حذف «کتاب کار هدیه‌‌های آسمانی» پایه‌های چهارم و پنجم/ ویژگی‌هایی که کتاب هدیه‌های آسمانی را جذاب کرده است

~~به گزارش پارس ، به نقل از خبرگزاری فارس سید محمد دلبری متولد 1354 و دارای دکترای علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق(ع) است؛ وی 25 سال سابقه فعالیت در آموزش و پرورش را دارد.

آقای دلبری، معلم دوره ابتدایی، راهنمایی، متوسطه، مرکز تربیت معلم و دانشگاه بوده است و اکنون نیز مدرس مدعو دانشگاه امام صادق(ع) است.

وی از سال 1382 به صورت رسمی وارد سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی شده و به عنوان کارشناس مشغول به کار شد و در حال حاضر مدیرگروه درسی قرآن و معارف اسلامی است.

گروه درسی قرآن و معارف اسلامی شامل سه بخش قرآن، دینی و عربی است و مجموعه‌ای حدود 70 عنوان کتاب درسی برای دانش‌آموزان و کتاب راهنمای معلم برای آموزگاران و دبیران تولید می‌کند.

گفت‌وگوی فارس را با مدیرگروه درسی قرآن و معارف اسلامی سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی بخوانید:

*فارس: امسال چه کتاب‌هایی جدید التألیف بودند؟

ما امسال دو کتاب جدیدالتألیف برای دوره ابتدایی داشتیم که شامل کتاب‌ هدیه‌های آسمان پایه چهارم و پایه پنجم دبستان بود. سال گذشته کتاب پایه چهارم به صورت محدود چاپ شد و در تعدادی از کلاس‌ها اجرای آزمایشی شد.

*فارس: روند تولید کتاب درسی بر چه اساسی است؟

برای هر دوره تحصیلی یک شورای برنامه ریزی و تألیف داریم. در شورای برنامه‌ریزی تعدادی اعضای حقیقی و حقوقی حضور دارند. به عنوان مثال مدیرگروه، کارشناس خاص آن دوره، معلم مجرب آن دوره، کارشناس تعلیم و تربیت، کارشناس برنامه‌ریزی و تکنولوژی آموزشی در شورا فعالیت می‌کنند.

وظیفه این شورا، بررسی کتاب از وجوه گوناگون علمی، آموزشی است. پس از بررسی کتاب و اصلاح کتاب در شورا، محتوای آن آماده می‌شود و توسط معاونت همان دوره اعتباربخشی می شود.

در این فرایند، محتوا برای ادارات آموزش و پرورش در استان‌های مختلف ارسال می‌شود و از معلمان و متخصصان نظر گرفته می شود و مجموع نظرات در گروه برنامه‌ریزی درسی مطرح می‌شود و بر اساس آن، تغییرات لازم در محتوا داده می‌شود.

ملاک عمل در تولید هر کتاب درسی، «برنامه درسی» آن دوره است؛ این سند که به مثابه راهنمای عمل در یک حوزه علمی نظیر تربیت دینی است، آماده می‌شود؛ این سند مراحل مختلف را طی می کند تا در شورای عالی آموزش و پرورش تصویب شود، در حقیقت یک فرایند خیلی طولانی و علمی را طی می‌کند.

در سند برنامه درسی اهداف هر یک از دوره‌های تحصیلی مشخص شده است به عنوان مثال در این سند مشخص شده که دوره ابتدایی چه اهدافی را دنبال کند و چه اصولی باید بر محتوا حاکم باشد.

این سند در اختیار فرد یا افرادی که می خواهند کتاب پایه چهارم را تألیف کنند، قرار می‌گیرد و بیان می شود که در این کتاب چند درس خواهیم داشت، در هر درس چه اهدافی را دنبال می کنیم و چه سطحی از آن موضوع قرار است، ارائه شود.

مثلا موضوع خداشناسی و توحید یکی از موضوعات اساسی است که طبیعتاً در دوره ابتدایی، متوسطه اول و دوم باید مطرح شود ولی اینکه چه سطحی از توحید در دوره ابتدایی، چه سطحی در دو دوره متوسطه باید ارائه شود، در آن سند موجود است.

