با عکس‌هایم نشان دادم بزودی در ایران انقلاب می‌شود

به گزارش پارس به نقل از مهر، سال ۱۳۵۷ به دلیل وقوع انقلاب اسلامی نه تنها برای ایران سال مهمی بود بلکه این اتفاق مهم کل دنیا را نیز تحت تاثیر قرار داد. سال ۵۷ سالی بود که سرنوشت یک ملت را عوض کرد اما کسی نمی دانست این انقلاب شاید سرنوشت جوانی فرانسوی را هم عوض کند و او را از یک عکاس خوب ولی ناشناس به عکاسی حرفه ای و سرشناس تبدیل کند.

انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷ اتفاق افتاد ولی این عکاس فرانسوی از یک سال قبل در ایران بود. از بسیاری از حوادث قبل از سال ۵۷ هم عکاسی و به آژانس عکسی که برای آن کار می کرد یعنی" سیپا" ارسال کرد. این جوان آنقدر در کار خود اساس عدالت و درستی را پیش گرفت که به عکاس معتمد امام خمینی (ره) و اطرافیانشان در آن روزهای بحرانی تبدیل شد.

میشل ستبون، عکاس مطرح فرانسوی است که اولین عکس امام خمینی (ره) را در نوفل لوشاتو گرفته است. وی سال ۱۳۵۷ برای ثبت انقلاب اسلامی در قاب عکس به ایران آمد. ستبون عکاس مستند اجتماعی فرانسوی است که عکاسی را به طور تجربی آموخته است. او به ایران آمد تا نفیس ترین عکس های انقلاب ایران به نام او ثبت شود. عکس هایی که شاید کامل ترین منبع عکس های مستند تاریخ انقلاب ایران به شمار رود.

چند سالی در ایران فکر می کردند او فوت کرده است ولی زمان برگزاری سومین جشنواره هنرهای تجسمی فجر که قرار شد آثارش در بخش جنبی روی دیوار موزه هنرهای معاصر برود فهمیدند که او نه تنها زنده است بلکه عکاسی هم می کند. جایزه جهانی بیداری در سال ۱۳۹۱ این فرصت را به جامعه هنری ایران داد که با این عکاس از نزدیک آشنا شود. ستبون به ایران آمد و داوری آن جایزه را برعهده گرفت.

و اما این روزها او بار دیگر به ایران آمده تا در جشنواره عکس رژان داور این رویداد هنری باشد.

میشل ستبون را به خبرگزاری مهر دعوت کردیم تا در مورد عکاسی در دوران انقلاب ایران و در مورد آنچه که در سال ۵۷ و ۵۸ بر او گذشته صحبت کنیم. آنچه که در ذیل می آید مشروح گفتگوی خبرگزاری مهر با این عکاس مطرح فرانسوی است:

* ستبون را در ایران با عکس های سال ۵۷ می شناسند ولی در آن دوره شما عکاس آنچنان مطرح و حرفه ای نبودید. چه شد که به ایران آمدید و از جریانات انقلاب عکس گرفتید؟

- من زمانی که به ایران آمدم مدرک معماری داشتم و در آن زمان هم به صورت کاملا تخصصی کار عکاسی خبری را انجام می دادم. از دیدگاه من حرفه ای بودن تعریف خاصی دارد. حرفه ای بودن به این معنی است که یک نفر از یک کار و شغل چه هنری و چه هرکار دیگری به صورت کامل ارتزاق کند. برای همین هم هست که از مردم ایران و انقلاب اسلامی شما تشکر می کنم که باعث شدند من به عنوان یک عکاس حرفه ای ادامه کار بدهم.

* این نکته در مورد حرفه ای بودن را خودتان در گفتگویی که در حاشیه جایزه جهانی بیداری با هم داشتید، مطرح کردید و گفتید سال ۵۷ آنچنان که الان حرفه ای هستید عکاس حرفه ای نبودید.

- اشتباه در به کار بردن واژه است. شاید آن موقع مترجم اشتباه کرده باشد. حرفه ای بودن معنی خاصی دارد. یک نفر وقتی هزینه های زندگی خود را از یک کار خاص تامین کند در آن حوزه حرفه ای به حساب می آید. تا یک سال قبل از انقلاب ایران من کار دیگری داشتم و در حوزه دیگری به صورت حرفه ای کار می کردم ولی انقلاب ایران این فرصت را به من داد که به یک عکاس شناخته شده بین المللی تبدیل شوم.

