خاطره‌ مشترک امام خمینی (ره) و علامه طباطبایی

به گزارش پارس ، آیت الله حسن رمضانی از شاگردان علامه حسن زاده آملی و از اساتید عرفان و حکمت حوزه علمیه قم در گفت وگو با فارس درباره مؤلفه های اساسی عرفان اسلامی امام خمینی (ره) اظهار داشت: عرفان امام خمینی (ره) و مؤلفه های آن جدای از عرفان رسمی و مؤلفه های آن نیست.

* اگر به میراث عرفانی خودمان باز گردیم، بهترین وجه آن را در وجود حضرت امام خواهیم دید

وی تصریح کرد: به تعبیر دیگر، آنچه را که امام دارا بود امری جدید، ابتکاری غیر مسبوق به سابقه نیست بلکه در راستای همان عرفان اصیل اسلامی است که خاستگاهش شرع مقدس اسلام و مروجان و مدافعان آن افرادی مانند محی الدین بن عربی و صدر الدین قونوی و… هستند. از این رو اگر ما به میراث عرفانی خودمان باز گردیم آن را به بهترین وجه، تازه، خالص و مجسم، در وجود حضرت امام (ره) می توانیم مشاهده کنیم.

استاد عرفان و حکمت حوزه علمیه قم به بیان مؤلفه های عرفان اسلامی پرداخت و اظهار داشت: عرفان اصیل اسلامی شامل دو بخش است یکی توحید و دیگری انسان کامل که توحید عرفانی فراتر از آن توحید عرفی و کلامی و فلسفی است از این رو وقتی در عرف، می گوییم توحید، بدین معناست که خدا یکی است و دومی در آن راه ندارد، توحید در علم کلام و فلسفه نیز همین طور است اما در مبحث فلسفه با دقت بیشتری مورد توجه قرار می گیرد.

وی عنوان کرد: اما وقتی در عرفان، صحبت از توحید می شود یک توحید خاص و ویژه ای مدنظر است و آن عبارتند از وحدت و یگانگی کل نظام هستی از حق گرفته تا خلق! به عبارت دیگر کل هستی دارای دو وجهه ظاهر و باطن هست؛ وجهه ظاهر نظام هستی « خلق» و وجهه باطن نظام هستی « حق» است؛ وجود حقیقت هستی، وحدت دارد و مظاهر او، موجوداتی که منصوب به او بوده و از او برخاسته و تجلی او، بروزات و ظهورات او هستند متکثر است که اگر خواسته باشیم به طور اصلاحی از آن سخن بگوییم می شود « وحدت وجود و کثرت وجود» .

* رد یا اثبات یک مسئله، بدون مراجعه به متخصص و مطالعه، خلاف عرف و تقوای علمی است

رمضانی ادامه داد: وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت، کثرت ظهوری و وحدت بطونی، یک حقیقت به هم پیوسته اینچنینی و آن واحدی است که در تمام این کثرات ظاهر، ساری، جاری و حاضر است آن کثراتی که همه وابسته و عین ربط به آن واحد هستند و این مؤلفه اول عرفان اسلامی است.

وی خاطرنشان کرد: حضرت امام (ره) به این مؤلفه و به این بُعد از عرفان، از بُن دندان به آن اعتقاد داشت که در نوشته ها، تعلیقات و تألیفاتشان در مناسبت های گوناگون آن را مطرح فرمود، دفاع کرده و مخالفان آن را تقبیح کردند و کسانی که درک درستی نداشته و در مباحث، التقاط می کردند از سوی امام (ره) محکوم می شد.

شاگرد برجسته علامه حسن زاده آملی ادامه داد: کسانی که با این حقیقت، مخالفت می کنند در واقع به این حقیقت، راه نیافته اند و گمان می کنند وحدت وجود یعنی همه خدایی یا صیرورت خالق به مخلوق یا مخلوق با خالق. خیر در حالی که این طور نیست و حضرت امام (ره) نه قائل به همه خدایی بود و نه قائل به حلول و عینیت خلق و خالق. بلکه یک معنای دقیق و ظریفی دارد که اهلش خواهند فهمید.