در حقیقت شورای برنامه ریزی درسی یک راهنمای عمل در اختیار دارد که آن راهنمای برنامه درسی است  و در حوزه دینی عنوان این سند راهنمای برنامه درسی تعلیم و تربیت دینی است.

نکته قابل توجه این است که تنها سند مصوب شورای عالی آموزش و پرورش در حوزه برنامه‌های درسی، سند برنامه درسی تعلیم و تربیت دینی است و سایر اسناد هنوز به تصویب نهایی نرسیده است.

*فارس: رئیس سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی عنوان کردند که تألیف کتب درسی همسو با سند برنامه درسی ملی است؟ نقش سند برنامه درسی ملی در این مسیر چیست؟

عبارت «همسو با برنامه درسی ملی» با تولید «برنامه براساس برنامه درسی ملی» متفاوت است. تألیف کتاب‌های جدید همسو با برنامه درسی ملی است نه بر اساس آن. یعنی برنامه درسی تعلیم و تربیت دینی بر اساس برنامه درسی ملی تولید نشده است.

برنامه‌ها و کتاب‌های دینی در حال حاضر همسو است یعنی محتوای کتاب را به گونه‌ای طراحی کرده‌ایم که بیشترین هماهنگی را با آن سند داشته باشد به عبارت دیگر، همسو با برنامه درسی ملی باشد.

*فارس: آیا این موضوع هزینه اضافی برای سازمان نیست، چون برنامه درسی ملی خیلی وقت است که به تصویب رسیده است؟ چرا در حال حاضر که کتاب های جدید، تولید می شود بر اساس برنامه درسی ملی نیست؟

هزینه اضافی نیست. واقعیتش این است که برنامه درسی، یکی از موضوعات بسیار مهم و اساسی است و تولید آن باید علمی و با تأنی باشد. وقتی برنامه درسی تولید شد نمی‌توانیم بگوییم سال به سال، آن را اصلاح می‌کنیم.

برنامه درسی باید به گونه‌ای طراحی شود که اتکای چندین سال تحصیلی به آن باشد یعنی 12 سال تحصیلی را این سند باید تغذیه کند و لازم است دقیق و علمی کار شود و با نگاه به آینده، طراحی شود.

لذا با این عجله، کار انجام نمی‌شود. برنامه درسی ملی با دقت و با همین نگاه تولید شده است؛ در حال حاضر گروه‌های درسی دفتر تألیف در حال تعیین جداول و عناوین درسی هستند و در گام بعد، تولید برنامه بر اساس جداول صورت می‌گیرد.

*فارس: گروه تألیف شامل چه کسانی است؟

در بعضی از درس‌ها، یک گروه کتاب را تألیف می‌کنند و برخی درس‌ها، یک مؤلف دارد. به عنوان مثال در پایه پنجم، یک مؤلف داریم ولی پایه چهارم چند مؤلف داریم.

اقتضای زمان و توانایی‌ها را در نظر می‌گیریم، البته وقتی می‌گوییم مؤلف به این معنا نیست که همه مطالب توسط مؤلف نوشته می‌شود بلکه بسیاری از محتواها با همفکری تعداد زیادی از اعضای شورای برنامه‌ریزی و حتی معلمان آماده می‌شود و اینجا جا دارد از معلمان تشکر کنم چون در فرایند تولید کتاب‌ پایه‌های چهارم و پنجم به ویژه در بخش طراحی فعالیت‌ها حضور پررنگ معلمان را داشتیم.

*فارس: در مورد تغییرات بگویید، به چه شکلی است؟ کتاب تعلیمات دینی چهارم و پنجم دبستان چند فصل دارد و تغییرات به چه صورتی است؟ و هدف از تهیه این کتاب در دوره جدید چیست؟

کتاب تعلیمات دینی از پایه دوم ابتدایی تا ششم ابتدایی، ساختار واحد دارد اما اگر بخواهیم تفاوتش را با کتاب‌های قبلی ذکر کنیم، چند تفاوت اصلی دارد که اگر حتی فرد، متخصص نباشد ولی کتاب ها را کنار هم بگذارد، متوجه می‌شود.

