پايگاه خبري تحليلي «پارس»- زهرا سپید نامه(وکیل‌پایه‌یک دادگستری)- وقتی تصمیم به انجام کار سخت و غیر معمول می‌گیریم. بیشتر از همه دوست داریم تأیید کارمان را از سمت و سوی افرادی که برایمان مهم است  بگیریم. در مورد رحم جایگزین هم وضع به همین منوال است.

معمولاً افرادی که تصمیم به انتخاب این راه برای بچه دار شدن می‌گیرند معمولاً پیش از اقدام سعی می‌کنند از چند ناحیه مختلف تأیید بگیرند. شرع و قانون و عرف.

در مورد عرف که البته باید جامعه شناسان صحبت کنند اما شرع و قانون به هم مرتبطند و یک جورهایی هردو در حوزه کار وکلا محسوب می‌شود که در این شماره هم در ادامه مطلب شماره قبل به بررسی باقی جوانب مطرح در بحث رحم جایگزین می‌پردازیم.

 مینا و میناها
مینا با بیشتر خانم‌هایی که به دفترم می‌آیند فرق دارد. قوی و سرپاست. هم تصمیمش را گرفته و هم به پستی بلندی‌ها این راه وارد است. سال‌هاست دلش بچه می‌خواهد و متأسفانه بدنش توانایی نگهداری طفل در رحم را ندارد برای همین بعد از پرس و جو و پیگیری‌های بسیار یک راه برای رسیدن به خواسته اش پیدا کرده «رحم جایگزین.» با پیشرفت علم و پاسخ به آرزوی انسانی افراد بدون فرزند در حال حاضر  این روش یکی از جدیدترین راه‌های درمان ناباروری است، اما متأسفانه به دلیل ناشناخته بودن این روش در دید عموم، مینا و میناها برای استفاده از آن از  مشکلاتی رنج می‌برند. شماره پیش با توجه به حساسیت مذهبی این موضوع  را با بررسی نظرات فقها در خصوص جواز یا عدم جواز استفاده از رحم جایگزین مطرح کردیم و حالا این مطلب را  با ادامه این موضوع در خصوص وضعیت نسب از دیدگاه شرعی ادامه می‌دهیم.

 پدرو مادر از دیدگاه شرع
از آنجا که در رحم جایگزین اسپرم شوهر و تخمک زن، بارور شده و به رحم اجاره‌ای منتقل می‌گردد، پس در انتساب فرزند به صاحب اسپرم هیچ بحثی نیست؛ زیرا آیات و روایاتی وجود دارد که نسب را متعلق به صاحب نطفه می‌داند. از جمله آیه 54 از سوره فرقان که می‌فرماید:

«وَ هُوَ الَّذی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً فَجَعَلَهُ نَسَباً وَ صِهْراً وَ کانَ رَبُّک قَدیرا»؛ و او کسى است که انسان را از آب آفرید و او را داراى پیوند نسبى و سببى گردانید و پروردگار تو همواره تواناست.بنا بر نظر مفسران آیه فوق بر انتساب فرزند به صاحب نطفه دلالت دارد.
فقها نیز معتقدند حتی در نزدیکی‌های غیر متعارف نیز فرزند به صاحب اسپرم ملحق می‌گردد. از این‌رو، بحث تنها در انتساب فرزند به مادر است. یعنی در این جا این بحث مطرح است که مادر شرعی کودک ناشی از رحم اجاره‌ای کیست؟ آیا صاحب تخمک مادر شرعی او محسوب می‌شود یا صاحب رحم؟

در این باره  در دید فقها دو نظر وجود دارد:

- گروهی معتقدند صاحب رحم مادر کودک است. به اعتقاد ایشان عرفاً مادر به شخصی اطلاق می‌گردد که کودک را به دنیا می‌آورد بنابراین در این جا نیز زنی که کودک را در رحم خود حمل نموده و سپس او را به دنیا آورده است، مادر وی به حساب می‌آید.ایشان در این باره به آیاتی نیز استناد کرده‌اند از جمله آیه دوم از سوره مجادله که در آن آمده است: « آن أُمَّهاتُهُمْ إِلاَّ اللاَّئی‏ وَلَدْنَهُمْ.... »؛ مادران تنها همان‌هایند که ایشان را زاییده‏اند.

