چرا سرمایه‌داری با وجود بحران‌های پی‌درپی زنده است؟

شعار استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی پاسخ مردم ما به حاکمیت غیردینی، مظاهر غربی و وابستگی کشور به خارج در آن سال ها بوده است. انقلاب اسلامی با دو خصیصه ی اسلامی بودن و مردمی بودن، توانست در آن زمان بر شرایط حاکم بر جامعه فائق آید و روابط و مناسبات جدیدی را در عرصه های سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی فراهم آورد.

ساختارسازی برمبنای اصول و اهداف اولیه ی انقلاب اسلامی از اولویت های نظام جمهوری اسلامی است. اگر انقلاب فرهنگی را در آن سال های اول، تلاش برای تحول در عرصه های فرهنگی، آن هم در سطح دانشگاه ها و با محدودیت ها و موانع فراوان در سال های اولیه انقلاب اسلامی بدانیم و ارزیابی دستاوردهای آن را البته به فرصت دیگری موکول سازیم و تسخیر لانه ی جاسوسی و قطع روابط با آمریکا را انقلاب سیاسی برشمریم که هدف آن تحقق کامل شعار استقلال طلبی مردم ایران در آن زمان بوده است، بی شک دفاع مقدس یک انقلاب در عرصه های دفاعی و بسیج عمومی مردم برای حفظ دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی بوده است که پس از دوره ی صدر اسلام، با این ابعاد هرگز شاهد چنین ظرفیتی نبوده ایم.

پس از انقلاب اسلامی، دولت های متعددی در ایران ظاهر شده و به روی کار آمده اند و هرکدام رویکردهای مدیریتی متفاوتی را ارائه کرده اند، اما همواره عرصه های اقتصادی جامعه نیازمند یک گفتمان و تحول جدید برمبنای آموزه های اسلامی و بومی بوده است.

به نظر نویسنده، اقتصاد مقاومتی همان انقلاب اقتصادی مورد انتظار جامعه ی ایرانی است که سیاست های کلی آن از سوی مقام معظم رهبری ابلاغ گردیده و با وضع مقررات مورد نیاز، اصلاح و حذف قوانین ناقص و معارض، همراهی تیم اقتصادی دولت و مشارکت بخش خصوصی و سایر بخش های کشور، از ضرورت های اجتناب ناپذیر انقلاب اسلامی است که در دهه ی چهارم برپایه ی بنیان های ارزشی، سرمایه ی مردمی، ظرفیت سازی های دهه های اخیر و به ویژه تجارب حاصل از تحریم ها، اکنون به خوبی قابل اجراست.

برای درک روابط و مناسبات اقتصادی حاکم بر جامعه، نیاز داریم تا شناخت مناسبی از الگوهای رایج داشته باشیم. البته هرکدام از این الگوها به جهان بینی خاصی تعلق دارند و استفاده از هریک به دوره و شرایط مبنایی هر جامعه بستگی دارد. تقسیم بندی از نظام های اقتصادی جهان می تواند برپایه ی تفکیک الگوهای غربی و شرقی صورت گیرد.

نظام اقتصادی بازار آزاد مبتنی بر پیروی از الگوی عدم مداخله ی دولت، حاکمیت بخش خصوصی، اصالت سرمایه و دست نامرئی بازار است که کلاسیک ها به آن قائل اند. نظام اقتصادی نیمه متمرکز یا مختلط با پیروی از الگوی مداخله ی محدود دولت در اقتصاد و رقابت نهادهای دولتی و خصوصی بر سر تقسیم منابع و فعالیت ها از طریق مشارکت یا مذاکره، نوع دیگری از الگوهای اقتصادی رایج در جهان است.

اندیشه ی دولت رفاه در غرب پس از بحران بزرگ اقتصادی، در سال ۱۹۲۹ پاسخی به ناکارآمدی رهیافت کلاسیک، فعالیت بی حدوحصر بخش خصوصی، اصالت سود و مالکیت فردی در غرب بوده است. نظام اقتصادی متمرکز با پیروی از الگوی سوسیالیستی، برنامه ریزی مرکزی، اصالت کار و مالکیت اشتراکی، کنترل و تسلط کامل دولت بر اقتصاد و بخش خصوصی، الگوی شناخته شده ی دیگری است که نمونه ی بارز آن کشور اتحاد جماهیر شوروی سابق است که البته امروزه کاربرد خود را از دست داده و بیشتر جنبه ی مطالعاتی و عبرت آموزی دارد.

اقتصاد دستوری در زمره ی الگوهای سیاسی چپ قرار می گیرد. الگوی شرقی دیگری وجود دارد که دولت نقش اصلی را در آن ایفا می کند و موتور محرکه ی توسعه است و سیاست های عمومی دولت بر جهت گیری های بخش خصوصی غلبه دارد و دولت از ظرفیت های آن در چارچوب منافع جامعه و حکومت استفاده می کند.