وی با بیان اینکه امام راحل بارها به تعابیر مختلف، طرف مقابل را که به حقیقت وحدت وجود و کثرت وجود، راه نیافته بودند را نصیحت می کرد، تصریح کرد: امام (ره) می فرمودند که شما در این زمینه بر اساس فهم خودتان و بر اساس برداشت خودتان از مسئله وحدت وجود، وحدت وجود را محکوم نکنید و قائلان به آن را تکفیر نکنید؛ احتمال آن را بدهید که این عقیده و نظریه، یک معنایی دارد که شما به آن راه نیافته اید لذا با مطالعه کردن و خواندن چند بیت شعر از مثنوی و با مراجعه به ظواهر عبارات نمی توان به این حقیقت دست یافت.

استاد عرفان حوزه علمیه قم یادآور شد: بنابراین این مسئله، مسئله ای است که در طول قرن ها محققان درباره آن صبحت و تحقیق و تحلیل کرده اند اما باز هم آن طور که باید آشکار نشده است مسئله ای با این سابقه که حضرت امام (ره) درباره آن اظهار نظر، تحلیل و تبیین کرده اند و هنوز آن طور که شاید روشن نشده است شما چطور با یک مطالعه ظاهری، بدون مراجعه به متخصص و بدون خواندن دروس مربوطه، می خواهید با چند بیت شعر، مسئله را حل کنید این خلاف واقع، خلاف عرف و خلاف تقوای علمی است.

* خاستگاه دقیق عرفانی امام خمینی (ره) در شعر « با نیستی از روز ازل گام به گامیم / با هستی و هستی طلبان، پشت به پشتیم» است

رمضانی با اشاره به اینکه حضرت امام (ره) در ابیات دیوان اشعار خود، بسیار زیبا از این مسئله دفاع و مخالفانش را نیز محکوم کرده است، اظهار داشت: امام راحل شعری مبنی بر « من به خال لبت ای دوست گرفتار شدم / چشم بیمار تو را دیدم و بیمار شدم» دارند که یکی از ابیات آن این است که می گوید: « فارغ از خود شدم و کوس انا الحق بزدم / همچو منصور خریدار سر دار شدم» از این رو اگر کسی با سابقه منصور حلاج و عدم تحملی که از ناحیه مخالفانش انجام شد و در انتها کار به اعدام وی ختم شد آشنا بوده باشد این بیت امام (ره) را به خوبی درک خواهد کرد.

وی افزود: « فارغ از خود شدم و کوس انا الحق بزدم» ؛ یعنی یک نحوه فراغت از عنانیت نفس، یک نحوه، دور شدن از این تعیّن ظاهری و فاصله گرفتن از تعیّن هایی که همه را بیچاره کرده است، « کوس انا الحق بزده است» یعنی من چیزی جز جلوه او نیستم و از آن جلوه و تجلی که بگذرید عدم خواهد بود. به تعبیر بهتر ما جلوه حق هستیم و حقیقت و هستی ما چیزی جز این نیست پس می توان گفت انا الحق به همین معنا نه اینکه من خدا هستم بلکه به معنایی است که ما تعیّن را نادیده می گیریم و تعیّن را فانی در آن حد، مشاهده می کنیم لذا با توجه به این مسئله، چیزی جز حق باقی نمی ماند.

رمضانی با اشاره به شعری مبنی بر « میم و حق، لفظ احمق است به هم / چون ز ما بگذری چه ماند، حق» گفت: اگر ما حروف « میم الف» و « ح ق» را با هم جمع کنیم می شود « احمق» . اگر لفظ « ما» را از آن حذف کنیم چیزی جز حق باقی نخواهد ماند. منظور از این سخن آن است کسی که خود را در کنار خداوند قرار دهد و بگوید خدا یکی و ما هم یکی، این می شود احمق! چرا که حماقت و نادانی است که انسان بخواهد خود را در عرض خداوند قرار دهد.

وی اظهار داشت: انسان نمی تواند خود را در طول خداوند قرار دهد چه برسد به عرض آن! و بر این اساس بگوید خدا یکی و ما هم یکی؛ این احمقانه است و حضرت امام (ره) واقعا به این مسئله اعتقاد داشت و می فرمود: « با نیستی از روز ازل گام به گامیم / با هستی و هستی طلبان، پشت به پشتیم» ؛ یعنی ما از همان روز اول، هیچ بودیم و بعد هم هیچ خواهیم بود آنچه که هست اوست و بارها شنیده ایم که می فرمود: ما همه هیچیم و هر چه هست اوست. این جمله خاستگاه دقیق عرفانی دارد.

