پازل چهارگانه موفقیت طرحهای مقابله با ریزگرد
مهدی فلاح، کارشناس کشاورزی شبکه کانونهای تفکر ایران در مطلبی با عنوان " پازل چهارگانه موفقیت طرحهای مقابله با ریزگرد " که در اختیارمان قرار داده است، بر ضرورت توجه به همه ابعاد طرحهای مقابله با ریزگرد برای موفقیت حداکثری در انجام این طرحها تاکید کرد.
شکل1- ابعاد مختلف طرحهای مقابله با ریزگرد |
1- موارد مربوط به انتخاب محل اجرای طرحهای خوزستان
الف ) مکانیابی کانونهای اصلی ریزگرد خوزستان
مکانیابی کانونهای ریزگرد خوزستان توسط سازمان زمینشناسی استان خوزستان صورت گرفته است . مطالعات این مرکز نشان داده ریزگردهای سالهای اخیر اغلب منشاء داخلی داشته و از کانونهای داخل خوزستان و نزدیک شهرها ایجاد شده است. بر اساس مطالعات سازمان زمینشناسی استان خوزستان در سال 94 ریزگردهای داخلی خوزستان شامل 7 کانون میباشند (شکل 2).
1- جنوب هورالعظیم (50 هزار هکتار) |
2- شمال خرمشهر ( 28 هزار هکتار) |
3- شمال شرق اهواز (15 هزار هکتار) |
4- جنوب و جنوب شرق اهواز( 112 هزار هکتار) |
5- محدوده بندر امام تا امیدیه (85 هزار هکتار) |
6- محدوده ماهشهر-هندیجان (31 هزار هکتار) |
7- شرق هندیجان (18 هزار هکتار) |
|
شکل 2- کانونهای ریزگرد خوزستان |
در این میان، کانونهای جنوب شرق اهواز (شکل 3) با وسعت 112 هزار هکتار بزرگترین کانون ریزگرد خوزستان بوده و به دلیل نزدیکی به شهر اهواز از اولویتهای اصلی برای اجرای طرحهای مقابله با ریزگرد است. مسئله نگرانکننده در خصوص کانونهای ریزگرد خوزستان افزایش مساحت کانونهای ریزگرد است. بدین خاطر ضروری است طرحهای مقابله با ریزگرد با سرعت بیشتری ادامه پیدا کند تا موفقیت حداکثری در کنترل ریزگردها ایجاد شود.
|
ب) تأمین آب طرحهای مقابله با ریزگرد خوزستان
در خصوص نحوه تأمین آب طرحهای مقابله با ریزگرد با گذشت 2 سال از طرح نهالکاری توسط سازمان منابع طبیعی استان خوزستان، حدود 16500 هکتار نهالکاری انجام شده است. طبق گفته مسئولین منابع طبیعی خوزستان طرح نهالکاری با محدودیت آب برای آبیاری مواجه است. تاکنون حدود 16500 هکتار نهال کشت شده است که با سهمیه آب 1.5 متر مکعب در ثانیه از کانال کوت امیر از زیرشاخههای رود کارون آبیاری میشود. با ادامه کاشت نهال در سالهای آتی ضروری است آب موردنیاز برای ادامه طرح نهالکاری تأمین شود. با توجه به اهمیت پدیده ریزگردها و پیامدهای ناگوار زیستی و زیستمحیطی آن باید آب بیشتری به طرحهای نهالکاری اختصاص یابد تا این طرحها ادامه یافته و ریزگردها را کنترل کند.
یکی از چالشهای اساسی طرحهای بیابانزدایی، پایداری طرح پس از مرحله استقرار است. اصولاً طرحهایی که هزینه نگهداری آن از محل بودجههای دولتی تأمین میشود؛ محکوم به شکست است. برای پایداری طرحها باید سرمایههای مردمی را درگیر کرد. سرمایههای مردمی زمانی به سمت طرحهای بیابانزدایی میآید که امکان بهرهبرداری اقتصادی فراهم باشد. در طرحهای خوزستان به مسئله جذب سرمایههای مردمی و بخش خصوصی توجه نشده است و طرح کاملاً وابسته به بودجه دولتی میباشد. هرچند که خود مسئولین منابع طبیعی خوزستان نیز بر این باورند که به منظور پایداری طرحهای مقابله با ریزگرد باید مشارکت مردمی انجام شود. بنابراین، راهکار برون رفت از وابستگی طرحهای مقابله با ریزگرد به بودجههای دولتی، ایجاد مشارکت مردمی به شرط افزایش شاخصهای زیستی است.
ریزگردهایی که امروزه شاهد آن هستیم به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی است. راهکار غلبه بر ریزگرد نیز تنها با احیاء و توسعه پوشش گیاهی میسر است. احیاء پوشش گیاهی علاوه بر مهار کانونهای داخلی ریزگرد میتواند با کاشت درختان بادشکن جلوی ریزگردهای خارجی را نیز بگیرد. پوشش گیاهی با جذب و نفوذ آب سطحی به خاک باعث حاصلخیزی خاک میشود. توسعه پوشش گیاهی چرخه زندگی گیاهی- جانوری را شکل داده و اکوسیستم را احیاء میکند. چرخههای اکوسیستم تنها با ایجاد پوشش گیاهی احیاء خواهند شد. پوشش گیاهی با تعدیل دما و افزایش رطوبت منطقه در بهبود اقلیم نیز اثرگذار است. برای ایجاد پوشش گیاهی موفق، ضروری است یکسری موارد در خصوص انتخاب گونه و نحوه چیدمان گونهها مورد بررسی قرار گیرد تا گونهی مناسب و با روش مناسب کشت شود تا مهار حداکثری ریزگرد انجام شود.