نظام سرمایه داری در غرب برای مهار جنبش های کارگری و ضدسرمایه داری در قرن بیستم، با عدول از ایدئولوژی فردمحوری، اصالت سرمایه و مالکیت فردی، سعی کرد با یک الگوی نیمه سوسیالیستی و نیمه لیبرالیستی، نقش دولت را در مسائل اقتصادی به طرز بی سابقه ای افزایش دهد و سندیکاهای کارگری را به وجود آورد.

پیوند فردگرایی و جمع گرایی اقتصادی حاصل این رهیافت است که برای نظام سرمایه داری، که اساس آن بر تولید و انباشت ثروت، نظام پولی و مالی ربوی، انحصارطلبی و برون گرایی سرمایه بدون توجه به ارزش های والای انسانی و حقوق جمعی است، خود یک نقض جدی برای مبانی نظام سرمایه داری محسوب می شود که البته به اسم بازسازی اقتصادی، آن را تا امروز توجیه کرده اند. دو جنگ جهانی در قرن بیستم، نتیجه ی بحران های درونی و خصیصه ی جنگ افروزی نظام سرمایه داری است.

تشکیل دولت های رفاه در اثنای این دو جنگ و پس از آن، پاسخی به هجمه ی کمونیسم و راهی برای حفظ و تداوم نظام سرمایه داری جهانی بوده است. این تغییرات ساختاری باعث شد غرب به مطالبه گری اقتصادی مردم بیش از گذشته بتواند پاسخ دهد و بحران های ذاتی ناشی از نظام سرمایه داری را به تأخیر بیندازد. نیازهای رفاهی، اجتماعی، آموزشی، فرهنگی و درمانی مردم و تأمین یک سطح حداقلی از این نیازها از اولویت های این دولت هاست.

دولت در این دوره ی جدید نظام سرمایه داری، جایگزین بخش خصوصی نمی شود، بلکه سرمایه گذاری در بخش های غیرسودآور و دیربازده را برای افزایش سطح رفاه، بهداشت و خدمات آموزشی و عمومی جامعه عهده دار می شود. دولت های رفاه در غرب به خودی خود چالش و نقد جدی بر رهیافت اقتصاد آزادند. این رهیافت، دولت مداخله گر را دولت بد می داند.

    علاوه بر این، آنچه باعث شده در عرصه های بین المللی نظام سرمایه داری با همه ی بحران های ذاتی درون خود تداوم یابد، از یک سو، حاکمیت نهادهای مالی و پولی و اقتصادی بین المللی همانند بانک جهانی، صندوق بین المللی پول، سازمان تجارت جهانی، بانک ها و شرکت های فراملیتی است که در اقتصاد بین الملل به عنوان پیشتازان نظام سرمایه داری جهانی باعث شده اند بازارهای مصرف جدید ایجاد شوند و منافع استعماری کشورهای صنعتی گسترش یابند و از سوی دیگر، براساس یک تقسیم کار بین المللی، شاهد تقسیم جهان به کشورهای مرکز، نیمه پیرامون و پیرامون هستیم و روابط استعماری جدیدی بین کشورهای غنی و فقیر شکل گرفته که موسوم به مناسبات شمال-جنوب است؛ به طوری که امروزه بیست درصد جمعیت جهان، هشتاد درصد منابع آن را در اختیار داشته و استفاده می کنند.

انقلاب اسلامی از همان ابتدا تا امروز که دولت اعتدالی در ایران روی کار آمده، در یک تعریف ساده، می توان گفت با اقتدار در این مناسبات استکباری همواره یک نیروی گریز از مرکز و مستقل بوده و نقطه ی ثقل تحولات جهان اسلام و کشورهای غیرمتعهد به شمار می رود و الگوی مقاومت و بیداری اسلامی است.

در اینجا اشاره به فرازی از نامه ی تاریخی امام راحل (ره) به گورباچف بسیار مناسب است: « البته ممکن است از شیوه های ناصحیح و عملکرد غلط قدرتمندان پیشین کمونیسم در زمینه ی اقتصاد، باغ سبز دنیای غرب رخ بنماید، ولی حقیقت جای دیگری است.

شما اگر بخواهید در این مقطع، تنها گره های کور اقتصادی سوسیالیسم و کمونیسم را با پناه بردن به کانون سرمایه داری غرب حل کنید، نه تنها دردی از جامعه ی خویش را دوا نکرده اید، که دیگران باید بیایند و اشتباهات شما را جبران کنند؛ چراکه امروز اگر مارکسیسم در روش های اقتصادی و اجتماعی به بن بست رسیده است، دنیای غرب هم در همین مسائل، البته به شکل دیگر و نیز در مسائل دیگر، گرفتار حادثه است. »

هر زمانه انسان های خاص خود را دارد. مردم به جهان پیرامون خود با انتظارات و مبناهای فکری که دارند نگاه می کنند. انسان های اولیه دغدغه ی مسکن، پوشاک و معاش زندگی را داشته اند و تمام تلاش شان رفع نیازهای مادی بوده است. ادیان و پیامبران متعدد به نقش دین در زندگی فردی و جمعی انسان ها معنا و مفهوم حقیقی بخشیده اند و دین مبین اسلام سرآمد این دین مداری بوده است. شکوفایی علمی در ممالک اسلامی و نقش محوری ایرانیان در این پیشرفت ها، نشان از سطح بالای آگاهی و فضایل فکری و اخلاقی در انسان های دست پرورده ی مکتب اسلام دارد.