نکته اول اینکه در کتاب‌های قبلی، محتوای آموزشی را در قالب دو کتاب ارائه می‌دادیم یعنی دانش آموز پایه چهارم ما عملا دو کتاب در اختیار داشت که یکی کتاب کار بود و دیگری کتاب درسی بود.

این دو کتاب در کنار هم رسالت پیگیری اهداف آموزشی آن درس در پایه را داشتند اما بر اساس ارزشیابی‌هایی که انجام شد و گفت‌وگوهایی متعددی که با همکاران داشتیم و بررسی‌هایی که انجام دادیم، مشخص شد با وجود اینکه کتاب کار در کنار کتاب درسی از پشتوانه علمی برخوردار بود اما در عمل، درست با آن برخورد نشد.

به هر دلیلی که بود یعنی یا معلم آموزش ندیده بود یا محتوا مناسب نبود، این کتاب از حوزه آموزش خارج شده بود و تکیه معلمان بر کتاب اصلی بود و کتاب کار به عنوان کتاب حاشیه‌ای، غیررسمی و غیر آموزشی تلقی می‌شد.

کتاب کار سالانه بیش از یک میلیون جلد تولید می شد در حالی که استفاده چندانی نمی‌شد و هزینه بسیار زیادی را بر دوش نظام آموزشی می‌گذاشت. تأکید می‌کنم اگر این کتاب بر اساس الگویی که طراحان عنوان کرده بودند، تدریس می‌شد، کار خوبی بود ولی در عمل، درست ساری و جاری نشد لذا در برنامه جدید تصمیم گرفته شد که دو کتاب نداشته باشیم و یک کتاب در اختیار دانش‌آموز قرار دهیم.

نکته بعدی درباره تعداد دروس کتاب درسی است؛ تعداد درس‌های کتاب پیش، زیاد است، هر کتابی 27، 28 درس داشت به‌گونه‌ای که درس اول یک بخش از یک هدف را دنبال می‌کرد و در درس دوم، همان هدف پی‌گیری می‌شد و مجموع این دو درس با همدیگر یک هدف آموزشی را پی‌جویی می‌کردند.

در حال حاضر در کتاب‌های جدید سعی شده است که هدف به صورت منسجم در یک واحد درسی ارائه شود و هر درس از دو بخش عمده شامل متن درس و فعالیت‌ها تشکیل شده است.

متن درس هم دارای قالب‌های متنوعی است که برگرفته از قابلیت‌ها و ظرفیت‌های دانش‌آموز است؛ دانش‌آموزان دوره ابتدایی عاطفی‌تر هستند لذا متن های درس‌ها هم قالب‌های عاطفی دارند یعنی شعر، حکایت یا داستان هستند.

نکته دیگر اینکه، اگر شما کتاب تعلیمات دینی دوم ابتدایی را کنار کتاب تعلیمات دینی پایه پنجم قرار دهید، از نظر حجم درس تغییراتی را شاهدید. شما به مرور از پایه دوم ابتدایی که شروع می شود از 250 کلمه هر درس به 600 کلمه در پایه پنجم می رسید یعنی در سیری نرم بر حجم درس ها اضافه می‌شود.

اگر طول جملات را دقت کنید در پایه دوم که اولین کتاب ما هست، جملات بسیار کوتاه با واژگان ساده است. هر چه به سمت پایه بالاتر می‌رویم طول جملات بیشتر می‌شود و واژگان هم متفاوت تر می شود و آرایه ادبی در آن به کار رفته است حتی نوع نقاشی ها سطح متفاوت‌تری را دارد.

*** در هر درس حداقل یک آیه قرآنی را مرتبط با درس می‌بینید

اما نکته سومی که کتاب های جدید را نسبت به کتاب‌های قدیم متفاوت می کند، نوع نگاهی است که به قرآن کریم دارد؛ نمی‌خواهم بگویم کتاب‌های قبلی، قرآنی نبودند بلکه کتاب‌های قبلی مضامین قرآنی را ارائه می دادند اما خود قرآن و آیات قرآنی نمود بسیار کمی در کتاب های قبلی داشته است. در حال حاضر درس‌ها به‌گونه‌ای طراحی شده است که تلفیقی از آیات قرآنی و متن‌های ادبی است.

