زنگ خطر مخدرهای نوظهور برای دانش‌آموزان

گفته می‌شود آسیب‌های اجتماعی میان دانش‌آموزان رو به افزایش است و این مسئله از سوی مسئولان این وزارتخانه نیز مورد تأیید است اما تا به امروز آمار و ارقام کمّی در این باره ارایه نشده است.سال گذشته بود که عباسعلی باقری مدیرکل آموزش‌ و پرورش شهر تهران در شورای شهر از آمار کمّی در این رابطه پرده برداشت و گفت: "در حال حاضر رفتار پرخطر میان پسران ما در مقطع متوسطه اول 19.7 درصد است. خشم بالا میان دخترهای ما 19.6 درصد است که این ارقام نشان می‌دهد وضعیت خوبی وجود ندارد. حدود 66 درصد از دانش‌آموزان ما در پاسخ به این سؤال که "اگر مشکلی برای شما پیش بیاید چه‌کسی به شما کمک خواهد کرد؟" به‌جای خانواده، همسالان و دوستان خود را معرفی کردند که این نشان از این دارد که بچه‌های ما نقش خانواده را کمرنگ می‌بینند".

بسیاری از کارشناسان معتقدند آسیب‌های اجتماعی تهدیدی در کمین دانش‌آموزان است و در شرایطی که دانش‌آموزان دوره متوسطه دوم با انواع مختلف آسیب‌های اجتماعی و بحرانهای رفتاری مواجهند در این دوره مشاور در مدارس وجود ندارد و مشاوران برای اجرای هدایت تحصیلی در پایه نهم به دوره متوسطه اول منتقل شده‌اند.

در بحث آسیب‌های اجتماعی دانش‌آموزان از سیگار کشیدن نوجوانان تا خودزنی آنان، وضعیت آموزش‌ و پرورش در مواجهه با این تهدیدات و میزان اثرگذاری برنامه‌های طراحی‌شده با محمدحسن طالبی سرگروه روان‌شناسی و مشاوره وزارت آموزش و پرورش به گفت‌وگو نشستیم.

سوال: در دوره دوم متوسطه به‌دلیل حضور اغلب مشاوران در دوره متوسطه اول و اجرای هدایت تحصیلی با کمبود مشاور مواجهیم این در حالی است که در دوره متوسطه دوم آسیب‌های مختلفی دانش‌آموزان را تهدید می‌کند، کمبود نیروی مشاور در دوره متوسطه دوم چه‌تبعاتی را به‌ویژه در بحث آسیب‌های اجتماعی به‌همراه داشته است؟

طالبی: به نکته قابل تأملی درباره تأثیر مشاوران در دوره‌­های مختلف اشاره کرده­‌اید این­‌که حضور مشاوران در تمامی مقاطع تحصیلی در مدارس کشور الزام است خود به­‌عنوان یک اصل است اما صرفاً حضور مشاوران در تمامی مقاطع تحصیلی نشان ‌دهنده­ عاری بودن مدارس از آسیب نیست.

* فشار گروه همسالان در مواجهه نوجوانان با آسیب‌های اجتماعی

همواره یکی از مهم­ترین دلایلی که سبب به‌وجود آمدن انواع آسیب‌­های اجتماعی می­‌شود گروه همسالان و به‌­‌خصوص تأثیر‌پذیری این طیف از جامعه است که به‌سمت کشف هویت اجتماعی و هویت­‌های درونی خود می‌روند، این مسئله زمینه­‌ساز فراهم شدن رفتارهای پرخطر دیگر است. البته که گروه همسالان یکی از دلایل به­‌وجود آمدن این شرایط است در حالی که همین نوجوان همواره از طرف فشار گروه همسالان، طغیان علیه والدین، فرار از مشکلات زندگی، آشفتگی­‌های عاطفی دوران نوجوانی، درون‌گرایی، حس کنجکاوی نوجوانان، رفع موقتی مشکلات، تفریح، فشارهای گروه­‌های همسالان و کاهش درد به‌نوعی در معرض تهدید و خطر هستند این موضوع هم مورد تأکید است که مشاور به‌عنوان یک همراه می‌­تواند زمینه­‌ساز کمتر کردن آسیب­‌های اجتماعی برای نوجوانان و دانش­‌آموزان باشد.