یک دیدگاه معتبر معتقد است که سرآغاز فلسفه ی علم و پیشرفت های علمی غرب از نهضت فلسفی و علمی در کشورهای اسلامی و شرقی پدیدار شده است. انسان در الگوی غربی، چون هدف نظام سرمایه داری سود بیشتر و لذت مادی بیشتر است، یک انسان اقتصادی است.

انسان در الگوی سوسیالیستی، چون هدف در این نظام منسوخ مبارزه با فردگرایی و ارزش های الهی بوده است، یک انسان سیاسی است. اما انسان در الگوی اسلامی یک انسان فرهنگی با تمامی ارزش ها و فضایل اخلاقی و فکری است.

انسان فرهنگی در مکتب اسلام، کنشگری یک انسان سیاسی و بهره وری یک انسان اقتصادی را نیز در ابعاد مادی و معنوی داراست. انسان در تراز انقلاب اسلامی، از این زمره است. توان کارهای خارق العاده را دارد. در دفاع مقدس آبدیده شده است. فقط کافی است همانند آن دوران، ظرفیت های بالقوه ی او به فعلیت درآیند و این به هنر دولتمردان جدید ما بستگی دارد.

جای هیچ تردیدی نیست که انقلاب اسلامی در مقطع بسیار حساسی از تاریخ جهان قرار گرفته است و دیدگان سایر ملت های مسلمان و آزاده به آن دوخته شده است. کشور ما با ورود به عرصه ی اقتصاد مقاومتی از منظر نیازهای اقتصادی که انقلاب اسلامی ناگزیر به ارائه ی پاسخی بومی و درون زا به آن بوده است، به یک هویت مناسب در حوزه ی اقتصاد دست می یابد و از این طریق می تواند به اهداف اولیه ی انقلاب اسلامی نزدیک تر گردد و جامعیت و غنای فکری آن را در جنبه های اقتصادی اداره ی جامعه به جهانیان نشان دهد.

اقتصاد مقاومتی یک اقتصاد با مؤلفه های اقتصاد اسلامی است و دربرگیرنده ی تجارب بومی ملت ایران از وابستگی به قدرت های استکباری در پیش از انقلاب اسلامی تا استقلال در عرصه های اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامی در دهه های اخیر است. این اقتصاد در زمینه ی استفاده از مواهب خدادادی در این کشور، ریاضتی نیست، بلکه صیانتی است؛ تا نسل های آینده نیز بتوانند از ثمرات این نعمت های الهی بهره مند گردند.

اقتصاد مقاومتی دانش بنیان، بهره ور، مولد، باعث ارزش افزوده بالا و کاهنده ی ریسک های اقتصادی در جهان پُرتلاطم امروز است. این اقتصاد در عرصه ی واردات، در مقایسه با اقتصاد مصرفی، ارزبری کمتر و در عرصه ی صادرات، ضمن افزایش کیفیت و تنوع بخشی به آن در مقایسه با اقتصاد رانتی و تک محصولی، ارزآوری بیشتری دارد. اقتصاد مقاومتی ظرفیت مالی بالایی در کشور به وجود می آورد و با بازتوزیع درست ثروت های ملی، عدالت اجتماعی را برپایه ی آموزه های دینی و بومی به خوبی در جامعه ی ما محقق خواهد کرد.

تعریف جامع و مانع مقام معظم رهبری در مقدمه ی ابلاغ سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، جمع بندی کاملی از این بحث ارائه می دهد: ایران اسلامی با استعدادهای سرشار معنوی و مادی و ذخایر و منابع غنی و متنوع و زیرساخت های گسترده و مهم تر از همه، برخورداری از نیروی انسانی متعهد و کارآمد و دارای عزم راسخ برای پیشرفت، اگر از الگوی اقتصادی بومی و علمی برآمده از فرهنگ انقلابی و اسلامی، که همان اقتصاد مقاومتی است، پیروی کند، نه تنها بر همه ی مشکلات اقتصادی فائق می آید و دشمن را که با تحمیل یک جنگ اقتصادی تمام عیار در برابر این ملت بزرگ صف آرایی کرده به شکست و عقب نشینی وامی دارد، بلکه خواهد توانست در جهانی که مخاطرات و بی اطمینانی های ناشی از تحولات خارج از اختیار، مانند بحران های مالی، اقتصادی، سیاسی و… در آن رو به افزایش است، با حفظ دستاوردهای کشور در زمینه های مختلف و تداوم پیشرفت و تحقق آرمان ها و اصول قانون اساسی و سند چشم انداز بیست ساله، اقتصاد متکی به دانش و فناوری، عدالت بنیان، درون زا و برون گرا، پویا و پیشرو را محقق سازد و الگویی الهام بخش از نظام اقتصادی اسلام را عینیت بخشد. »

علیرضاسعیدآبادی؛ کارشناس ارشداقتصاد بین الملل