* عکس های شما از امام راحل در نوفل لوشاتو بسیار معروف است و در بسیاری از تظاهرات قبل از انقلاب در دست های مردم بود. شما به ایران آمدید بعد به نوفل لوشاتو رفتید یا برعکس از نوفل لوشاتو با ایران آشنا شدید؟

- در حقیقت من به ایران آمده بودم و از ایران عکاسی می کردم که بعد از مدتی باخبر شدم امام خمینی به پاریس خواهند رفت پس به فرانسه بازگشتم. در پاریس بود که با امام خمینی آشنا شدم. من از طریق ارتباط نزدیکی که با اطرافیان امام پیدا کرده بودم خبردار می شدم که این جابه جایی ها چه زمانی رخ می دهد.

* به ارتباطاتتان با اطرافیان امام راحل اشاره کردید. با چه کسانی در اطراف امام ارتباط داشتید که به شما اخبار را می رسانند؟

- ابراهیم یزدی، صادق قطب زاده، ابوالحسن بنی صدر از اطرافیان امام بودند که با من در ارتباط بودند. ۱۰ روز قبل از اینکه امام تصمیم بگیرند که از پاریس به تهران بازگردند من خبردار شدم و از ایران به فرانسه بازگشتم و سپس با هواپیمای امام به ایران بازگشتم. من در همان هواپیمایی بودم که حامل امام به ایران بود.

وقتی قرار شد که امام به فرانسه بروند همه تشنه شنیدن حرف های ایشان و دیدن ایشان از نزدیک بودند. حضور امام در پاریس همه را شوکه کرد. تا قبل از سفر ایشان به فرانسه، مردم از ایشان تصویر واقعی ندیده بودند. همه روزنامه نگاران و عکاسان مشتاق بودند که با ایشان ملاقات کنند. در آن دوران یک سری عکس از امام گرفتم که به سرعت به ایران مخابره و در تظاهرات ها و راهپیمایی ها از آن عکس ها استفاده شد.

ارتباطمان آنقدر نزدیک بود که وقتی امام وارد نوفل لوشاتو شدند من هم حضور داشتم. خاطرم هست امام در منزلشان نماز می خواندند که فقط ایشان و ۴ نفر از اطرافیانشان به ایشان اقتدا کردند. آن نماز در حیاط کوچک منزلشان خوانده شد و اجازه ندادند که کسی به آن اتاق وارد شود ولی من در آن اتاق وارد شدم و از آن نماز تاریخی عکس گرفتم.

در آن روزها در نوفل لوشاتو این امکان برایم پیش آمد که پرتره های خوب و زیادی از امام بگیرم که یکی از مشهورترین آنها عکسی است که ایشان زیر درخت سیب حیاط خانه شان در حال نماز خواندن هستند.

* آن زمان عکاسان زیادی بودند که کار خبری می کردند و بدون شک مشتاق حضور در ایران بودند اما شما انتخاب شدید و شما بودید که حتی در خلوت ترین اماکنی که امام خمینی (ره) حضور داشتند حضور داشتید و عکاسی کردید. بر چه اساسی شما انتخاب شدید؟

- من از مارس ۱۹۷۸ به موضوع انقلاب ایران پرداختم. زمانی که هیچ عکاسی در هیچ کجای دنیا اتفاق بزرگی مثل انقلاب را در ایران پیش بینی نمی کرد. خیلی ها فکر می کردند که این تظاهرات در ایران گذراست. ولی من این قضیه را بررسی کردم و معتقد بودم که اتفاق بزرگی در ایران خواهد افتاد. اطلاعاتم از ایران خیلی کامل تر بود و این یکی از دلایلی است که مرا انتخاب کردند. البته دلیل دیگری هم داشت و آن این است که در میدان ژاله تنها عکاس خارجی حاضر در جریان بودم و آن روز از اتفاقاتی که در آن میدان افتاد عکس گرفتم و مخابره کردم.

