درباره زبان‌های رمزی ایران چه می‌دانید؟

؛بسیاری از عامه مردم فقط زبان زرگری را به عنوان زبان رمزی می‌شناسند؛ در حالی که این گونه زبان‌ها به بخش‌های مختلفی تقسیم می‌شوند و هر طبقه از جامعه با توجه به قومی که در آن زندگی کرده، از زبان رمزی خود بهره برده است.

زبان‌های رمزی به صورت‌های مختلف در بین مردم بسیاری از جامعه‌های جهان رواج دارند. مردم به دلایل مختلفی مثل مشخص کردن هویت گروهی و تحکیم همبستگی، پنهان کردن راز و رمزهای شخصی، گروهی و احتمالا دغلکاری‌هایشان از دیگران، بستن راه تفتیش، تعقیب بیگانگان و در نهایت برای تفریح و سرگرمی به کار می‌برند.

علی بلوکباشی در کتاب «در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ‌های دیگر نگریستن» درباره زبان‌های رمزی در ایران نوشته است: اساس زبان‌های ساختگی که در برابر زبان‌های طبیعی به کار می‌روند، بر زبان گفتاری مردم گذاشته شده است. این زبان‌ها را «صورت شکسته‌ی زبانی»، «شکل غلط ادا شده‌ی زبان طبیعی» و برخی از آنها را «زبان ترکیبی»، «زبان پیوندی» یا «زبان آمیخته» دانسته‌اند.

زبان‌های رمزی ساختگی در بین مردمِ برخی از گروه‌های قومی، اجتماعی و صنف‌های گوناگون شغلی ایران به کار می‌رفته است. معمولا این زبان‌ها، صورت نوشتاری نداشته‌اند. در قدیم این زبان‌ها را «لوترا» می‌خواندند.

کهن‌ترین سند کتبی که از رواج و کاربرد زبان ساختگی و رمزی با اصطلاح لوترا در میان گروهی از مردم ایران خبر می‌دهد مربوط به کتاب «حدودالعالم» نوشته‌ای از سال ۳۷۲ هجری قمری یعنی بیش از یک هزار سال پیش است. همچنین قدیم‌ترین تعریف از واژه‌ی لوترا را میرجمال‌الدین حسین انجوی شیرازی در فرهنگ جهانگیری در ۱۰۱۷ هجری قمری داده است. بنا بر این تعریف، لوترا زبانی است که دو کس در میان هم قرار می‌دهند که وقتی با هم صحبت می‌کنند، دیگران آن را نفهمند.

بیشتر بخوانید:پر استفاده‌ترین زبان‌های دنیا کدامند؟

زبان‌های لوترایی را از نظر کاربرد در میان گروه‌های قومی، اجتماعی و شغلی می‌توان در چهار گروه طبقه بندی کرد. «ویژه قومی» مانند لوترهای کولیان و یهودیان، لوترهای ویژه «فرقه‌های دینی- مذهبی»، مانند لوترهای درویشان، لوترهای ویژه «گروه‌های حرفه‌ای» مانند لوترهای دزدان، راهزنان و گدایان، «مطربی» در تهران، «آسیابانی» در دزفول و شوشتر و در نهایت لوترهای «همگانی رایج» مانند لوترهای زرگری، مرغی و گنجشکی که در میان عامه‌ی مردم که معمولا در لایه‌های میانی جامعه و توده مردم به ویژه زنان به کار می‌روند.

