چگونه حیوانات زمین لرزه را پیش از وقوع حس می‌کنند؟

مجله همشهری دانستنیها - علی اکبر یالپانیان: قناری ها تا مدت ها همکاران محکوم به فنای معدنچیان بوده اند، کارگران معدن آن ها را به داخل تونل ها می بردند و هنگامی که قناری بخت برگشته شروع به بال بال زدن می کرد، بلافاصله متوجه تصاعد گازهای سمی می شدند و تونل را ترک می کردند؛ این حیوانات تا سال های متمادی توانستند جان معدنچیان را نجات دهند، البته پس از مدتی انسان ها توانستند از تکنولوژی های پیشرفته تری استفاده کنند و قناری ها بازنشسته شدند.

به همین دلیل، برای برخی از انسان ها تکنولوژی حرف اول و آخر را می زند، اگرچه همیشه هم نمی توان به تکنولوژی وابسته بود. زلزله از مواردی است که در حال حاضر پیش بینی آن از حیطه توانایی های تکنولوژی خارج است، اگرچه مانند همه عرصه های دیگر، دانشمندان از پا ننشسته اند و همچنان راه های مختلف را آزمون می کنند تا سرانجام مسئله را حل کنند. به همین دلیل پژوهشگران حوزه رفتارشناسی حیوانات هم دست روی دست نگذاشته اند و رفتار حیوانات را پیش از زلزله مطالعه می کنند. به نظر می رسد حیوانات مکانیسم هایی دارند که می توانند زلزله را پیش از وقوع احساس کنند: گویا در این مورد هم حیوانات باید به کمک انسان ها بیایند.

اگرچه گزارش های زیادی در رابطه با بروز انواع بی قراری ها در حیوانات پیش از وقوع در دست است؛ با این حال، دانشمندان هنوز نتوانسته اند به طور علمی این توانایی را اثبات کنند، جانوران به دلایل مختلف می توانند رفتار بی قراری بروز دهند. در هر حال، با وجود نبود شواهد قوی، نمی توان منکر آن شد که برخی از حیوانات قابلیت های حسی خارق العاده ای دارند. آن ها با استفاده از همین حواس قدرتمند توانسته اند بقایشان را روی زمین تثبیت کنند و امکان دارد جانوران در جریان تکاملشان توانایی پیش بینی زلزله را هم به دست آورده باشند. هر زلزله پیش از وقوع علائمی را بروز می دهد که برای جانوران قابل درک است، اگرچه در بسیاری از موارد دستگاه های ما هم می توانند آن علائم را ثبت کنند، این حال انسان ها هنوز از توانایی تعیین محل و زمان وقوع زلزله ناتوان هستند، اما جانوران این نشانه ها را احساس می کنند و انواع مختلفی از بی قراری ها تا ترک لانه و فرار را بروز می دهند.

یکی از علائم وقوع زلزله، تغییرات میدان مغناطیسی زمین است، این مسئله تاکنون بسیار اتفاق افتاده که از ماه ها قبل از وقوع زلزله، در شعاع چندصد کیلومتری دورتر از کانون آن، گزارش هایی مبنی بر تغییرات میدان مغناطیسی زمین ثبت شده باشد، برای نمونه این ناهنجاری ها حدود سه ماه پیش از وقوع زلزله رودبار در سال 1369، در کشور آذربایجان ثبت شد. مطالعات زیادی در رابطه با توانایی درک جانوارن از میدان مغناطیسی زمین صورت گرفته و این قابلیت در جانوران اثبات شده است. بنابراین دور از ذهن نیست که جانوران با درک ناهنجاری های میدان مغناطیسی زمین، زلزله را پیش از وقوع آن احساس کنند. یکی از دیگر نشانه های بروز زلزله، تغییرات بارهای الکتریکی در اتمسفر است، هنگامی که سنگ ها، در مراحل انتهایی وقوع زلزله تحت فشار شدید قرار می گیرند، یون های مثبت زیادی تولید می شود، وجود این یون ها در هوا، برای جانداران و حتی انسان ها خوشایند نیست. وجود این یون های مثبت، منجر به بروز «سندرم سروتونین» در جانداران می شود. سروتونین، هورمونی است که خلق و خو را تحت کنترل خود دارد و تغییرات آن منجر به بروز بی قراری و ناهنجاری های رفتاری می شود.

بی قراری های جانوران پیش از وقوع زلزله به تغییرات این هورمون نسبت داده می شود؛ این یون ها در انسان ها هم می توانند موجب بروز سردرد و حالت تهوع بشوند. به نظر می رسد، حیوانات نسبت به تغییر سطح این هورمون حساس ترند و سعی می کنند از محل تجمع یون های مثبت دور شوند، به عنوان مثال، دوربین های تله ای در پارک ملی یاناچاگا در پرو، حدود سه هفته، هر روز رفت و آمد تعداد کمتری از گونه های حیات وحش را در سطح پارک به ثبت رساندند، این پدیده برای این پارک که جانوران زیادی در آن جنب و جوش داشته اند، واقعه ای غیرمعمول بود، اما پس از این که، زلزله سال 2011 (1390)، در کشور پرو به وقوع پیوست، دلایل این رفتار هوشمندانه بیش از پیش روشن شد؛ جانوران، توانسته بودند، زلزله ای که کانون آن حدود 350 کیلومتر از پارک فاصله داشت را درک و هرچه بیشتر خودشان را از آن دور کنند.