* جنبه های عرفان عملی حضرت امام (ره)

استاد عرفان و حکمت حوزه علمیه قم درباره جنبه های عرفان عملی حضرت امام (ره) گفت: از آنجا که امام (ره) تعیّنی برای خود قائل نبود و خویش را فانی در حق می دانست جز به انجام وظیفه، فکر نمی کرد و احدی نمی توانست ایشان را از انجام وظیفه باز بدارد نه از شخصیت ها، قدرت ها، شیطنت ها و نه از عوارض و آسیب هایی که ممکن است برای ایشان به وجود آید هیچ خوف و هراسی به دل راه نمی داد و مطمئن مطمئن، در مسیر عمل گام برمی داشت.

وی عنوان کرد: عملکرد امام راحل طوری بود که چه عمل، عمل فردی، خانوادگی، سیاسی و اجتماعی باشد، چه مخاطبش یک نفر، صد نفر و یا کل جهان باشد تفاوتی برایش نمی کرد و احدی را در عرض حق و خداوند متعال قرار نمی داد همان طور که خودش را در عرض حق قرار نمی داد از این رو فانی و ذوب در حق بود و چیزی غیر از انجام وظیفه برای ایشان اهمیت نداشت و از این رو توانست با توجه به این پایگاه و جلوه عملی، دنیا را تکان دهد و متحول کند و اصلاً با توجه به این خلوص، شهامت و شجاعت، قرن، قرن خمینی است!

* خاطره مشترک امام خمینی و علامه طباطبایی (ره) از کلاس عرفان

آیت الله رمضانی در پاسخ به این سؤال فارس که امام خمینی (ره) چه تحولی را در حوزه عرفان اسلامی در مقایسه با قبل و بعد از انقلاب به وجود آورد، گفت: عرفان و در های عرفانی در حوزه های قبل از انقلاب، در خفا برگزار می شد و هیچ گاه به طور علنی از عرفان دفاع نمی شد. امام (ره) با توجه به پایگاه شخصیتی عرفانی که داشتند در صحبت ها، سخنرانی ها و در مقام عمل، طوری عمل می کرد و به گونه ای سخن می گفت که آنچه که کاملاً در خفا بود و مخفیانه از آن دفاع می شد علنا در سخنرانی ها و در درس های عمومی خود مطرح می کرد.

وی به نقل خاطره ای از درس عرفان علامه طباطبایی پرداخت و گفت: علامه طباطبایی (ره) می فرمودند ما در محضر اساتید خود، مباحث عرفانی را فرا می گرفتیم، سفره را پهن می کردیم، چند تکه نان هم در آن سفره بود و کتاب « التمهید القواعد» نیز در دست ما بود. اگر کسی می آمد که از قبل، پیش بینی نشده بود و ما با او آشنا نبودیم کتاب ها را زیر سفره می گذاشتیم و مشغول خوردن نان می شدیم که یعنی اکنون جلسه، جلسه سفره است و ما مشغول خوردن غذا هستیم و امام (ره) نیز این گونه کتاب « التمهید القواعد» را می خواند.

استاد عرفان و حکمت حوزه علمیه قم تصریح کرد: اما اکنون تابلوی التمهید القواعد، آشکارا در همه جا نصب می شود و بیان می شود در فلان جا، فلان ساعت درس تمهید القواعد برگزار می شود. همچنین در حال حاضر، سایر درس ها مانند شرح فصوص قیصری و یا مصباح الانس که درس عرفان عملی است در همه جاها به صورت علنی با مشخص کردن سخنران، ساعت تدریس، مکان در تابلوهایی اعلام می شود این کجا و آنچه که ما از قول علامه طباطبایی نقل کردیم کجا. مخفیانه، با پهن کردن سفره و نان و مخفی کردن کتاب در زیر سفره، تا کسی متوجه نشود.

وی اظهار داشت: این اوج و آن حضیض، به وضع قبلی عرفان و تحولی که توسط حضرت امام (ره) در آن فضا به وجود آمد باز می گردد که با آمدن خودشان و با مطرح شدن افکارشان عنوان شد.