چرا کاریکاتورها در ایران جنجال آفرین می‌شوند؟

به گزارش پارس ، به نقل ازایسنا، با آغاز دوران رونق کاریکاتور در ایران از دهه ی ۷۰، کاریکاتورهایی با موضوعات سیاسی و اجتماعی به نشریات ایران راه پیدا کردند و در مواردی هم با نگاه تند و انتقادی خود و برنتابیدن نقدشوندگان منجر به تعطیلی نشریه و روزنامه شدند. کاریکاتورهای دو روزنامه ی « شرق» و « مغرب» از معروف ترین طرح هایی هستند که باعث ایجاد جنجال و تعطیلی این روزنامه ها شدند.

کاریکاتور مطبوعاتی در ایران مهجور مانده است

جواد علیزاده، کاریکاتوریست و فعال مطبوعاتی درباره ی کارتون مطبوعاتی و وضعیت آن در کشور به ایسنا گفت: من معتقدم پایه و اساس کاریکاتور، ژورنالیسم و مطبوعات است. کارتون مطبوعاتی با نگرش انتقادی خود روحیه ی نقد را در جامعه ترویج می کند. در واقع می توان هنر کاریکاتور را مروج دموکراسی و آزادی بیان در جامعه تلقی کرد، اما به دلیل تحمل کم افراد به انتقادها در رسیدن به هدف اصلی کاریکاتور با مشکل مواجه شده ایم.

او افزود: از زمان انقلاب تاکنون مسئولان نگاهی توام با مدارا به کاریکاتور داشته اند ولی چون قانون کپی رایت رعایت نمی شود و حق الزحمه ها هم بسیار پایین است، کاریکاتوریست ها با مشکلات بسیاری دست و پنجه نرم می کنند.

علیزاده درباره ی مشکلات هنرمندان کاریکاتوریست در ایران اظهار داشت: یکی از مهم ترین مشکلات کاریکاتوریست ها نداشتن انجمن صنفی است. خانه ی کاریکاتور هم به عنوان یک نهاد آموزشی فعالیت می کند و توجهی به مسائل صنفی هنرمندان ندارد. در سال های گذشته گرایش ها بیشتر به سمت کاریکاتور جشنواره ای بوده است و هنرمندان هم بیشتر به خاطر جایزه در جشنواره ها شرکت می کنند. به همین دلیل وضعیت کاریکاتور در زمینه ی کارتون نمایشگاهی و جشنواره ای، رتبه ی خوبی در جهان دارد، اما در کاریکاتور مطبوعاتی هنوز به جایگاه ویژه ای نرسیده ایم.

این کاریکاتوریست ادامه داد: در دنیا توجه به کاریکاتور و پیشرفت آن را از کار در مطبوعات داخلی شروع می کنند، اما در کشور ما مشوق هایی مثل دولت، وزارت ارشاد و خانه ی کاریکاتور تمام توجه خود را به کاریکاتور جشنواره ای اختصاص می دهند. ای کاش می توانستیم در کنار فعالیت های جشنواره ای و حضور در فستیوال ها در زمینه ی کاریکاتور بومی، ملی و انتقادی هم پیشرفت داشته باشیم.

علیزاده همچنین به تاثیرگذاری کاریکاتورهای مطبوعاتی در مسائل سیاسی و اجتماعی جامعه اشاره و خاطرنشان کرد: هنر کاریکاتور در سطح کلان در دنیا تاثیرگذار است. طرح های طنز و انتقادی که در مطبوعات به چاپ می رسند به دست رهبران سیاسی کشورها می رسد و آن ها با مشکلات و موضوعات روز جامعه که مردم با آن ها درگیر هستند، آشنا می شوند. اما کاریکاتورهای جشنواره ای که در گالری ها به نمایش درمی آیند مخاطبان محدودی دارند و از تاثیرگذاری طرح های مطبوعاتی برخوردار نیستند.