* تهدید مخدرهای نوظهور برای نوجوانان

سوال: در مصاحبه‌ای به موضوع افزایش تمایل به مصرف مواد مخدر در نوجوانان و جوانان اشاره کردید، هم‌اکنون مهمترین عوامل در افزایش تمایل نوجوانان به مواد مخدر چیست و آیا می‌توان مدعی شد شرایط اجتماعی در این مسئله تأثیرگذار است؟ سطح فرهنگ یا  فقر چه‌تأثیری در گرایش  به  مواد مخدر دارد؟

طالبی: این نکته را باید بدانیم که تمایل به مصرف مواد مخدر از دیرباز همواره وجود داشته است­ و نمی­‌توان صرفاً و به‌وضوح با شرایط اجتماعی آن را مرتبط کرد اما نکته قابل تأمل این است که وجود مخدرهای نوظهور زمینه‌­ساز شرایط به­‌وجودآمده است و از همه مهم­تر عدم آگاهی دانش­‌آموزان و نوجوانان از وابستگی به این نوع مخدر (نوظهور) زنگ خطر را برای آنها به‌صدا درآورده است.

یک نوجوان کمتر علائم و مخاطرات مواد و داروهایی را که مصرف می‌­کند، می‌­داند و شاید حتی به‌نوعی از گروه همسالان این حرف را شنیده ­باشد و دهان به دهان چرخیده باشد که هیچ نوع سند علمی و آکادمیک ندارد و با توجه به این­که یکی از ویژگی­های نوجوانی اعتماد کامل به خود و استقلال‌طلبی است این را برای خود نوعی عار می­‌داند که مسائلی را از دیگران بپرسد برای همین درگیر این مشکلات و آسیب‌­ها خواهد شد.

بیشتر از آن­که شرایط جامعه را تأثیرگذار بدانیم، مسائلی همچون عدم آگاهی و ویژگی­‌های خاص نوجوانی (استقلال‌طلبی و خودمحوری) و از همه مهم­تر عدم آگاهی و به‌روز بودن مربیان و مشاوران که به‌­نوعی با  سیستم دانش‌­آموزان در ارتباط هستند، در این زمینه تأثیر دارند اما درباره سؤالی که گفتید فقر و فرهنگ چه‌تأثیری دارد، لازم است به این نکته اشاره کنم مخدرهای نوظهور نه فقیر می­‌شناسد و نه فرهنگ، و بسترساز اعتیاد در جامعه است، نکته مهم­تر این­که شما در شمالی‌­ترین بخش پایتخت معتاد می­‌بینید و در جنوبی‌ترین نقطه نیز نمایان است و لازمه آن دست در دست هم دادن مسئولان در جهت آموزش­‌های همگانی و فراگیر برای همه اقشار از سنین مختلف تا بزرگ­سالی و اطلاع‌رسانی کلی است.

* سوءمصرف مواد و پرخاشگری بین پسران؛‌ افسردگی و اضطراب بین دختران

سوال: علاوه بر مسئله گرایش به موادمخدر، طبق بررسی‌هایی که گروه روانشناسی و مشاوره انجام داده است بیشترین مشکلات و اختلال‌های رفتاری دانش‌آموزان در حیطه چه‌مسائلی است؟

طالبی: بیشترین مشکلات و اختلال­‌هایی که به‌نوعی بین جوامع و نوجوانان با توجه به مطالعات بین‌المللی‌ با آن برخورد می‌­کنیم در پسران و دختران کاملاً متفاوت است. در پسران به‌نوعی فراوانی سوءمصرف مواد، پرخاشگری، بدبینی، وسواس و افسردگی بیشترین فراوانی را دارد و در دختران افسردگی، اضطراب، استرس، اختلال خوردن (پرخوری و کم‌خوری) و اعتیاد به‌وفور دیده می‌شود که اعتیاد خود به‌نوعی با دیگر رفتارها همپوشی دارد به‌عنوان مثال در خانم‌­ها افسردگی، اضطراب و کاهش درد ناشی از مشکلات سبب افزایش گرایش به مصرف مواد مخدر می‌شود.

