طرحی که پس از ٤٣سال هنوز در نیمه‌راه است/ پروژه فاضلاب تهران؛ اجرا نشده، از کارآمدی افتاد
در سال ١٣٩١ هر اشتراک بین ٢٥٠ تا ٣٠٠هزار تومان هزینه داشت که مجموع این رقم بالغ بر ٣٧٥٠میلیارد تومان می‌شود
پايگاه خبري تحليلي «پارس»- شیوا سعیدی- فاضلاب تهران طرح بزرگ و پرطمطراقی است که قدمتی دیرینه دارد. درگذشته که تهران جمعیت زیادی نداشت پساب از طریق چاه‌های جاذب دفع می‌شد و جهت اجتناب از آلودگی آب چاه‌ها و قنوات، تمهیداتی به منظور دور نگهداشتن چاه‌های فاضلاب از آب شرب به‌کار می‌بستند. با توسعه شهرها و رشد جمعیت، آبرسانی به سکنه شهرها به لحاظ کمیت از توان قنوات خارج شد و آب از طریق احداث سد روی رودخانه‌های کرج، لتیان و سپس لار به پایتخت منتقل شد.
مطالعات مقدماتی طرح فاضلاب تهران توسط برنامه عمران سازمان ملل متحد (UNDP) و سازمان بهداشت جهانی(WHO) از سال ١٣٥٠ آغاز شد. در سال ١٣٥٥ تکمیل مطالعات مرحله اول و انجام مطالعات مرحله دوم شبکه فاضلاب تهران توسط وزارت نیرو به مهندسین مشاور «الکساندر گیب»، «جان تیلور» و مهندسین مشاور «اینفوتک» و مطالعات جمع‌آوری آب‌های سطحی به شهرداری تهران واگذار شد. باتوجه به این‌که ادامه مطالعات چند‌سال دچار وقفه شد، تغییرات عمده‌ای در مبانی مطالعات طرح به‌ویژه جمعیت، تراکم و بافت شهری و کاربری زمین به وجود آمد. برای تجدید و به روز کردن مطالعات قبلی براساس شرایط جدید طرح، بازنگری مرحله اول و انجام مطالعات مرحله دوم در سال ١٣٦٤ به «مهندسین مشاور ری آب» واگذار شد. بنابراین بازنگری طرح مذکور در سال ١٣٦٥ تکمیل شد و به تصویب سازمان آب منطقه‌ای تهران رسید و به دنبال آن مطالعات مرحله دوم آغازشد. بدین ترتیب سرانجام در سال ١٣٧٣ پس از بررسی مشکلات و ارزیابی نتایج مطالعات، کلیات طرح به تصویب رسید و به دنبال آن تهیه نقشه‌های اجرایی شروع شد.
لزوم توسعه طرح فاضلاب
متاسفانه بهره‌برداری از طرح‌های فاضلاب در کشور همگام با توسعه طرح‌های آبرسانی نبوده است و در شهرهای دیگر مانند رشت، کرمانشاه، سنندج، خرم‌آباد و اهواز از چاه‌های جذبی یا شبکه‌های سنتی استفاده می‌شد. در اصفهان نیز انتقال فاضلاب با دست و چرخ سنتی انجام می‌شد و از سال ١٣٣٦ کار لوله‌گذاری شبکه فاضلاب آن آغاز شد که تا سال ١٣٤٠شمسی، ٨٥ کیلومتر از شبکه لوله‌گذاری شد.
در همین حال استفاده از منابع جدید در چرخه طبیعی آب اثر گذاشته و باعث بالا آمدن تدریجی سطح آب‌های زیرزمینی شده است و در بعضی از مناطق بیم آن می‌رود که باعث تداخل آن با چاه‌های فاضلاب شود که طبیعتا آلودگی منابع آب‌های زیرزمینی را نیز در این مناطق در پی‌خواهد داشت. در بعضی از مناطق میزان افزایش سطح آب به‌حدی بود که حتی به زیرزمین‌ها نیز نفوذ کرد. از طرف دیگر توسعه شهرها به مناطق «سنگی» و «رسی» باعث احداث ساختمان در مناطقی شد که چاه‌های فاضلاب در آن کارآیی لازم را ندارد. درنتیجه به تدریج قنوات و جوی‌ها معبر فاضلاب شده و یکی پس از دیگری به لیست منابع آب آلوده اضافه شدند. درحال حاضر یکی از بزرگترین طرح‌های شرکت، طرح فاضلاب شهر تهران است.
