وقتی اختلال روان، جان می‌گیرد!

در ادامه این گزارش می خوانیم: در آن زمـان فقـط 20 نـوع علائم ‌رانندگـی وجــود داشت. هفت ســال بعد اولین آموزشگاه ‌رسمی آمــوزش ‌رانندگــی توســط پنــج‌ تـن از پیشکسوتان اتومبیلرانی در کشـور در تهران تاسیس و راه ‌اندازی شد. بیـن سال‌ های 1305 تا 1308 بـا افزایـش ورود خـودرو، صـدور گواهینامه‌ رانندگی به ‌طور گسترده آغاز شد.

بر اساس آمارها از میزان متوفیات و مصدومان رانندگی در ایران در سال 95، 15‌هزار و 932نفر بر اثر تصادفات رانندگی جان باختند و 333‌هزار و 71 نفر نیز مصدوم شدند. به‌گفته رئیس پلیس راه کشور روزانه 50نفر در جاده‌ها کشته می‌ شوند. سردار محمدحسین حمیدی با بیان اینکه عامل انسانی در تصادفات تاثیرگذار است و همچنان بیشترین سهم را در بروز تصادفات دارد، گفت: برای کنترل عامل انسانی سازوکارهایی وجود دارد و می‌توان با آموزش رانندگان و فرهنگسازی برای آنها درک بیشتری از خطرات موجود برای آنها ایجاد کرد. مطالعات اخیر در انگلستان و ایالات‌متحده نشان می‌دهد در حدود 95‌درصد از تصادفات، انواع مختلف خطای‌انسانی به عنوان عاملی موثر ثبت شده‌اند. بنابراین هدایت عامل‌انسانی در راستای تلاش برای حل مشکلات ایمنی، امری ضروری و حیاتی است.

اساس این کار نیز ایجاد نظام کارآمد تعلیم و امتحان‌رانندگی است. در کشورهای صنعتی رانندگان جوان که بین 17 تا 21سال سن دارند، تنها 10‌درصد دارندگان گواهینامه را تشکیل می‌دهند، اما بیش از 20‌درصد از تمام تصادفات مربوط به آنهاست و یک راننده جوان مذکر، هفت‌برابر یک مرد میانسال در تصادفات منجر به فوت شرکت دارد. تحلیل آماری با استناد به گزارش سازمان پزشکی‌قانونی درباره تصادفات منجر به فوت در سال 93 نشان می‌دهد میانگین سن کشته‌شدگان در سوانح رانندگی 6.38سال است. بنابراین به‌نظر می‌رسد جوانان ایرانی نیز مانند جوانان در کشورهای صنعتی عامل بیشتر حوادث رانندگی هستند و متاسفانه در این حوادث کشته یا زخمی می‌شوند. عامل اصلی این تصادفات اغلب علاقه‌ جوانان به سرعت و بی‌توجهی آنها به مقررات راهنمایی و رانندگی است.

** اهمیت وجود نظام کارآمد تعلیم ‌رانندگی
با اینکه در سال ‌های اخیر توجه زیادی به بحث ایمنی جاده‌ها و راه ‌های کشور شده است، اما همچنان نمی ‌توان ادعا کرد که تمام معابر کشور از ایمنی مناسب برخوردارند. برای‌مثال استان فارس رکورددار مرگ ‌ومیر در تصادفات جاد‌ه‌ای است. در تعطیلات نوروز آمار تصادفات ‌رانندگی در کشور به‌ طرز قابل ‌توجهی افزایش پیدا می‌کند و جاده‌ها افراد زیادی را به کام مرگ می‌کشانند. یکی از مهم ‌ترین دلایل آن افزایش میزان خودروهای عبوری و ظرفیت نامتناسب جاده‌ها به نسبت تعداد خودروهاست. این ظرفیت نامتناسب رانندگان را به‌ناچار در صف‌های عریض و طویلی از خودرو متوقف می‌سازد و آنها در هنگام مواجهه با ترافیک دو راهکار در پیش می‌گیرند.

در راهکار اول آنها با سعه ‌صدر با این معضل برخورد کرده و بردبارانه ساعات سپری‌شده در ترافیک را تحمل می‌کنند تا بتوانند به‌سلامت به مقصد برسند؛ برخی دیگر نیز تلاش می‌کنند به هر نحو ممکن از شر ترافیک خلاص شوند و سبقت ‌های غیرمجاز می‌گیرند یا در مناطق‌مسکونی و به‌محض رهایی از ترافیک به سرعت خود می‌افزایند. اگر بخواهیم واقع ‌بینانه و به دور از هرگونه جانبداری سخن بگوییم، تقریبا همه افراد متفق‌القولند که این افراد مقصر بروز اکثر تصادفات رانندگی هستند.

