زبان فارسی در معرض انقراض است

زبان فارسی باید نشان بدهد که ناکارآمد نیست

به گزارش پارس به نقل از ایسنا، رضا امیرخانی در سومین نشست از سلسله نشست های « عصر تجربه» در بنیاد ادبیات داستانی ایرانیان، گفت: زبان فارسی در معرض انقراض است. شاید بگوییم که به جز ایران هنوز در کشورهایی مثل افغانستان و تاجیکستان به این زبان صحبت می شود، اما امکان دارد با یک تغییر سریع از بین برود. تا ۲۰۰ سال پیش زبان اداری هند فارسی بوده و هنوز کنار ساختمان وزارت امور خارجه ی هند در دهلی نو اشعار فارسی به چشم می خورد؛ اما امروز می بینیم که حتی پارسیان هند که عمیقا ایرانی و زرتشتی هستند، حتی نمی توانند یک کلمه فارسی صحبت کنند.

او افزود: در سرود ملی پاکستان فقط یک کلمه غیر فارسی وجود دارد و تمام شعارهای مردم این کشور به زبان فارسی است. اما می بینیم که مردم پاکستان حتی یک کلمه هم فارسی متوجه نمی شوند و زبان مذهبی و درسی شان تغییر کرده است. دلیل اینکه اقبال لاهوری در پاکستان غریب است، زبان اشعار اوست. این شاعر در جایی گله کرده بود که اگر دولتمردان آن زمان پاکستان به حد کافی قدرتمند بودند، امروز از زبان اردو در این کشور خبری نبود و مردم فارسی صحبت می کردند.

این نویسنده همچنین درباره ی وضعیت زبان فارسی در کشورهای فارسی زبان گفت: حتی خط رسمی کشور تاجیکستان که هم زبان ما هستند، پس از فروپاشی شوروی هنوز روسی مانده است و امروز هم در معرض تغییر به خط لاتین است؛ همان اتفاقی که برای زبان نوشتاری ترکمنستان افتاد و کشور ترکیه با نفوذ بالای فرهنگی و با استفاده از شبکه های ماهواره ای و اینترنت ترکمنستان را مستعمره فرهنگی خود کرد و زبان نوشتاری شان به لاتین تغییر کرد.

امیرخانی راه نجات زبان فارسی را منعطف بودن آن دانست و اظهار کرد: زبان فارسی برای اینکه بماند باید نشان دهد که ناکارآمد نیست، یعنی وقتی یک لغت جدید وارد این زبان شد، بتواند آن را هضم کند، بپذیرد و با امکانات جهان جدید ارتباط برقرار کند. استفاده از « وند» ها و ترکیبات بن ماضی و مضارع برای ساختن کلمه های مرکب می تواند طی کردن این مسیر را آسان کند. جدا نویسی من در کتاب هایم هم در همین مسیر است و می خواهم مخاطب را با امکانات زبان فارسی برای ساخت کلمه های مرکب بیشتر آشنا کنم.

نویسندگی برای من مثل رانندگی است

نویسنده ی « من او» در بخش دیگری از این نشست درباره تعریف داستان گفت: تعریفی که من از داستان ارائه می کنم، عاریتی نیست و از روی کتاب یا نوشته آن را برنداشته ام. به عقیده ی من آن چیزی که تعلیق داشته باشد و مخاطب حین خواندن راغب باشد که بداند « بعد چه می شود؟ » و نتواند کتاب را زمین بگذارد، از جنس داستان است. در داستان باید شخصیت و ماجرا در خود سازوکاری داشته باشند که تعلیق را به وجود بیاورند. در این بین خط داستانی خیلی مهم نیست، چون آن را در شعر و مقاله هم می بینیم، اما آنچه که اساس داستان را تشکیل می دهد عنصر تعلیق است.

امیرخانی در پاسخ به این پرسش که جایگاه واقعیت در داستان کجاست؟ تاکید کرد: تعریف نسبت داستان با واقعیت کار داستان نویس نیست. این مساله بر دوش مدرسان داستان نویسی و منتقدان است. هرچند به نظر من داستان اصولا جزو علوم گزاره ای و قابل تدریس نیست و مهارتی است که در داستان نویس به وجود می آید. برای من داستان نویسی مثل رانندگی است. یک راننده لازم نیست بداند گیربکس ماشینش چطور کار می کند، اما می تواند رانندگی کند. اما یک مهندس مکانیک باید از همه اجزای ماشین سردربیاورد.