شما در هر درس حداقل یک آیه قرآنی را مرتبط با درس می‌بینید که دانش‌آموزان باید در رابطه با آن تفکر کنند، به گفت‌وگو بنشینند و نظر دهند و مضمون آن آیه را تفسیر کنند.

آیاتی که انتخاب می شود بسیار کوتاه و با مضامین اخلاقی هستند؛ البته اغلب درس‌های ما در حوزه اخلاق هستند و تلفیقی که اتفاق افتاد ناشی از یک آسیب شناسی بود.

یک آسیب بزرگی در گذشته وجود داشت. تصور بر این بود آنچه در کتاب دینی گفته می‌شود چیزی نیست که قرآن به آن پرداخته است. ما آمدیم برای جلوگیری از این آسیب، آیات را درون متن‌ها قرار دادیم تا دانش آموز مشاهده کند آنچه از مضامین دینی گفته می‌شود از منبع اصلی دین اخذ شده است و جدا از هم دیگر نیستند.

نکته مهم دیگر که تفاوت بین کتاب جدید و قبلی است، رویکرد مستقیم گویی در بیان احکام است. البته اینکه کتاب‌ها را مقایسه می‌کنم به معنی این نیست که کتاب‌های قبلی بد بوده است. ما بر اساس نیاز روز، کتاب ها را تغییر می‌دهیم.

در کتاب قبلی، مباحث احکام در حاشیه بود و اگر احکامی قرار بود ارائه شود به معلم ارجاع می شد به عنوان مثال نماز آیات بر اثر یک سری عوامل طبیعی بر مسلمان واجب می‌شود ولی اینکه نماز آیات چگونه خوانده می شد، در متن نمی‌آمد و در متن برای معلم یادداشت می‌گذاشت که طریقه خواندن نماز آیات را به دانش‌آموز آموزش دهد. تفویض اختیار به معلم شده بود اما در عمل همه معلمان وفادار به این متن نبودند و این آسیب بزرگ بود.

ما در کتاب جدید هر آنچه دانش آموز لازم است در مورد احکام بداند، لحاظ کردیم.

* فارس: درباره آموزش احکام به دانش‌آموزان در کتاب درسی چه برنامه‌ریزی انجام شده است؟

اصل این است که محتوای هر درس متناسب با نیازهای مخاطب انتخاب، سازماندهی و طراحی شود، درعین‌حال با انواع مخاطب روبه‌رو هستیم، ما این را پذیرفته‌ایم اما اصل امکان اجرا هم نکته مهمی است.

در حال حاضر دنبال این هستیم که بتوانیم محتوای متفاوت‌تری را حداقل در دوره متوسطه دوم برای دختران داشته باشیم ولی برای دوره‌های پایین‌تر، میزان تفاوت به ویژه در دوره اول ابتدایی، خیلی کمتر است.

یک مقدار از اینکه ما با ندانستن ها روبرو هستیم ناشی از نگفتن ما نیست. ما بحث وضو را در پایه دوم ابتدایی آموزش دادیم. فرایند آموزش را هم در کتاب ذکر کردیم.

یعنی ما خودمان آموزش دادیم و گفتیم چگونه دانش‌آموزان وضو بگیرند و به معلم هم گفتیم تا چند جلسه مستمر، مداوم از دانش‌آموزان بپرسید و حتی روش آموزش را نیز ارائه داده‌ایم و تأکید کرده‌ایم که آموزش به صورت مستمر اتفاق بیفتد.

در حقیقت ما گفتیم ولی ممکن است در عمل، اجرای کامل نشده است. با همتی که دوستان در دفتر داشتند، اگر بسته آموزشی شامل فیلم‌ها و نرم‌افزارهای آموزشی که تولید می‌شود را معلمان استفاده کنند خیلی از معضلات و مشکلات برطرف شود.

در حال حاضر برای پایه دوم ابتدایی، بسته آموزشی کامل است کتاب دانش آموز و کتاب معلم، فیلم آموزشی و برای 8 درس فیلم داستانی و نرم افزار آموزشی داریم.

برای پایه سوم اقدام کردیم و یکسری از مراحل انجام شده است و در پایه چهارم در حال اقدام است. اینها به مرور زمان در حال کامل شدن است.