هر نهاد و گروه یک هاله ی تقدس به دور خود کشیده است

بهمن عبدی، طراح و کاریکاتوریست نیز در گفت وگو با ایسنا به جایگاه این هنر در ایران اشاره و اظهار داشت: هنر کاریکاتور در ایران، نسبت به گذشته جایگاه بهتری پیدا کرده است. منتها این جایگاه به دلیل حضور هنرمندان و درخشش آن ها در جشنواره های بین المللی است. متاسفانه کاریکاتور در مطبوعات در چند سال اخیر پسرفت داشته و در چند برهه ی زمانی دچار فراز و نشیب شده است.

او همچنین عنوان کرد: جدی ترین مشکل کاریکاتوریست های ما این است که نمی توانند به راحتی انتقاد کنند. نه تنها در مسائل سیاسی، بلکه در موضوعات اجتماعی هم هر نهاد و گروه یک هاله ی تقدس به دور خود کشیده و اجازه ی نفوذ و انتقاد و اعتراض را به هنرمند نمی دهد. هر طرحی که کشیده می شود، عده ای به سرعت جبهه می گیرند و عکس العمل نشان می دهند.

عبدی افزود: با این که هنر کاریکاتور بیشترین افتخار را برای هنرهای تجسمی کسب کرده، اما کمترین انعکاس را در مطبوعات و رسانه هایی مانند رادیو و تلویزیون داشته است. هنرمندان کاریکاتوریست ما در خارج از کشور بیشتر از ایران شناخته شده هستند، تا جایی که اگر در جشنواره هایی کاریکاتوریست های ایرانی نباشند آن جشنواره مورد توجه قرار نمی گیرد.

این کاریکاتوریست همچنین درباره ی حضور پررنگ کاریکاتوریست های ایرانی و تاثیر هنر آن ها در جشنواره های بین المللی گفت: رقابت با کاریکاتوریست های ایرانی به دلیل قدرتی که در این هنر دارند مشکل است و حضور هنرمندان ما به جشنواره های خارجی اعتبار می بخشد. برای حمایت از این هنرمندان باید قوانینی را که عرصه را برای آن ها تنگ کرده طوری تغییر داد که به نفع آن ها باشد و عرصه را برای فعالیت و حضورشان فراهم کند.

اولین کاریکاتورها در دنیا چگونه شکل گرفتند؟

کاریکاتور در واقع نوعی نقاشی و طرح از یک سوژه ی خاص است که به صورت طنزآمیز و اغراق شده به یک سوژه می پردازد. کاریکاتور اگرچه در قالب طنز طراحی می شود، اما نوعی هنر انتقادی تلقی می شود. کاریکاتور از واژه ی ایتالیایی « کاریکاره» به معنای جریمه و توبیخ کردن گرفته شده است. در گذشته مهم ترین بخش یک کاریکاتور صورت آن بود و نقاشانی مانند آلبرشت دورر و لئوناردو داوینچی، کاریکاتورهایی طراحی می کردند که دارای صورت هایی بزرگ و اغراق شده بودند.

هنر کاریکاتور با تاکید بر جنبه ی انتقادی آن در قرن ۱۷ میلادی توسط شخصی به نام آگوستینو کاراچی در ایتالیا پایه گذاری شد. او برای سرگرمی خود و دوستانش، از چهره های واقعی تصاویر کمیک می کشید. پس از او ویلیام گراث، نقاش انگلیسی دست به کشیدن کاریکاتورهایی از موضوعات اجتماعی روز زد. او در واقع پیشرو هنرمندان کاریکاتوریست در انگلستان بود و هنرمندان دیگر این کشور تا مدت ها برای نمایش زشتی ها به زبان طنز و انتقاد از وضع موجود، از سبک کاری او تقلید می کردند.

در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم نشریات تخصصی کاریکاتور راه افتادند و آلمان یکی از پیشگامان این عرصه بود. یکی از مشهورترین آنها نشریه ای به اسم « بولداگ» (سگ گردن کلفت آلمانی) بود که معمولاً نازی ها را مسخره می کرد. با این حال کاریکاتور هنری در سال های بعد از جنگ جهانی دوم و در فرانسه اوج گرفت.