** روانشناسی ترافیک در آزمون ‌های رانندگی
آمار بالای تصادفات و تلفات ناشی از آن ضرورت برگزاری نخستین کنگره روانشناسی ترافیک را ایجاد کرد. در واقع برگزار کنندگان این کنگره لزوم توجه به مبانی علمی علوم‌رفتاری و روانشناسی رانندگان را به‌عنوان یک اصل در هنگام صدور گواهینامه‌ رانندگی ضروری می‌دانند و بر آن تاکید دارند. روانشناسی ترافیک یک اصل شناخته ‌شده و قابل قبول در بسیاری از کشورهای دنیاست. برای مثال در کشور آلمان بیش از 100سال است که روانشناسی ترافیک و بررسی ابعاد روانشناسی رانندگان وجود دارد، یا در آزمون‌ رانندگی در کشور سوئد به مفاهیم روانشناسی شناختی رانندگان نیز توجه شده است. بنابر مبانی علمی و روانشناسی رانندگان، در صورتی که آستانه تحمل فرد پایین باشد، او دچار اختلالات روانی است.

جاده ‌‌ای پرترافیک را تجسم کنید که در آن چندین‌هزار خودرو پشت ‌به‌پشت یکدیگر ایستاده ‌اند. همگی ما در جاده‌ها شاهد رفتار رانندگانی خشمگین از وضعیت ترافیک بوده‌ایم که دندان به هم می‌فشارند و به‌محض گشایشی در مسیر پا را روی گاز گذاشته و ویراژ می‌دهند. بنابراین می‌ توان گفت آگاهی کامل از قوانین راهنمایی و رانندگی و رعایت این اصول به‌تنهایی برای صدور گواهینامه رانندگی کافی نیست و پایین‌ بودن آستانه تحمل افراد در رفتار رانندگی آنها بسیار تاثیرگذار است. بر اساس مبانی روانشناسی رانندگان افراد مضطرب رانندگی تهاجمی دارند و این نوع از رانندگی اغلب سبب تصادفات مرگبار و جبران ‌ناپذیر می‌شود.

در واقع بررسی ابعاد روانشناسی رانندگان در هنگام صدور گواهینامه رانندگی دیدگاه آموزش رانندگی را از کنترل خودرو به خودکنترلی شخصی گسترش می‌دهد. حرکات راننده در هنگام رانندگی، برای‌مثال رانندگی در هنگام خستگی، خواب یا مستی، سبقت ‌های غیرمجاز و پرخاشگری رفتاری یا کلامی در هنگام رانندگی، سپر به‌ سپر راندن خودرو، سرعت غیرمجاز، اضطراب در هنگام رانندگی در مسیرهای طولانی و در جاده و... از مصادیق رفتاری است که متاسفانه در هنگام صدور گواهینامه رانندگی به هیچ ‌یک از این تخلفات توجهی نشده و معیاری برای ارزیابی رفتاری فرد در هنگام مواجهه با ترافیک یا میزان مدیریت بحران او در هنگام حوادث وجود ندارد.

نکته ‌قابل ‌توجه آن است که بر اساس مبانی علم روانشناسی ترافیک مشکلات شخصی رانندگان نیز بر نوع رانندگی آنها تاثیرگذار است و می‌تواند در تنظیم احساسات رانندگان مشکل ایجاد کند و شیوه رانندگی آنها را تغییر دهد. در نهایت باید گفت چگونگی رانندگی با خودرو به‌خوبی نشان‌دهنده وجوه مختلف شخصیتی و رفتاری است، زیرا رعایت قوانین و مقررات، احترام به حقوق دیگران، کنترل درونی و بیرونی فرد در مقابل محرک‌های ترافیکی، میزان پاکیزگی و سلامت ایمنی خودرو و ایجاد فضای آرامبخش برای سرنشینان و رانندگان دیگر، همگی نمونه‌هایی از رفتار اجتماعی راننده است که هنگام رانندگی، ناخودآگاه شخصیت واقعی یا هوش هیجانی فرد را منعکس می‌کنند.