در حالی که به آیه فوق در این باره نمی‌توان استناد نمود؛ زیرا این آیه درصدد مقابله با  حکم ظهار است  در زمان جاهلیت بین مردم عرب معروف بوده این گروه به آیات دیگری نیز استناد کرده‌اند از جمله آیه 15 از سوره احقاف که می‌فرماید: « حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کرْهاً وَ حَمْلُهُ... »؛ مادرش با تحمل رنج به او باردار شد و با تحمل رنج او را به دنیا آورد.

-  اما مشهور فقها بر این اعتقادند که مادر شرعی کودک، صاحب تخمک است. آیاتی نیز وجود دارد که شاهد این مدعاست از جمله:آیه دوم از سوره انسان « انّا خلقنا الانسان من نطفه أمشاجٍ »؛ ما انسان را از نطفه‏اى ‌اندر آمیخته آفریدیم.

و یا آیه 6 و 7 از سوره طارق « خُلِقَ مِنْ ماءٍ دافِقٍ - یَخْرُجُ مِنْ بَیْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ »؛ انسان از آب جهنده‌‌اى خلق شده که‏ از صُلْبِ مرد و میان استخوان‌هاى سینه زن بیرون مى‌آید.

از آنچه گفته شد مشخص می‌گردد که چون در رحم اجاره‌ای، جنین از اسپرم مرد و تخمک همسرش تشکیل یافته پس به همان‌ها نیز منتسب خواهد بود. اما در مورد زنی که جنین را در رحم خود پرورش داده و آن را به دنیا آورده است باید گفت اگرچه وی مادر شرعی کودک محسوب نمی‌گردد اما از آنجا که آغاز آفرینش کودک، نطفه‌ای است که از اسپرم پدر و تخمک مادر تشکیل یافته اما مراحل بعدی رشد و تغذیه در رحم اجاره‌ای صورت گرفته است.

از همین رو برخی از فقها وی را در حکم مادر رضاعی دانسته و حکم به محرمیت و حرمت نکاح بین آنها نموده‌اند. البته این نظر برخی فقها است. پس بنا به قول مشهور فقها فرزند متولد از رحم جایگزین از پدر و مادر حقیقی خود ارث می‌برد و تمامی روابط والدین و فرزندی میان آنها برقرار است.  اما نکته مهم این است که چون در بحث نسب مشخص شد که نسب کودک ناشی از رحم اجاره‌ای به صاحب اسپرم و تخمک بر می‌گردد پس توارث (ارث بری)  نیز تنها بین کودک و صاحب تخمک و اسپرم خواهد بود و چون صاحب رحم و شوهر وی هیچ رابطه نسبی با کودک ندارند پس توارثی نیز بین آنها نخواهد بود.

 پدرانه‌ها
وارد بحث حقوقی که می‌شوی همه چیز ناگهان تغییر می‌کند. روابط از قربان صدقه رفتن‌ها می‌گذرد و جدی تر می‌شود. یکی از مسائلی که بررسی اش شاید به ذهن شما خطور نکند مسأله نفقه است چه در دوران بارداری و چه بعد از آن.