رونق کاریکاتور در ایران با نشریه ی « ملانصرالدین»

کاریکاتورها از زمانی که رونق گرفته و هنرمندان زیادی به کار در این عرصه پرداختند، جایگاه ویژه ای در مطبوعات و نشریات دنیا پیدا کردند. در اکثر روزنامه ها و مطبوعات مطرح دنیا، صفحه ی خاصی را به چاپ کاریکاتور اختصاص می دهند و این صفحه مخاطبان خاص خود را دارد. در گذشته از کاریکاتور و طرح های کمیک برای خندان مخاطبان روزنامه ها و ایجاد یک صفحه ی فکاهی در نشریه استفاده می شد، اما با گذشت زمان و با پی بردن به پتانسیل این طرح ها برای بیان دیدگاه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، از آن ها به عنوان یک حربه ی انتقادی استفاده شد.

تحولات اجتماعی بر رشد این هنر تاثیر مستقیم دارد. کاریکاتور در ایران در دهه های مختلف و همگام با این تحولات رشد کرده است. یکی از اولین نشریات طنز و کاریکاتور که در دوران قاجار و در آستانه ی انقلاب مشروطه در قفقاز به چاپ می رسید، نشریه ی « ملانصرالدین» نام داشت که بعدها نام جشنواره ای شد که هم اکنون در کشور ترکیه برگزار می شود. با انتشار این نشریه نخستین کاریکاتورها با موضوعات سیاسی و اجتماعی به مطبوعات ایران راه یافتند. کاریکاتورهای مطبوعاتی که در هفته نامه ی « ملانصرالدین» چاپ شدند، به سرعت از سوی مردم با استقبال مواجه شدند.

دوران رونق کاریکاتور در ایران با آغاز انقلاب اسلامی شکل گرفت. در این دوره بیشتر نشریات و روزنامه ها، کاریکاتورهایی را با موضوع شاه و اطرافیان او منتشر می کردند. پس از پایان جنگ و در دهه ی ۷۰ تحول بزرگی در این هنر به وجود آمد و نشریاتی آغاز به کار کردند که منحصرا جنبه ی طنز داشتند که کاریکاتورها سهم مهمی در تصویرسازی آن ها داشتند. از این نشریات می توان به « گل آقا» ، « کیهان کاریکاتور» و مجله ی « طنز و کاریکاتور» اشاره کرد.

همچنین برگزاری جشنواره های متعدد با موضوع کاریکاتور و تاسیس خانه ی کاریکاتور به عنوان یک نهاد تخصصی برای آموزش و پرداختن به این هنر، از اتفاقاتی بود که باعث رونق این هنر انتقادی شدند.

« خانه ی کاریکاتور ایران» به عنوان تنها مرکز تخصصی کاریکاتور در ایران، در سال ۱۳۷۵ توسط مسعود شجاعی طباطبایی بنیان‎ گذاری شد. این مرکز که زیرمجموعه ی سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران است، با هدف شناسایی، مهارت‎ آموزی و سازمان دهی کاریکاتور و کارتون (پویانمایی) در ایران و پشتیبانی از کاریکاتوریست ها و علاقه مندان کاریکاتور و معرفی آثار آنان در ایران و جهان فعالیت خود را آغاز کرد؛ و به سرعت تبدیل به مرکز اصلی کاریکاتور ایران شد. از جمله فعالیت های خانه کاریکاتور ایران برگزاری کلاس های آموزش کاریکاتور و نمایشگاه های کاریکاتور است. نشریه ی تخصصی این مرکز با عنوان « ایران کاتون» نیز به دو زبان فارسی و انگلیسی منتشر می شود.

امروزه « کاریکاتور» به عنوان بخشی از هنر طراحی و نقاشی، در زمره ی هنرهای تجسمی قرار می گیرد. هنری که برای انتقاد و اعتراض به یک موضوع خاص سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، با به کارگیری طنز و اغراق در طراحی سوژه، به عنوان یک هنر اعتراضی و انتقادی شناخته می شود. این هنر در ایران رشد قابل توجهی داشته است و هنرمندان کاریکاتوریست ایرانی در سال های گذشته در جشنواره های بین المللی در جایگاه بهترین های این هنر قرار داشته اند.