او افزود: داستان نویس می تواند بسته به ذوق خود واقعیت را با نگاه و روایتی متفاوت وارد خط داستان کند. همین موضوع تفاوت بین سفرنامه و داستان را مشخص می کند. در سفرنامه همه چیز مبتنی بر واقعیت است، اما در داستان ما به دنبال پیدا کردن المان های زیباشناختی واقعیت هستیم؛ چیزی که داستان نویس از واقعیت در داستان استفاده می کند عین واقعیت نیست، بلکه با کشف رابطه های زیبا شناختی واقعیت را وارد خط داستانی می کند.

امیرخانی ادامه داد: من نمی خواهم با عجیب جلوه دادن نوشتن داستان، مخاطب و علاقه مندان به این حوزه را مرعوب کنم. هر نویسنده ای برای خودش عادت های خاصی دارد. من در این ۲۰ سال که کار نوشتن را ادامه داده ام، عادت زیادی به نت برداری پیدا کرده ام، اما همین نت ها کمتر از یک درصد برایم مفید بوده اند و آن مقدار هم که مفید بوده در جایی به کار آمده که فکرش را هم نمی کردم. به عنوان مثال ۱۰ سال پیش که با همسرم در یکی از محله های مسیحی نشین دمشق قدم می زدیم، موردی را دیدم و از آن نت برداشتم که امروز می توانم در مقاله ای که درباره سوریه می نویسم از آن استفاده کنم.

او همچنین درباره ی یکی از تجربیات خود گفت: چند سال پیش که برای پخش کتاب از روستایی به روستای دیگری می رفتیم، یک مرد روستایی به عنوان بلده ی کار با ما همراه بود که در جایی از راه به راننده گفت مراقب باش پیچ بعدی پیچ زشتی است. به کار بردن صفت اشتباه توسط آن مرد روستایی به لحاظ زبانی برای من یک کشف بود که بعد تر هنگام نوشتن رمان « بی وطن» از آن برای نشان دادن آسیب های مهاجرت زبانی در سه زبان عربی، فارسی و انگلیسی استفاده کردم.

کتاب اولم روی دستم مانده بود

این نویسنده همچنین به ماجرای انتشار اولین کتاب خود اشاره کرد و گفت: سال ها پیش که اولین کتابم را نوشتم، به دلیل نبود امکانات و غیرحرفه ای بودن ناشر، سه هزار نسخه از کتابم شش سال در انتشارات ماند و آخر سر هم ناشر ۳۰۰ نسخه از آن را به عنوان حق التالیف به من داد. این ۳۰۰ نسخه مدت ها روی دستم ماند، تا اینکه یک پخش کتاب پیدا کردم و آن را به آنجا بردم. به مسئول آنجا گفتم: استاد امیرخانی را که می شناسید؟ آنها هم فکر کردند استاد امیرخانی خوشنویس را می گویم، گفتم: کتاب جدیدشان چاپ شده است، آیا مایل هستید آن را پخش کنید؟ آنها هم گفتند: باعث افتخار است! و همه کتاب هایم را پذیرفتند و اینگونه شد که اولین کتاب من به فروش رفت.

امیرخانی درباره ی تعریف داستان خوب گفت: داستان عمیق داستانی است که مخاطب را با ایجاد و طرح سوال مواجه کند. حتی نویسنده ای مثل تولستوی در « آناکارنینا» - که من آن را داستانی اخلاقی پیامبرانه و به شدت متعالی می دانم - می خواست پایان بسته ای داشته باشد، اما سرانجام ما را با سوال های فراوانی درباره ی شخصیت های خاکستری داستان مواجه می کند. اگر داستان نتواند با ایجاد سوال به عمق روان شناختی مخاطب نفوذ کند، موفق نخواهد بود.

