دریاچه ارومیه رهاسازی شده است، در سال آبی جاری نیز رهاسازی به سمت دریاچه ارومیه از انتهای آبان ماه شروع شده و تا پایان اردیبهشت ماه مجموعاً ۱۳۵۲ میلیون مترمکعب به سمت دریاچه ارومیه رهاسازی شده است.

پروژه های تثبیت کانون های بحرانی تولید گرد و غبار اطراف دریاچه ارومیه

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه گفت:‌ با خشک شدن بخش هایی از بستر دریاچه ارومیه، صدها هزار هکتار از نواحی حاشیه ای دریاچه به شوره زار و یا بیابان ماسه ای تبدیل شده که می توانند با تبدیل شدن به کانون های ریزگرد، موجب ایجاد توفان های گرد و غبار و احیاناً توفان های نمکی شوند.

«این مسأله زندگی و معیشت حداقل ۶ میلیون نفر از ساکنین حوضه آبریز دریاچه ارومیه و حتی استان های همجوار را با تهدیدی جدی مواجه می کند. برای مهار کانون های ریزگرد، ادارات کل منابع طبیعی مسئولیت اجرایی کردن پروژه های مصوب ستاد احیای دریاچه ارومیه را بر عهده گرفته اند. این پروژه ها در قالب نهالکاری همراه با آبیاری و تولید نهال، بوته کاری همراه با آبیاری و تولید بوته، احداث بادشکن غیرزنده، آبیاری نهالکاری های سنواتی (از سال ۱۳۹۳ )، قرق مراتع، احداث ایستگاه های پایش فرسایش بادی، مدیریت مشارکتی و منابع طبیعی و توسعه روستایی و اجرای روش های نوین مقابله با فرسایش بادی و گرد و غبار است.»

وی تصریح کرد: احداث بادشکن پیرامون مراتع، مزارع، باغات و دامداری ها، سرعت باد و تبخیر از سطح را کاهش داده و سبب افزایش تولید می شود، بادشکن ممکن است از مواد مصنوعی و یا از درخت و درختچه نباتات منطقه باشد (همچون ذرت و آفتابگردان)، بنابراین دو نوع بادشکن وجود دارد: بادشکن غیرزنده، مصنوعی یا مکانیکی و بادشکن زنده. بادشکن غیرزنده انواع مختلفی نظیر دیواره های سنگی، دیواره های فلزی، چوبی، پلاستیکی، حصیری و یا دیواره های تهیه شده از شاخه های بریده شده درختان موجود در منطقه دارد. بادشکن های درختی نیز معمولا از یک یا چند ردیف درخت یا درختچه تشکیل شده اند که معمولا عمود بر جهت باد اصلی قرار می گیرند. با ایجاد مناطق قرق در کانون های ریزگرد نیز میتوان گام بزرگی در حفاظت از آب و خاک برداشت و با تقویت پوشش گیاهی مناطق بحرانی موجب کاهش ریزگردها و فرسایش بادی و آبی شد. عملیات قرق که معمولا در محدوده بسیار وسیعی انجام می شود از جمله کارآمدترین روش هایی است که به صورت طبیعی با حمایت از طبیعت می تواند موجب تقویت پوشش گیاهی مرتعی و کاهش ریزگرد شود.

اقدامات مرتبط با معیشت جایگزین و فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی

تجریشی گفت:‌ اقدامات انجام شده توسط ستاد احیای دریاچه ارومیه در زمینه ایجاد اشتغال و معیشت جایگزین از طریق گسترش کشت گیاهان دارویی بومی را میتوان به چند روش دسته بندی کرد که برنامه جامع توسعه سطح زیرکشت گیاهان دارویی و اشتغال و معیشت جایگزین در حوضه آبریز دریاچه ارومیه (طرح خانه توسعه تکاب) یکی از آنها است.

وی ادامه داد:‌ در این راستا پتانسیل های معیشت جایگزین در ۳۶ روستای استان آذربایجان غربی شناسایی شده و ظرفیت های تکمیل زنجیره ارزش (بومگردی، صنایع دستی و) مورد توجه قرار گرفته است. یکی از اقدامات به ثمر رسیده در این راستا، راه اندازی خانه توسعه تکاب با رویکرد توانمندسازی جامعه محلی است.

مدیر دفتر برنامه ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه افزود: ‌ستاد احیای دریاچه ارومیه به عنوان "هماهنگ کننده طرح جامع توسعه گیاهان دارویی در سطح حوضه آبریز دریاچه ارومیه" وارد عمل شده و حلقه ای متشکل از چهار محور "جهاد دانشگاهی و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری"، " وزارت جهاد کشاورزی"، " اتاق بازرگانی و معاونت اقتصادی وزارت امور خارجه" و " صندوق ها و بانک ها" را برای اجرای درست طرح توسعه کشت گیاهان دارویی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه در کنار هم قرار داده است که اقدامات خوبی در این راستا صورت گرفته که تمام آنها منجر به بهبود وضعیت دریاچه ارومیه شده است.