گودال‌های عمیق، نشانه حیات طرح
باتوجه به جمعیت کلانشهر تهران و پایتخت‌بودن آن، طرح جمع‌آوری و تصفیه فاضلاب این کلانشهر، بزرگترین طرح زیست‌محیطی کشور به شمار می‌آید. همچنین اجرای آن در کشور تأثیر بسیار زیادی در حفظ بهداشت محیط و چهره ظاهری شهر و همچنین حفظ کیفیت منابع آب‌های زیرزمینی دارد. در سال ١٣٩١ شمسی ٤٥درصد جمعيت تهران تحت پوشش شبكه فاضلاب قرار داشت. براساس قانون برنامه پنجم توسعه قرار بود تا پایان ١٣٩٣ شمسی ٤٧,٥درصد از جمعیت پایتخت از برنامه‌های فاضلاب تهران بهره ببرند و در کل تا ١٣٩٤ شمسی ٥١.٥درصد از جمعیت به این خدمات دسترسی یابند. اما باتوجه‌به روند موجود و این‌که تا شهریور سال‌جاری فقط ٣میلیون و ٥٥٤هزار و ٩٩٦ نفر از این خدمات بهره برده‌اند، به نظر نمی‌رسد دستیابی به هدف برنامه توسعه پنجم انجام‌پذیر باشد. براساس آمار شرکت آبفای تهران تا پایان شهریورماه ٩٣ شمسی بیش از ٣.٥میلیون نفر تحت پوشش خدمات فاضلاب تهران قرار گرفته‌اند و از کل ٤٩٥ هزارو٥٧٢ انشعاب فاضلاب ٤٨٣هزار و ٣٢٣ فقره آن فعال بوده است. همچنین طول خطوط شبکه جمع‌آوری فاضلاب که مورد بهره‌برداری قرار گرفته ٣٧٦٠ کیلومتر از کل ٥٣٦٦ کیلومتر بوده است. در کل نیز٣میلیون و٥٢٨ هزارو٨٥٠ نفرتحت پوشش تصفیه‌خانه‌های فاضلاب با ظرفیت ٧٧٦ هزارو ٣٠٢ مترمکعب درروز قرار گرفته‌اند.
علاوه‌بر این موارد در سال ٩١ مسئولان وعده داده بودند ٥٥ تا ٦٠درصد جمعیت تهران تحت پوشش این طرح قرار بگیرند. با توجه به این‌که مصرف آب تهران حدود ١٠٢میلیارد مترمکعب است، برنامه‌ریزی‌هایی برای جمع‌آوری و تصفیه ٨٠٠میلیون مترمکعب فاضلاب تولیدی انجام شده بود.
با وجود آن‌که قائم‌‌مقام شرکت آب و فاضلاب استان تهران در هشتم آذر اعلام کرده ٥٠درصد از خطوط جمع‌آوری فاضلاب اجرا شده است اما هنوز شهروندان گله دارند که از خدمات فاضلاب بهره نمی‌برند. اگر جمعیت تهران را حتی ١٦میلیون نفر در نظر بگیریم نیز با توجه به جمعیت حدود ٣میلیون و ٥٠٠هزار نفری که از خدمات فاضلاب بهره می‌برند بخش عمده‌ای از جمعیت پایتخت همچنان از این خدمات بی‌بهره‌اند و عملا هزینه خدماتی را پرداخت کرده‌اند که هنوز از آن استفاده نمی‌کنند.
درکنار این موارد باید به یاد داشت برای احداث این طرح میلیاردها تومان وام گرفته شده است. به‌طوری که برای فاضلاب تهران تاکنون بیش از ١٤٥میلیون دلار از بانک جهانی و ٢٠٠میلیون یورو نیز از بانک توسعه اسلامی وام گرفته شده است. همچنین برای این طرح جذب منابع از طریق پیش‌فروش انشعاب فاضلاب، فروش اوراق مشارکت و فروش اموال و دارایی‌های مازاد برنیاز شرکت آب و فاضلاب نیز درنظر گرفته شده است. به‌گفته «پرورش» مدیرعامل آبفای استان تهران در سال ١٣٩١ هر اشتراک بین ٢٥٠ تا ٣٠٠هزار تومان هزینه داشته که مجموع این رقم بالغ بر ٣٧٥٠میلیارد تومان می‌شود. این درحالی است که فقط ١٥ تا ٢٠درصد سرمایه‌گذاری‌های انجام شده از مردم دریافت شده است. باید توجه داشت آمار ارایه شده درحالتی بود که جمعیت تهران ١١میلیون نفر تخمین زده می‌شد، بالطبع با افزایش جمعیت تهران (نزدیک به ١٦میلیون نفر) این رقم نیز افزایش می‌یابد و اکنون باید پرسید که شرکت آبفا چگونه بقیه هزینه راتأمین می‌کند.
به‌طور معمول هزینه انشعاب هر خانوار براساس عوامل مختلفی مانند متراژ خانه، قطر انشعاب فاضلاب تعیین می‌شود. اما در مجموع خانوار ایرانی از ٧٠٠ تا یک‌میلیون و ٥٠٠هزار تومان برای پیش خرید فاضلاب پرداخت کرده‌اند. اما واحدهای تجاری ٢ تا ٣میلیون تومان باید پرداخت کنند. درحال حاضر اگر تهران را سکونتگاه ٤میلیون خانوار (خانواده‌ها را ٤ نفره فرض کنیم)، در بخش مسکونی مبلغی حدود ٢هزار و٨٠٠میلیارد تا ٦هزار میلیارد تومان از محل حق انشعاب فاضلاب جمع‌آوری می‌شود. اکنون باید به این رقم٨٠٠میلیون یورو وام جدید از بانک توسعه اسلامی اضافه کرد که برای پروژه‌های آب و فاضلاب تهران، قم و کاشان هزینه خواهد شد. اما با وجود تمام این منابع مالی این طرح همچنان نیمه‌کاره است.