همه‌ی این لوترها از نظر ساختمان دستوری عمدتا تابع ساختمان و قواعد نحوی زبان‌ها و گویش‌های معمول در جامعه‌هایی هستند که در آن‌ها به کار می‌روند و از نظر ساختمان واژگان و قواعد آوایی با زبان گویش‌ رایج مردم جامعه فرق دارند به همین دلیل ساختمان لوترها را می‌توان در سه رده‌ی خاص تقسیم کرد. لوترهایی که زبان ترکیبی، پیوندی یا آمیخته دارند و واژگان آنها از آمیزه‌ی دو یا چند زبان یا گویش ایرانی و غیر ایرانی ساخته شده است. لوتر کولی‌ها، درویشان و یهودیان از جمله لوترهای این گروه هستند. لوترهایی که بر اساس دگرگونی در برخی از اجزا یا در معنای واژه‌های زبان‌ها و گویش‌های ایرانی یا با به کار بردن واژه‌هایی خاص ساخته شده‌اند مانند لوتر مطربی، آسیابانی و جز آن. لوترهای سوم بر مبنای زبان یا گویش مردم هر ناحیه طبق قاعده و اصلی کلی و با قرار دادن و تکرار یک آوا یا دو آوای مختلف در هر واژه‌ی معمول در زبان و گویش گفتاری ساخته می‌شوند. زبان‌های زرگری، گنجشکی و مرغی در میان برخی گروه‌های مردم، به ویژه تهرانی‌ها از جمله‌ی این دسته هستند.

کولیان در سراسر ایران پراکنده و در هر جا با نام خاصی شناخته شده‌اند و به جز زبان محلی مردم، زبان رمزی خاصی هم دارند که در بین خود با آن حرف می‌زنند.

درویشان دوره‌گرد دریوزه‌گر زبان رمزی ویژه‌ای داشتند که در مواقع لازم با آن زبان در بین خود صحبت می‌کردند. این زبان لوتراپی از چند سده پیش در بین گروه درویشان دوره گرد ایران رواج داشته است. واژه‌ها و اصطلاحی ازاین لوترها در رساله‌ای از سده‌ی دهم هجری بازمانده است.

یارشاطر زبان لوترایی یهودیان ایران را، مانند زبان یدی (زبان کلیمیان آلمان، لهستان و روسیه) زبان پیوندی و آمیخته توصیف کرده است.

لوتر مطربی نیز زبان رمزی مخصوص دسته‌های بازیگران و نوازندگان غالبا کلیمی نمایش‌های رو حوضی در تهران بوده است.

آسیابانان دزفول و شوتر لوتر آسیابانی را به زبان محلی «زبان چپی» می‌نامیدند. تا چند دهه پیش که آسیاب‌های کهن و سنتی دزفول و شوشتر برپا بود، در میان آنها به کار می‌رفت.

از گونه‌های بسیار رایج و معروف زبان‌های رمزی ساختگی در بین مردم ایران، زبان زرگری است. پیشینه این لوتر به سده‌ی دهم هجری یعنی دوره صفوی می‌رسد. در آن زمان، زبان زرگری آنقدر مشهور بوده است که زبان‌های ساختگی دیگر را به طور عام با زبان زرگری می شناختند.

برای نامگذاری زبان زرگری، نظرهای مختلفی وجود دارد. به اعتقاد برخی زبان زرگری مثل کار زرگر است که خوبی یا زشتی کار او و نیرنگ و فریبی که در کار و دست ساخته اش به کار می برد برای کسی جز آشنا با حرفه زرگری آشکار نیم شود. درگیری دروغی دو یا چند نفر با یکدیگر نیز که معمولا درگیری لفظی و برای گمراه کردن دیگران است به زرگرها نسبت می دهند و اصطلاحا جنگ زرگری که کنایه از جنگ ساختگی است، می‌گویند.

البته زبانی با عنوان سلیری در مازندران نیز وجود دارد که به زبان رمزی معروف است و مثل زبان زرگری یکی از زبان‌های قراردادی و رمزی با ریشه زبان مازنی و ویژه صاحبان مشاغلی مانند نمدمالی است. این زبان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اینکه نخستین افرادی که به اندیشه اختراع زبان ساختگی رمزی افتادند، چه کسانی بودند یا چنین پدیده‌ی فرهنگی دقیقا در چه زمان و در چه شرایط اجتماعی-فرهنگی و چگونه پدید آمد و رشد پیدا کرد، نیاز به بررسی بیشتری دارد.