** لزوم توجه به ابعاد روانشناختی رانندگان
یک روانشناس در گفت‌وگو با «آرمان» با اشاره به لزوم توجه به ابعاد روانشناختی رانندگان می‌گوید: متاسفانه وضعیت ترافیک و نوع رانندگی افراد در جاده‌های برون‌شهری سبب بروز میزان قابل‌ توجهی از تصادفات شده است. اما وضعیت نامناسب جاده‌ ها یا ایمنی ناکافی خودروها تنها عامل بروز میزان بالای تصادفات نیست و عوامل فردی و شخصیتی به میزان قابل‌توجهی تاثیرگذارند. بهروز بیرشک می‌افزاید: سهم عوامل فردی و شخصیتی در بروز تصادفات را باید مورد ارزیابی قرار دهیم. ثبت خطای رانندگی افراد متخلف در پرونده و سابقه رانندگی آنها نوعی محدودیت برای رانندگان ایجاد می‌کند، اما در ایران افراد به‌راحتی تخلف و تصادف می‌کنند و به‌ راحتی نیز این موضوع نادیده گرفته می‌شود، درحالی که نیاز به ارزیابی شخصیت افراد وجود دارد.

او تاکید می‌کند: افراد باید از نظر روانی سنجش شوند تا مشکلات یا اختلالات روانی آنها مشخص شود. ارزیابی روانی هر فرد متقاضی دریافت گواهینامه‌ فرایندی بسیار زمانبر است؛ اینکه افراد را تحت انواع آزمایشات‌روانشناختی قرار دهیم، به صرف نیرو و زمان زیادی نیاز دارد، اما می ‌توان ارزیابی‌ روانشناختی محدودی روی آنها انجام داد و میزان اضطراب، خشم و آستانه تحمل آنها را ارزیابی کرد. بیرشک می‌افزاید: این آزمایشات از دریافت گواهینامه توسط افرادی که دچار اختلالات روانی هستند، جلوگیری می‌کند.

قوانین می‌توانند مانع رانندگی این دسته از افراد شوند تا زمانی که آنها تحت ارزیابی‌های کلی و گسترده قرار بگیرند و در صورت نیاز مشاوره ‌های روانی برای آنها انجام گیرد؛ در این صورت در وضعیت بهتری از نظر سلامت روان قرار خواهند گرفت. او خاطرنشان می‌کند: در کشورهایی که دارای قوانینی برای ارزیابی روانشناختی رانندگان هستند، به‌محض بروز تخلفی خارج از چارچوب پذیرفته ‌شده، برای ‌مثال رانندگی غیرقابل ‌قبول، سرعت غیرمجاز، بروز درگیری و خشونت توسط رانندگان و... گواهینامه افراد به ‌سرعت ضبط می‌شود و آنها به ‌هیچ ‌عنوان حق رانندگی ندارند. اگر افراد بدون گواهینامه پشت فرمان بنشینند، جرم بدی مرتکب می‌شوند که تا مدت‌ها در پرونده آنها ثبت می‌ماند.

بنابراین افراد به‌دلیل آنکه پرونده‌ای سراسر تخلف نداشته باشند، سعی در رعایت بیشتر قوانین راهنمایی و رانندگی می‌کنند. بیرشک بیان می‌کند: موسسات آموزش‌رانندگی نیز می‌توانند آموزش رانندگی برای افرادی را که مظنون به اختلالات روانی هستند، به تعویق بیندازند و از مراجع قانونی ذیر‌بط برای آنها درخواست کمک کنند تا این افراد قادر به کنترل احساسات خود شوند و شخصیت آرام‌ تری داشته باشند.

او می‌افزاید: بروز بخشی از تصادفات رانندگی ناشی از تخلفات ‌انسانی به‌ دلیل نامطلوب بودن شرایط‌روانی راننده است. گاهی افراد در هنگام رانندگی مواد مصرف می‌کنند و از شرایط روحی عادی خارج می‌‌ شوند. برخی دیگر بیش از اندازه احساس خستگی می‌کنند، اما با این وضعیت به رانندگی ‌های طولانی ‌مدت اصرار می‌ورزند و به‌ دلیل خواب ‌آلودگی دچار حادثه رانندگی می‌شوند. افرادی نیز تمرکز کافی بر رانندگی خود ندارند. جوانان نیز عاشق سرعتند و تحت ‌تاثیر یکدیگر مرتکب تخلفات رانندگی می‌شوند. بنابراین خصوصیات شخصیتی و فردی افراد بر رانندگی آنها تاثیرگذار است و باید ویژ‌گی‌ های روانی افراد را در هنگام صدور گواهینامه مورد ارزیابی قرار داد.