نگاهی به رویکرد تقریبی آیت الله بروجردی

آیت الله العظمی بروجردی از مراجعی بود که فاصله‌افکنی و تفرقه در جهان اسلام را برنمی‌تافت. او از منادیان تقریب اسلامی بود. برخی بر این باورند که اتحاد اسلامی به این معناست که همهٔ فرق اسلامی می‌باید تحت لوای یک مذهب قرار گیرند و بدان گردن نهند. برخی نیز این اعتقاد را برگزیده‌اند که می‌باید از دستاوردهای جدید رویگردانی کرد و به سنت سلف صالح بازگشت تا اختلافات پایان پذیرد. اما به نظر می‌رسد آیت الله بروجردی، فهمی متفاوت از ماجرای اتحاد اسلامی داشتند.

ایشان بر این باور بودند که ‌باید در ماجرای تقریب، بر مواردی اشتراکی تأکید کرد و نقاط اختلاف را نیز نشان داد. وقتی نقاط مشترک برجسته گردد، موارد اختلافی نیز در حاشیه قرار می‌گیرد. با این رویکرد است که می‌توان در حیطه‌های دینی به پژوهش و نگارش‌های علمی نیز اقدام کرد و کمتر تنش و نزاعی را میان صاحبان مذاهب مختلف شاهد بود.

در نظر آیت الله بروجردی، اساس اتحاد اسلامی، نزدیک شدن پیروان مذاهب اسلامی به یکدیگر برای رویارویی با دشمنان اسلام است در حالی که کیان و ماهیت هر کدام از آنان حفظ شود.

با این رویکرد شاهدیم که در زمانی که آیت الله بروجردی زعامت حوزه‌های دینی را بر عهده دارد، نسبت به دوره‌های قبل از ایشان، بیشترین تحقیقات و تألیفات در حوزه‌های مختلف علمی صورت می‌گیرد. توصیهٔ آیت الله بروجردی به نویسندگان همواره این بوده که طرح و تحقیق نظریات علمی حتی در مسائل اختلافی هیچ اشکالی ندارد؛ به شرطی که ادب و اخلاق اسلامی رعایت شود و به آراء و مقدسات دیگران نیز بی‌احترامی نشود.

آیت الله بروجردی همچنین به ریشه‌یابی وحدت مسلمانان می‌پردازند. ایشان آغاز تفرقه را در فاصله گرفتن مسلمانان از اسلام اصیل و بازگشت به جاهلیت پیش از اسلام می‌دانند.

ایشان همچنین بر این باورند که استعمار و صلیبی‌گری نیز به این حرکت ارتجاعی دامن زده که آنان توانسته‌اند بر جهان اسلام سلطه پیدا کنند. آیت الله بروجردی باور دارند که با شناخت عوامل به وجود آورنده تفرقه و دریافت راه‌های دستیابی به وحدت می‌توان بار دیگر به دوران عزت و اقتدار اسلام بازگشت.

آیت الله بروجردی معتقد بودند که فاصله گرفتن مسلمانان از اسلام اصیل و راه یافتن خرافه و بدعت در باورهای آنان از عوامل اساسی تفرقه میان مسلمانان است. از این جهت اگر مسلمانان خواهان مجد و بزرگی گذشته‌اند، باید به اسلام بازگردند و هویت اسلامی خود را احیا کنند.

ایشان باور داشتند که علت اصلی راه یافتن خرافه و بدعت در باورهای مسلمانان گم کردن راه دریافت احکام اسلامی است. به باور ایشان امروز تنها راه بازگشت مسلمانان به هویت اصلی خود و درحقیقت گذشته‌ای که مجد و اقتدار آنان را به همراه داشت دریافت علوم اسلامی از اهل بیت پیغمبر (ص) است. آیت الله بروجردی بارها بیان داشتند که مسئلهٔ امروز جهان اسلام این مطلب نیست که خلافت حق چه کسی بوده است. آنچه امروز مهم است این است که احکام و علوم اسلامی را باید از چه مأخذی دریافت نمود. (مجله حوزه، ش ۴۳-۴۴، ص ۲۲۳)

از نظر آیت الله بروجردی، استعمار و استبداد از بزرگ‌ترین عوامل تفرقه و از موانع عمدهٔ اتحاد و همبستگی مسلمانان به شمار می‌آید. ایشان بر این باور بودند که به مسئله «شناخت دشمنان اسلام»، به ویژه استعمارگران و حکومت‌های خودکامه، دست‌کم باید هم‌عرض با عامل «فاصله از اسلام اصیل» اهمیت داده شود. چرا که دوری از اسلام و رسوخ خرافه و بدعت از علل اساسی تفرقه است. منشأ این جدایی در بسیاری از موارد استعمارگران و ایادی خائن آنان در کشورهای اسلامی‌اند.

آیت الله بروجردی به قدری در مسئله تقریب و وحدت فِرق اسلامی تأکید می‌کرده‌اند که گویی هیچ دغدغهٔ دیگری ندارند. ایشان پیشرفت دارالتقریب بین المذاهب الإسلامیه را از جمله ثمرات زندگی خود می‌دانسته‌اند و تا آخرین لحظات عمر نیز از فکر آن غافل نبوده‌اند. در این مورد از مرحوم مطهری نقل شده است که معظم له را نباید گفت که نسبت به این مسئله علاقه‌مند بود. بلکه باید گفت عاشق و دلباخته این موضوع بود و مرغ دلش برای این موضوع پر می‌زد. در حادثهٔ قلبی که منجر به فوت ایشان شد بعد از حمله قلبی اولی که عارض شد و مدتی بیهوش بوده‌اند و بعد به هوش آمدند، قبل از اینکه توجهی به حال خود بکنند و در این موضوع حرفی بزنند موضوع تقریب و وحدت اسلامی را طرح می‌کنند و می‌گویند: من آرزوها در این زمینه داشتم. (تکامل اجتماعی انسان، مرتضی مطهری، ص ۲۰۴)

روزهای آخر عمر شریفشان در بستر بیماری سراغ علامه محمد تقی قمی (دبیر دارالتقریب بین المذاهب الاسلامیه) را می‌گیرند و زمانی که متوجه می‌شوند به خاطر تیرگی روابط ایران و مصر ایشان هنوز در ایران است و به مصر نرفته، پیغام می‌دهند به علامه محمد تقی قمی بگویید هر چه زودتر به مصر برود و پیغام مرا به شیخ شلتوت برساند و بین ایران و مصر را اصلاح کند، می‌ترسم زحمات چندین سالهٔ ما از بین برود.

آیت الله بروجردی با این رویکرد بود که به یکی از منادیان اصلی تقریب اسلامی بدل شد. ضرورت تفکر او در این روزهای جهان اسلام به نیکی حس می‌شود؛ اندیشه‌ای که باید در سراسر جهان اسلام تسری بیابد و ثمرات مفیدی به ارمغان بیاورد.