این نویسنده درباره ی سبک داستان نویسی خود نیز اظهار کرد: من شخصیت نویس هستم، بنابراین ضعف داستان هایم معمولا در خط داستانی است. شخصیت است که در ذهن من پرورده می شود و درام بر اساس آن شکل می گیرد. اولین چیزی که در خلق شخصیت برایم اهمیت دارد، لحن آن است و وقتی که نتوانم لحن شخصیت را پیدا کنم، نمی توانم به مسائلی چون شغل، پوشش و طبقه اجتماعی اش بپردازم. وقتی شروع به نوشتن داستان می کنیم، انگار دری از آسمان به روی ما باز شده است. بنابراین باید با رعایت آداب نوشتن از این توفیق بهره مند شویم.

او در ادامه در پاسخ به این پرسش که آیا نویسنده می تواند درباره تجربه ای که آن را زیست نکرده بنویسد، گفت: چون من خودم جزو نویسندگان تجربه گرا هستم به صراحت می گویم نه. اما آنچه که در این تجربه اهمیت دارد نو بودن و تفاوت نگاه نویسنده است. مثلا اگر بخواهم سفرنامه ای درباره حج یا مشهد بنویسم، چون در این تجربه با مخاطبان زیادی مشترک هستم جالب از آب در نمی آید. ایراد کار ما حزب اللهی ها این است که مثلا وقتی در نماز جمعه می شنویم که آقای جنتی درباره جنگ نرم حرف می زند، همان را به عنوان سوژه وارد کار می کنیم و قصه های ارزشی ضعیفی به وجود می آید.

این نویسنده همچنین درباره همذات پنداری نویسنده با شخصیت های داستان گفت: شخصیت ها باید برای باورپذیر شدن و زیبایی داستان توسط نویسنده باور شوند. به صراحت می توانم بگویم که در هیچ داستانی شخصیت منفی خلق نمی شود، مگر اینکه نویسنده به او علاقه پیدا کرده باشد. همین داشتن انصاف است که باعث می شود ما بتوانیم شخصیت های یک داستان را باور کنیم.

او افزود: انتظار نداشته باشید با نوشتن یک کتاب به عنوان نویسنده شناخته شوید. هیچکس با نوشتن کتاب حتی اگر شاهکار باشد، داستان نویس نشده است. اگر امروز کتاب های من را به عنوان نویسنده می شناسند و کتاب هایم را می خرند به خاطر استمرار کاری ام در این زمینه است. وقتی اولین کتابم را می نوشتم، روش های تبلیغاتی امروز برای نقد و معرفی کتاب وجود نداشت. روزی فهمیدم نویسنده ام که از من پرسیدند کتاب بعدی ام چیست.

من یک شاعر ورشکسته ام!

امیرخانی در ادامه به علاقه ی خود به زبان فارسی و امکانات آن اشاره کرد و گفت: من یک شاعر ورشکسته ام! از ابتدا خیلی به شعر علاقه داشتم و دوست داشتم شاعر شوم. علاقه ام به زبان را هم مدیون شعر و آن ذوقی هستم که در نوجوانی از شعر به دست آوردم.

این نویسنده درباره مشکلات زبان در داستان گفت: اصل گرفتاری ما در زبان های غیر انگلیسی زبان داستان است. مثلا با اینکه زبان عربی گستره ی جغرافیایی وسیعی دارد و مردم با لهجه ها و لحن های متفاوتی در کشورهای مختلف صحبت می کنند، اما ما داستان خوب به این زبان کم داریم؛ دلیل آن هم این است که زبان داستانی در عرب بسیار کم است و با اینکه پیشینه ی روزنامه نگاری کشورهای عرب زبان مثل لبنان بسیار غنی است، اما هنوز زبان داستانی در ادبیات آنها جا نیفتاده است و نمی توانند دیالوگ نویسی کنند. در ادبیات ما هم کسانی مثل جلال آل احمد، گلشیری، دولت آبادی و ابوتراب خسروی سعی داشتند زبان های داستانی متفاوتی را خلق کنند. در زبان انگلیسی ۱۵ زبان داستانی متفاوت وجود دارد. نویسندگان ترکیه ای هم با امکانات زبان داستانی و بحث و گسترش آن به نثرهای متفاوتی در خلق داستان رسیده اند که در موفقیت ادبیات شان تاثیرگذار بوده است.

چهارمین جلسه ی « عصر تجربه» یکشنبه ی هفته ی آینده با حضور محمدرضا بایرامی در بنیاد ادبیات داستانی ایرانیان برگزار خواهد شد.