علامت دیگری که برای جانداران پیش از وقوع زمین لرزه قابل درک است، مربوط به حرکات پوسته زمین است. این حرکات منجر به تولید صداهایی با فرکانس پایین می شود، صداهایی که برای گوش انسان قابل شنیدن نیست، اما از آن جا که حیوانات توانایی شنیدن صداهایی با فرکانس بسیار پایین را دارند، پیش از وقوع زلزله، صدای آن را می توانند بشنوند، اگرچه ممکن است، نتوانند دلیل آن را تشخیص دهند، با این حال، رفتارهای عصبی از خود بروز می دهند. تولید سر و صدا در میان حیواناتی که به صورت گروهی زندگی می کنند، نوعی عکس العمل طبیعی برای مقابله با صداهای آزاردهنده است، به عنوان مثال، همهمه و بروز ناآرامی شدید در دسته های غازهای اهلی پیش از زلزله سال 1783 میلادی (1162) در شهر کالابرین ایتالیا به ثبت رسیده است.
 

حساب کردن روی کمک حیوانات برای پیش بینی زلزله می تواند مفید باشد، اما به طور قطع نمی توان تنها روی آن تمرکز کرد، چرا که رفتار فرایندی است که عوامل مختلفی در بروز آن دخالت دارند. گاهی بروز برخی رفتارها در جانوران ارتباطی به زلزله و رویدادهای مشابه ندارد، از طرفی، اگرچه وقایع طبیعی، دارای الگوهای مشخصی هستند، اما مانند خاستگاه اصلیشان، یعنی طبیعت، همیشه ما را جنبه های جدید و مشاهده نشده ای رو به رو کرده اند. شاید در آینده، بتوان بر کمک حیوانات برای پیش بینی زلزله حساب دقیق تری باز کرد.

افسانه های ژاپنی گربه ماهی ها را جانورانی دارای قدرت پیشگویی زلزله می دانند. با این حال مشخص شده است که جانوران دیگر هم رفتارهای شاخصی پیش از وقوع زلزله از خود بروز می دهند که پیش از این اشاراتی به آن ها شد؛ جاندارانی که بهتر از بقیه می توانند علائم زمین لرزه را پیش از وقوع آن احساس کنند.
 

از جمله حساس ترین جانوران به علائم زمین لرزه می توان جوندگان و به طور خاص موش ها را نام برد. آن ها در زمره نخستین گروه جانورانی هستند که زلزله را پیش بینی می کنند و در دسته های بزرگ از لانه های زیرزمینی شان خارج می شوند و خودشان را از خطر زلزله می رهانند. گزارش های زیادی نشان داده است آن ها در هشت روز انتهایی که زلزله بعد از آن روی می دهد، در هیچ کدام از محدوده های بروز این رویداد طبیعی مشاهده نشده اند. غیبت این جوندگان، یک هفته پیش از زمین لرزه شهر کانتو ژاپن در سال 1923 (1302)، یکی از نمونه های بسیار جالب فرار دسته جمعی موش ها پیش از زمین لرزه است. بر این اساس، در آزمایشگاهی در شهر آساهارا در ژاپن، محققین رفتار موش ها را با توجه به پالس های الکترومغناطیسی شبیه سازی شده مورد بررسی قرار می دهند تا از این طریق با دقت بیشتری مکانیسم رفتاری و فیزیولوژی آن ها را مطالعه کنند.

دانشمندانی هستند که رفتار کلونی مورچه ها را در رابطه با زمین لرزه مورد بررسی قرار داده اند. این پژوهشگران، نوعی نابسامانی شدید را در رفتار مورچه هایی که در لانه های شبیه سازی شده در آزمایشگاه، تحت تاثیر امواج مصنوعی زلزله قرار می گیرند، ثبت کرده اند؛ آن ها متوجه شدند در اثر جنب و جوش شدید مورچه ها پیش از وقوع زمین لرزه، دمای لانه به شدت بالا می رود. مورچه هایی که در حال حرکت به سمت لانه بوده اند به عمد تغییر مسیر می دهند و کلونی مورچه ها دچار هرج و مرج شدیدی می شود. این بی نظمی آن قدر منحصر به فرد است که حتی در موارد حمله مهاجمی به لانه مشاهده نمی شود. به نظر می رسد مورچه ها قدرت تخریب زلزله را عمیقا درک می کنند.
 

پیش از تاریک شدن هوا، مرغ ها به لانه هایشان می روند و تا صبح با قرار دادن سر در لا به لای پرهایشان چرت می زنند، با این همه، زمانی که علائم زمین لرزه را احساس می کنند، آرامششان به هم می خورد، گزارش های زیادی مبنی بر بی خوابی در لانه مرغ ها و بروز رفتارهای عصبی مانند تکان دادن سر و میخکوب شدن در آن ها پیش از زمین لرزه ثبت شده است. سگ ها هم حیواناتی اهلی هستند که می توانند زلزله را احساس کنند، آن ها بی وقفه شروع به پارس کردن می کنند. در برخی موارد گزارش هایی مبنی بر ناپدید شدن سگ های خانگی پیش از وقوع زلزله در دست است که نشان می دهد این جانداران وابسته به انسان، تا چه میزان نسبت به این خطر طبیعی آگاهند و می توانند نسبت به آن واکنش نشان دهند.
 

سارها از جمله پرندگانی هستند که پیش از بروز زلزله بی نظمی های شدیدی در دسته های آن ها بروز می کند.
 

گزارشاتی از حرکت دسته جمعی مارها برای فرار از زلزله در دست است.
 

حیواناتی که به صورت گروهی زندگی می کنند، اغلب وقوع زلزله را سریع تر درک می کنند.