سوال: در بحث اختلال‌های هویتی، استفاده از فضای مجازی و دلزدگی از فرهنگ خودی و تمایل به سبک و روش زندگی غربی‌ها شاهد چه‌شرایطی بین دانش‌آموزان هستیم؟

طالبی: ما دائم در حال رشد هستیم و در هر صورت این روند رشد و پیشرفت نخواهد ایستاد اما ضروری ا­ست بدانیم که ما نمی‌­توانیم خودمان متوقف شویم و توقع داشته باشیم نوجوانان و دانش‌­آموزان هیچ پیشرفت و رشدی نداشته باشند، لازمه آن شناخت بهتر علوم جدید، آشنایی با فنون مختلف (به­‌عنوان مثال فضای مجازی) است، این­که کشورهای دیگر بودجه و هزینه‌­های فراوانی را خرج نگهداری از فرهنگ تازه و نوپای خود می‌­کنند و بخش‌­های هیجانی نوجوانان و کودکان و فرزندان ما را به‌سمت خود می­‌کشاند طبیعی است این ایراد از ما و کم‌کاری­‌های ماست که نتوانستیم به‌معانی خاص کلمه آموزش‌­های لازم در زمینه ارزش­‌های مختلف فرهنگ و سبک زندگی خود و تعهد و پایبندی به آن را آموزش دهیم.

* چالش ناامیدی بین دانش‌آموزان

سوال: در دوره متوسطه اول که مشاوران حضور دارند به‌گفته برخی کارشناسان عمدتاً درگیر مباحثی همچون هدایت تحصیلی هستند، آیا مشاوران مدارس در بحث آسیب‌های اجتماعی وظایفی را به‌عهده دارند یا این مسئولیت در حیطه دفتر پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی تعریف شده است؟ آیا این دفتر نیروهای اجرایی در مدارس دارد؟

طالبی: در طراحی مسیر زندگی تحصیلی ــ شغلی آن­چه از اهمیت بسزایی برخوردار است انطباق‌­پذیری و هویت‌یابی نوجوانان است، این­که مشاوران بیشترین اهمیت خود را صرف هدایت تحصیلی می­‌کنند این است که به‌نوعی به‌صورت سیستمی با آینده کشور مرتبط است، دانش‌آموزان در حالی که به‌صورت رسمی و علمی و از روی علاقه و توانایی هدف خود را به­‌صورت مدیریت‌شده انتخاب می­‌کنند و این­که دارای اهداف بلندمدت هستند در این دوره دچار چالش­‌هایی نظیر بحران­‌های هویتی، عدم انطباق­‌پذیری، نداشتن دغدغه، امید به آینده و این­که چشم­‌انداز درستی نسبت به آینده ندارند از میزان امیدواری آنان کاسته شده و به‌سمت آسیب­‌هایی نظیر انواع اختلال‌های رفتاری و خلقی از جمله افسردگی، اضطراب وجودی، ناامیدی، گرایش به مصرف مواد و خودکشی روی می‌آورند در این زمینه مشاور می‌‌‌تواند تحریک جهان­‌بینی دانش‌آموزان، افزایش انطباق­‌پذیری و دغدغه‌­ورزی آنان، کنجکاوی و میزان کنترل امورشان را بالا برده و بر سطح تعهد و مسئولیت‌پذیری‌شان در راستای حل مشکلات یا راهبرد مقابله­‌ای مسئله‌مدار بیفزایند.