* یعنی شما در میدان ژاله سابق یا میدان شهدای امروزی بودید؟

- من عکس های کاملی از آن جریان دارم. من تاریخچه تصویری کاملی از انقلاب ایران را ثبت کرده ام. تا چند روز قبل از واقعه میدان ژاله خیلی از عکاسان خارجی در ایران بودند حتی دوستان فرانسوی من نیز بودند که در تهران حاضر بودند ولی اتفاقی نمی افتاد که دال بر شکل گرفتن یک انقلاب در ایران باشد بنابراین خیلی ها بازگشتند و کسی برای عکس گرفتن از آن روز در ایران و در تهران نماند و خیلی ها به کشورهای خود بازگشتند. اما من اعتقاد داشتم که اتفاقی در حال رخ دادن است و همه هم دیدند که من اشتباه فکر نمی کردم.

در صبح جمعه ۱۷ شهریور سال ۱۳۵۷، مردم تهران پس از خواندن نماز صبح، برای چهارمین روز متوالی از خانه ها بیرون آمده و سیل آسا به سمت خیابان ها آمدند. مرکز تجمع آنان میدان ژاله (میدان شهدای کنونی) بود. همین که مردم به خیابان ها رسیدند ناگهان با دیدن تانک ها و زره پوش های نظامی و ماموران مسلسل به دست حکومت، غافلگیر شدند ولی آنها به سربازان به حرکت خود ادامه دادند. از خیابان های اطراف، سیل انبوه جمعیت با سردادن شعارهای انقلابی به سمت میدان ژاله در حرکت بود. مأموران مسلح پس از چند بار اخطار از زمین و هوا جمعیت را هدف رگبار مسلسل قرار دادند. در آن روز جوانان بسیاری جان خویش را از دست دادند.

* در آن روزها برای چه آژانس عکس یا خبرگزاری کار می کردید؟

- من همیشه با آژانس سیپای فرانسه کار کرده ام.

* عکس هایی را که از میدان ژاله گرفتید، منتشر هم کردید؟ آیا آژانس سیپا مانع انتشار عکس ها نشد؟

- خیر. اتفاقا خیلی هم مورد توجه قرار گرفت. فردای آن اتفاق هم عکس ها منتشر شد.

* آن کشتار در جوامع غربی چه بازخوردی داشت؟

- آن خبر و عکس ها برای همه مردم دنیا شوک برانگیز بود زیرا تصویری که آن زمان ها از ایران و خاندان سلطنتی منتشر می شد آنقدر تصویر باثباتی بود که هیچکس فکر نمی کرد آن اقتدار در ظرف مدت کوتاهی شکسته شود و همه این اتفاقات بیفتد و انقلاب شکل بگیرد. اولین باری که از ایران اسمی به جز اسم خاندان سلطنتی برده شد با عکس های من بود و آن سوی پرده جامعه یعنی مردم ایران که بعدها به ملت ایران تبدیل شد هم دیده شد.

چیزی که به من برای کار در ایران خیلی کمک کرد قیافه من بود. من خیلی شبیه ایرانی ها هستم و خیلی راحت می توانستم با ایرانی ها ارتباط برقرار کنم. وقتی مردم می فهمیدند که من عکاس خبری هستم به من کمک های زیادی می کردند و این رابطه انسانی خیلی خوب شکل می گرفت.

* شما از ۱۲ تا ۲۲ بهمن سال ۵۷، لحظه به لحظه داخل خاک ایران و در تهران بودید. می خواهم در مورد آن شرایط صحبت کنیم. چه چیزهایی دیدید که از آنها عکس گرفتید و مورد دیگر این است که چه چیزهایی دیدید که نتوانستید از آنها عکس بگیرید؟

- به عنوان کسی که عکاسی خبری می کند من همیشه مجبورم انتخاب کنم که کجا باشم. من می توانم در یک جا حضور داشته باشم و همیشه این احتمال هست که یک جریان خبری را از دست بدهم و حسرت عکس گرفتن آن را تا آخر عمر داشته باشم. خاطرم هست که دوست داشتم یک جا باشم و عکاسی کنم ولی نشد.

* کجا؟

- آخرین تولد شاه در ایران بود و از همه عکاسان خبری دعوت شده بود که در این مراسم حضور یابند. من مجبور بودم انتخاب کنم که به این مراسم بروم یا مراسم راهپیمایی را که در همان روز تشکیل شده بود، پوشش دهم. من مردم را انتخاب کردم و از ثبت آخرین تصویر خاندان سلطنتی چشم پوشی کردم.

* مورد دیگری پیش نیامد؟

- حمله به سفارت آمریکا هم موردی بود که از دست دادم.