بار سنگین هزینه انشعاب بر دوش خانوار تهرانی
سرمایه‌ای که از محل حق انشعاب فاضلاب جمع‌آوری می‌شود، خود سرمایه کلانی برای توسعه طرح به‌شمار می‌رود. اما همین سرمایه بارگرانی برخانوارهای تهرانی است که درگیر مشکلات مالی متعددی هستند. علاوه‌برتمام موارد گفته شده هنوز هیچ‌یک از شهروندان توجیه دقیقی از بهایی که برای انشعاب فاضلاب می‌پردازند، ندارند و نمی‌دانند این رقم چگونه محاسبه شده است. از سوی دیگر باید علاوه‌بر هزینه ٧٠٠ تا یک‌میلیون و ٥٠٠هزار تومانی، هزینه اتصال انشعاب فاضلاب به ساختمان را نیز پرداخت کنند، زیرا براساس قوانین شرکت آب و فاضلاب، انشعاب در نقطه تحویل فاضلاب اتصال داده می‌شود که البته در نقاط مختلف تهران متفاوت است. از آن‌جا که انجام این کار برعهده پیمانکار است نمی‌توان سطح قیمت معینی برای آن تعیین کرد و دراین‌باره دستورالعمل قانونی دقیقی وجود ندارد.
نگرانی‌های زیست‌محیطی
درتمام کلانشهرهای جهان سیستم فاضلاب وجود دارد. تهران نیز نباید از این قاعده مستثنی باشد. اما مانند هر پدیده دیگری اتصال فاضلاب خانگی به شهری تبعاتی دارد. یکی از این موارد انتقال حشرات و موجودات موذی به داخل خانه‌هاست. خانم «ق. س» یکی از شهروندان ساکن تهران است که به تازگی از خدمات فاضلاب شهری استفاده می‌کند. به گفته او در این مدت تعداد حشرات موذی داخل خانه‌اش زیاد شده است. از سوی دیگر بسیاری از خانه‌های تهران براساس اصول دقیق شهرسازی ساخته نشده‌اند و بر این اساس احتمال نشت فاضلاب به سطح و ورود آن به آب‌های سطحی نیز وجود دارد. در هرحال طرح فاضلاب درحال انجام است و هزینه کلانی به آن اختصاص یافته است اما برروال اغلب پروژه‌هایی که طی سال‌های اخیر انجام شده این طرح نیز همچنان در نیمه راه مانده است. هر روز هزینه‌های تازه‌ای بر خانوارهای ایرانی تحمیل می‌شود که به امید خانه و شهری پاک ماهانه اقساط‌شان را پرداخت می‌کنند و گودال‌ها و زشتی چهره شهر را به امید تمام شدن پروژه تحمل می‌کنند.
پروژه آب خاکستری ایران در ابتدای راه
یکی از راه‌های حفظ آب، بازچرخانی فاضلاب‌های صنعتی است. این طرح در بیشتر نقاط جهان انجام شده و پیشرفت کرده است و در بسیاری از مناطق از آبی که به این شیوه به دست می‌آید، استفاده‌های فراوانی می‌کنند.
در همین ارتباط «سید علی موسوی» دانشجوی دکترای منابع طبیعی می‌گوید: «پروژه‌های تصفیه فاضلاب که به پروژه‌های آب خاکستری نیز مشهورند در منطقه خاورمیانه بسیار گسترده‌اند. به‌عنوان مثال کشور کویت با استفاده از این روش توانسته ٩٠میلیون مترمکعب از ١٠٠میلیون مترمکعب پساب خود را تصفیه و برای فضای سبز به کار برد. همچنین با استفاده از این روش بیشترین میزان تولید علوفه در خاورمیانه را به نام خود ثبت کند. در عربستان هم فتوایی دینی صادر شد که می‌توان آب بازچرخانی شده را مورد استفاده قرار داد.»
اما براساس آمار موجود تا پایان سال ١٣٨١ خورشیدی فقط ٥٠ تصفیه‌خانه شهری در ایران درحال بهره‌برداری بوده که در پایان سال ٨٢ تعداد آنها به ٧٥ تصفیه‌خانه رسیده است. به این ترتیب در کشور ما تنها ٩درصد فاضلاب‌های صنعتی تصفیه و ٩١درصد دیگر بدون تصفیه وارد چاه‌های جذبی، رودخانه یا زمین‌های کشاورزی می‌شود. میزان فاضلاب و صنایع آلوده‌کننده کشور در سال ١٣٨٢ بالغ بر٩١میلیون مترمکعب بوده که تنها ٣١درصد آن تصفیه و بازیافت شده است و بقیه بدون تصفیه رها شده است.
هزینه های انشعاب فاضلاب‌های مسکونی تهران برای شهروندان
ارسال نظر