از آنجا که فرزند  متولد از رحم جایگزین به پدرش منتسب است پس در مورد لزوم انفاق بر چنین فرزندی شکی نیست. طبق ماده 1999 قانون مدنی: «پرداخت و تأمین نفقه اولاد به عهده پدر بوده و در صورتی که پدر فوت کرده باشد یا قادر به پرداخت نفقه فرزندان نباشد، پرداخت نفقه به عهده پدربزرگ خواهد بود و در صورتی که جد پدری هم زنده نباشد یا نتواند نفقه بپردازد، تأمین هزینه‌ها به عهده مادر خواهد بود و در صورتی که مادر هم نباشد یا خودش مشکلات معیشتی داشته باشد به عهده اجداد پدری و اجداد مادر یعنی مادربزرگ پدری یا مادربزرگ مادری خواهد بود»

اما سؤال مهم که برای حقوقدانان پیش می‌آید و البته کاربرد عملی هم دارد این است که آیا پدر (صاحب نطفه) باید به بانویی که رحم خویش را در اختیار زوجین گذاشته و باردار است نفقه پرداخت کند ؟

الزام به نفقه برای زن متوقف به رابطه زوجیت است یعنی طرفین باید زن و شوهر باشند در حالی که بین بانوی حامل در رحم اجاره‌ای و صاحب اسپرم چنین رابطه‌ای وجود ندارد. برای پاسخ به این پرسش باید موارد مشابه را بررسی کرد.

از نظر حقوقی در قانون مدنی ما ماده‌ای وجود دارد  حقوقدانان می‌توانند با وحدت ملاک قراردادن این ماده با وضع بانوی حامل به این نتیجه برسند که در وضع ایشان نیز چنین بانویی فقط در هنگام حمل (بارداری) مستحق نفقه خواهد بود که این ماده عبارت است:

ماده 1109 قانون مدنی-نفقه مطلقه رجعیه در زمان عده برعهده شوهر است مگر اینکه طلاق در حال نشوز واقع شده باشد لیکن اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طلاق بائن باشد، زن حق نفقه ندارد مگر در صورت حمل از شوهر خود که در این صورت تا زمان وضع حمل حق نفقه خواهد داشت.  اما در مورد اینکه این نفقه متعلق به حمل(جنین) است یاحامل(زن باردار)  اختلاف نظر وجود دارد و نظر مشهور این است که نفقه برای جنین می‌باشد. چون به محض ولادت نفقه از زن به خود کودک منتقل می‌گردد و دیگر بانوی حامل مستحق دریافت نفقه نیست.

 خان هفتم هفت خان
بعد از همه این بررسی‌ها مهمترین کار نوشتن قرارداد میان زوجین و بانوی حامل است که در شماره بعد به آن اشاره خواهیم کردم.
 
فتاوی مربوط به رحم اجاره‌ای
برای راحتی خیال زوج‌هایی که می‌خواهند قدم در این راه بگذارند و هنوز نگرانی دارند چند نمونه فتوای مشهور را از فقها بیان می‌کنم که قطعاً گره گشا خواهد بود:

 آیت‌الله خامنه‌ای
س- آیا لقاح آزمایشگاهى در صورتی که اسپرم و تخمک از زن و شوهر شرعی باشد، جایز است؟
ج- عمل مذکور فی‌نفسه اشکال ندارد، ولی واجب است از مقدمات حرام مانند لمس و نظر اجتناب شود. کودکی که از این طریق متولد می‏شود ملحق به زن و شوهری است که صاحب اسپرم و تخمک هستند.
 آیت‌الله خامنه‌ای
س- بعضی از بیماران زن به علت اشکال در ساختمان رحم قادر به نگهداری جنین در رحم خود نمی‌باشند؛ آیا این امکان هست که جنین را به رحم زن دیگری وارد نمایند تا در آنجا پرورش یابد و پس از به دنیا آمدن به والدین اصلی خود بازگردانده شود؟ در واقع در این مدت جنین در یک رحم اجاره‌ای به سر می‌برد.
ج- جایز است اگر مستلزم لمس و نظر حرام نباشد.

 آیت‌الله محمدتقی بهجت
س- انتقال جنین یا نطفه به رحم اجنبیه چه حکمی‌ دارد؟
ج- مانعی ندارد اگر همراه با امر حرام شرعی نباشد.

قانون درباره رحم اجاره‌ای چه می‌گوید

بارداری پدر پدر و مادر درمان رشد زن و شوهر طلاق قانون مشکلات والدین