* ولی شما گفتید که از این جریان هم عکس دارید؟

- حمله به سفارت آمریکا در تهران ۲ بار انجام شد. یک تسخیر اول بود که چند روزی بیشتر طول نکشید ولی در زمان آن تسخیری که بیش از یکسال طول کشید و سر زبانها افتاد من در فرانسه و مشغول چاپ کتابم بودم و این واقعه را از دست دادم.

البته باید این را هم بگویم که به واسطه و به موازات پیشرفت جریانات انقلاب، عکاسان ایرانی کار یاد گرفتند و نشان دادند که چقدر عکاسان خوبی هستند. از کار کردن با ما و عکاسان خبری که به ایران می آمدند تجربه گرفتند و خودشان به عکاسان بزرگی تبدیل شدند. این عکاسان که به عکاسان خوب خبری تبدیل شدند به خاطر تسلط به زبان فارسی از من سبقت گرفتند به همین دلیل حضور من در ایران بسیار کمرنگ تر شد.

یک چیزی من را خیلی اذیت می کند و دوست دارم در اینجا به آن اشاره کنم زیرا نمی خواهم این نکته را از یاد ببرم و نگویم. در این دو سفر اخیرم به ایران به خیلی از مکان هایی که قبلا در آنها بودم رفتم ولی نتوانستم به خیلی از فضاهایی که قبلا در آنها عکاسی کردم وارد شوم مثلا نتوانستم به خانه ای که حضرت امام (ره) در قم در آن ساکن بودند، بروم. مدرسه علوی را هم نتوانستم دوباره ببینم. یک سری اتفاق در یک محور زمانی افتاده و من در آن بودم. از خیلی از افراد هم به این اتفاقات نزدیک تر بودم و معتمد آن دوران بحرانی بودم ولی امروز نمی توانم به این اماکن وارد شوم و از این مساله بسیار ناراحتم.

من برای ایرانی ها اینجا هستم و آمده ام که خاطراتم را با شما به اشتراک بگذارم.

* اسم عکاسان ایرانی را که از شما کار عکاسی خبری یاد گرفته اند به یاد دارید؟

- کاوه گلستان، آلفرد یعقوب زاده، منوچهر و رضا دقتی عکاسانی بودند که کارشان خیلی خوب بود و با بودن آنها دیگر دلیلی برای حضور من در ایران نبود.

* شما به نکته ای اشاره کردید که بسیار بسیار جالب بود. تسخیر لانه جاسوسی یا همان سفارت آمریکا. شما می گویید این اتفاق دوبار رخ داده است در صورتی که در ایران همه این اتفاق را به نام یک روز خاص به یاد می آورند.

- ۲ بار بوده است. من دقیقا نمی دانم که چه گروهی در جریان تسخیر اول نقش داشتند. کسانی که این کار را دفعه اول کردند دانشجویان خط امام بودند یا گروه های دیگر. من خبر ندارم. ولی مطمئن هستم این اتفاق چند ماه قبل از تسخیر سفارت آمریکا توسط دانشجویان خط امام افتاد. این گروه وارد شدند و من از آن جریان عکس دارم ولی از جریانی که در ۱۳ آبان ۵۸ اتفاق افتاد، عکس ندارم. در آن موقع فرانسه بودم.

* شما زمان زیادی را همراه امام خمینی (ره) بودید. شخصیت ایشان را چگونه دیدید؟

- حضرت امام به زبان انگلیسی و فرانسه صحبت نمی کردند و من نمی فهمیدم که دقیقا در چه موردی حرف می زند پس ارتباط کلامی زیادی بین من و ایشان برقرار نشد ولی شخصیت ایشان برایم بسیار جالب والبته گیرا بود. امام بسیار دورن گرا بودند. ایده انقلاب در ذهن ایشان خیلی منظم و شکل گرفته بود و از ابتدا می دانستند که دقیقا قرار است چه اتفاقی بیفتد. امام خمینی (ره) آنقدر ثابت قدم، با ایمان و مقتدر بود که می توانست همه را قانع و با خود همراه کند.

ایشان بسیار باهوش بودند. رهبران انقلابی زیادی هم زمان با امام خمینی (ره) در خیلی از کشورها ظهور کردند ولی ثباتی که امام خمینی داشتند هیچکدام نداشتند. این رهبران حتی حرف های خود را هم به چالش می کشند ولی هیچگاه ندیدم امام خمینی (ره) حرف خود را نقض کند و حتی یکبار هم از زبان ایشان دروغ نشنیدم.