برای ایجاد پوشش گیاهی میتوان از گونههای مثمر، مقاوم به شوری و خشکی و بومی استان خوزستان برای کاشت در کانونهای ریزگرد استفاده کرد. در طرحهای فعلی نهالکاری در خوزستان اغلب دو گونه کهور و شورگز کشت میشود. کاشت این دو گونه در کانونهای ریزگرد موفقیت قابل ملاحظههای از نظر ایجاد پوشش گیاهی و جلوگیری از فرسایش خاک داشته است (شکل 4) ولی بهرهبرداری اقتصادی ندارد. در این راستا میتوان گونههایی را کشت کرد که قابلیت بهرهبرداری اقتصادی داشته باشند. بدین منظور میتوان بجای کاشت گونههای کهور و شورگز از گونه گیاهی مثمر مقاوم به شوری و خشکی و بومی استان خوزستان از قبیل کنار، نخل، انجیر، درخت مسواک، اکالیپتوس، آکاسیا، پده، قرهداغ، لگجی، اشنان و سایر گونههای مثمر، مقاوم و بومی خوزستان با کاربردهای غذایی، دارویی، علوفه دام و غیره، در کانونهای ریزگرد کشت کرد که نسبت به گونههایی فعلی مزیت کشت دارند و در صورت کشت در سطوح وسیع علاوه بر بیابانزدایی و مهار ریزگرد با بهرهبرداری اقتصادی قابلیت اشتغالزایی در مناطق کانونهای ریزگرد دارند.
شکل 4- طرح نهالکاری منابع طبیعی خوزستان با کاشت گونههای کهور و شورگز |
ب) اصول طراحی و چیدمان کاشت گونهها به منظور مهار حداکثری ریزگرد
کاشت گونههای گیاهی باید به گونههای باشد که باد را بهطور مؤثر مهار کند. در این راستا چیدمان ترکیبی گونهها مناسبترین حالت برای کنترل باد و بادشکنی است (شکل 5). در این روش مجموعههای از درختان با ارتفاع متفاوت به همراه درختچهها و بوتهها بهصورت ترکیبی کشت میشوند. بدین ترتیب که در ردیف اول و در مسیر وزش باد درختچههای بسیار مقاوم در برابر باد، سپس درختان خیلی بزرگ و در ردیفهای بعدی ارتفاع درختان به ترتیب کاهش مییابد در ردیف آخر نیز گیاهان بوتههای کشت میشود. در طرحهای فعلی مقابله با ریزگرد دو گونه شورگز و کهور کشت میشود؛ ترکیب این دو درخت برای بادشکنی حداکثری کافی نبوده و باید از تعداد گونه بیشتری برای ایجاد تلاطم بیشتر در باد استفاده شود. دو گونه موفقیت زیادی در کاهش سرعت باد نخواهد داشت. به منظور کنترل حداکثری باد باید چند گونه بوتههای، چند گونه درختچهای و چند گونه درختی به صورت ترکیبی در کنار هم مورد کشت قرار گیرند.
شکل5- چیدمان ترکیبی به منظور حداکثر بادشکنی |
ج) داشتن برنامه بهرهبرداری اقتصادی از کاشت گونههای مثمر مقاوم
در طرحهای نهالکاری خوزستان برنامهای برای بهرهبرداری از گونههای کشت شده مشاهده نمیشود . در صورتی که گونههای بومی مثمر مقاوم به شوری و خشکی با کاربرد غذایی، دارویی یا خوراک دام مورد کشت قرار گیرد میتوان بهرهبرداری اقتصادی از این طرحها داشت . همچنین، میزان بهرهوری اقتصادی این طرحها باید ارزیابی شود تا میزان جذابیت این طرحها برای مشارکت مردم و بخشهای خصوصی مشخص شود.
پایداری طرحهای مقابله با ریزگرد نیازمند مشارکت مردم و همیاری نهادهای مردمی است. در صورتی که منافع مردم درگیر طرحهای مقابله با ریزگرد شود، از طرفی فرایند احیاء کانونهای ریزگرد با سرعت بیشتری پیش میرود و از طرفی دیگر با بهرهبرداری از این طرحها با کاشت گونههای مثمر مقاوم، اشتغالزایی برای مردم مناطق کانونهای ریزگرد ایجاد خواهد شد و تحت این شرایط مردم منطقه طرحها را از آن خود دانسته و در حفاظت و حراست از پهنههای نهالکاری شده تلاش خواهند کرد. همچنین، زمانی که مشارکت مردمی شکل گیرد مشکل معارضین زمین که یکی از چالشهای منابع طبیعی خوزستان برای احیاء کانونهای ریزگرد است، نیز حل خواهد شد.
ارسال نظر