* فارس: چرا زمانی که کتاب درسی تولید می‌شود، بسته آموزشی در اختیار دانش‌آموز قرار نمی‌گیرد؟

بعضی امور باید مرحله‌ای انجام شود. اگر ما با کتابی مواجه بودیم که هیچ تغییری در آینده نداشت، می توانستیم از قبل برنامه‌ریزی کنیم ولی وقتی کتاب را تولید می‌کنیم، یک سال اول به صورت آزمایشی اجرا می شود و گاهی اوقات 25 تا 30 درصد کتاب، تغییر می‌کند. لذا نمی شود همزمان با آن نرم افزار و فیلم آموزشی ساخت باید صبر کرد که کتاب به ثبات برسد و بعد از آن، فیلم و نرم افزار آموزشی تهیه شود.

حتی ما کتاب‌های مربوط به اقلیت‌های دینی را با تأخیر تولید می‌کنیم چرا که اول باید کتاب رسمی و عمومی تثبیت شود. کتاب اقلیت‌ها مبتنی بر اهداف آموزشی این کتاب‌ها هستند و با یک تأخیر زمانی یک ساله تولید می‌شوند.

* فارس: تغییرات کتاب‌های نهم چگونه است؟

کتاب تعلیمات دینی پایه نهم نسبت به کتاب‌های دوره قبل، تغییر ماهوی ندارد؛ بعضی درس‌ها هم بر اساس نیاز روز تولید شده است مثلا موضوع تکفیر، باعث شده است که درسی با عنوان «ما مسلمانان» در پایه هشتم قرار دهیم.

بحث مباحث اقتصادی اسلام، زکات و خمس را از دوره دوم متوسطه به دوره اول متوسطه آوردیم و در پایه نهم قرار دادیم و برخی از درس‌ها از پایه اول متوسطه (دبیرستان) به این پایه منتقل شده است. برای کتاب نهم هم فیلم آموزشی با مخاطب معلم داریم.

* فارس: چقدر از نظر دانش آموزان به خصوص فرزندانتان در تولید کتاب درسی استفاده کردید؟

بعد از تولید، نظر نمی‌گیرم اما تمام درس هایی که نوشتیم به ویژه در پایه نهم که دخترم به پایه نهم نزدیک تر بود، نسخه اولیه که از درس ارائه می شد به فرزندم می‌دادم که بخواند و نظرات جالبی هم می‌داد.

یادم می آید یک کتاب درباره نماز نوشته شده بود و فرزندم آن زمان سال چهارم ابتدایی بود. نویسنده کتاب برای اینکه نظر فرزندم را درباره آن کتاب بداند، کتاب را به من داد. همین که کتاب را به دخترم دادم، کتاب را از اول تا آخر سریع ورق زد و از آخردوباره به صفحه اول ورق زد و بعد کتاب را با بی میلی به من پس داد و گفت «این کتاب به درد نمی خورد»، گفتم «چرا به درد نمی خورد تو که کتاب را نخواندی؟»، گفت «این کتاب برای چه کسی هست؟»، گفتم «دانش‌آموزان» گفت «دانش‌آموزان دختر یا پسر؟»، گفتم «هم دختر و هم پسر» گفت «به درد نمی خورد؛ از اول تا آخرش را ورق زدم هیچ عکس که دختر باشد در این کتاب نبود و نمی‌تواند با دخترها خوب ارتباط برقرار کند».

البته ما نظرات دانش‌آموزان متعددی را نیز در طول تألیف کتاب جویا می‌شویم. یکی از اعضای شورا، مدیر مدرسه است و او با معلم مدرسه‌اش هماهنگ کرده بود که درس‌ها را به دانش‌آموزان آموزش دهد و بازخورد را می‌گرفت.

مدیر مدرسه نظرات را از معلم می‌گرفت و به ما می‌گفت که دانش‌آموزان متن را متوجه می‌شوند یا خیر؛ آیا هدف مورد نیاز دانش‌آموز است یا خیر و خلاصه اینکه یکی از پایه های اساسی ما در کارمان، نظر دانش آموز است که اعمال می‌کنیم.