* چه دلیلی باعث شد که شما بعد از سال ۵۸ دیگر به ایران نیایید؟

- بعد از سال ۵۸ من دیگر به ایران نیامدم تا چند سال پیش. عکاسان ایرانی جای مرا گرفتند و من هم پروژه های دیگری در سایر نقاط دنیا داشتم که نشد به ایران بیایم تا وقتی که برای داوری در جایزه بیداری به ایران آمدم.

در ایران فکر می کردند که من مرده ام ولی چند سال قبل آثارم روی دیوارهای موزه ای در تهران رفت (موزه هنرهای معاصر در سومین جشنواره هنرهای تجسمی فجر آثار ستبون را به نمایش گذاشت) و آن موقع بود که فهمیدند من زنده هستم.

* سال ۵۷ به خاطر یک اتفاق مهمی که در جامعه ایران رخ داد به کشور ما آمدید ولی چند سال بعد جنگ ایران و عراق رخ داد که به طور قطع برای عکاسان سوژه ای بسیار مناسب است ولی شما آن را ندیده گرفتید و به ایران نیامدید. دلیلش چیست؟ جایی شنیدم که آژانس عکس سیپا به خاطر نزدیکی شما به ایران و برخی مسایل سیاسی از فرستادن شما به ایران خودداری کرد.

- نه هیچ مورد سیاسی نداشت. مهمترین دلیل این اتفاق این بود که برادران دقتی با آژانس ما کار می کردند و آنها از طریق سیپا به جنگ فرستاده شدند. آقای دقتی آذری هستند و با یکی از مدیران سیپا که ایشان هم ترک زبان بودند ارتباط خوبی داشتند و از طریق این ارتباط جای من را در ایران پر کردند.

* یکی از موضوعاتی که شما از آن عکس گرفتید آزادی زندانیان سیاسی پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود که شما یکی از معدود عکاسانی بودید که از آن جریان عکس گرفتید. راجع به آن جریان توضیح بدهید که چرا و چگونه در آن موضوع و در آن وقت شما آنجا حاضر بودید؟

- این تصویری که شما می گویید شاخص هست ولی شاخص ترین موضوعی نیست که من از آن عکس گرفته باشم ولی شاید از دید سیاسی برای کشور شما مهم باشد.

در جریانات و تظاهرات مختلف آدم های زیادی با من دوست می شدند و تلفن مرا می گرفتند و به من خبرهای مختلف می دادند تا من در جریانات روزهای انقلاب قرار بگیرم. این جریان خیلی برنامه ریزی شده نبود که من به کجا بروم و عکس بگیرم. این آن حس عکاسانه من بود که می گفت به کجا بروم. اخبار زیادی بود که به دست من می رسید و من باید انتخاب می کردم که به کجا بروم.

من نمی دانم که چرا زندانیان سیاسی آزاد شدند و چه کسانی باعث این جریان شدند. من تنها به این مکان رفتم و خبرش را پوشش دادم.

* از میان آزادشدگان چه کسی را به یاد دارید؟

- فکر می کنم آیت الله طالقانی از چهره های شاخص آن جریان بودند.

* در جایی گفته بودید که دوست دارید عکس های خود را در اختیار ایرانی ها بگذارید تا خاطره مشترک خودتان و ایرانی ها ثبت شود. آیا این جریان قرار است برنامه ریزی شده باشد؟

_ همین الان هم تمام عکس های من در سایت من موجود است و برای هرکسی قابل دسترسی است.

به خاطر اتفاق عکاسی انقلاب ایران نوعی بدهی به ایران دارم که کوچکترین پاسخ من به بدهی که به ایرانی ها این است که این عکس هایی که گرفته ام را به صاحبانش یعنی شما ایرانی ها بدهم.

البته یک بار بنیاد شهید به من پیشنهاد چاپ را داد که در نهایت به توافق نرسیدیم.

* می دانیم که وقت شما محدود است و برنامه فشرده ای برای حضور چند روزه تان در ایران دارید و به همین دلیل بیش از این وقت شما را نمی گیریم. به عنوان آخرین سوال آیا از شخصیت های اول انقلاب هم عکس های خاصی دارد که تا کنون دیده نشده باشد؟

_ باید چک کنم. من عکس های زیادی از آقای طالقانی در قم یا امام دارم که شاید در ذهنم نباشد.