ریشه‌های کم‌کاری و تنبلی در ایران

به گزارش پارس به نقل از فارس، در ریشه یابی فرهنگ کم کاری در ایران، مشکلات اقتصادی، پایین بودن سطح دستمزدها و درآمدها و عدم افزایش اشتغال به موازات رشد نیروی انسانی، مسائل مربوط به کم کاری را در ایران تشدید می کند. بنابراین آسیب شناسی فرهنگ کار و تحول در فرهنگ کار و ارزش های مربوط به آن با توجه به باورها و ارزش های دینی، از اهمیت ویژه ای در توسعه ی اقتصادی هر جامعه برخوردار است و باعث افزایش بهره وری نیروی کار می شود. با توجه به مطالب مطرح شده، سؤال این پژوهش این است که باورها و ارزش های اسلامی چه تأثیری بر فرهنگ کار در ایران دارد؟

فرهنگ کار به مجموعه ی ارزش ها، باورها و دانش های مشترک پذیرفته شده ی یک گروه گفته می شود که در انجام فعالیت های هدفمند آن گروه به کار گرفته می شود. به عبارت دیگر، درونی شدن ارزش ها و نگرش های جمعی در یک جامعه یا سازمان، بیانگر فرهنگ کاری آن جامعه یا سازمان است.

در جامعه ی ایران، اگرچه مردم دارای باورها، ارزش ها و اعتقادات اسلامی هستند، اما این ارزش ها و اعتقادات نقش زیادی در ایجاد و ارتقای فرهنگ کار نداشته است. یکی از ابعاد منفی فرهنگ کار در ایران، فرهنگ بد کار کردن و یا کم کاری است. به همین خاطر، اتلاف زمان مفید کار در ایران بالاتر از استانداردهای جهانی است.

از نظر لغوی، کار به معنای فعل و عمل و کردار انسان است و در اصطلاح، کار فعالیتی است نسبتاً دائمی که به تولید کالا یا خدمات می‏ انجامد و به آن دستمزدی تعلق می‏ گیرد. کار دارای سه خصوصیت است: نخست، کار مبتنی بر فعالیت فکری و بدنی است؛ دوم، از طریق کار، کالایی تولید می‏ شود یا خدمتی عرضه می‏ گردد؛ سوم، در قبال انجام کار، دستمزدی پرداخت می‏ گردد. به طور استنباطی، در اندیشه ی امام علی (علیه السلام) ، کار عبارت است از تلاش و کوشش انسان ها برای آماده کردن زاد و توشه ی آخرت در دوران زندگی مادی (نهج البلاغه، ۴۴۷ و ۶۴۴، خطبه ی ۲۳۰/۹) .

فرهنگ کار به مجموعه ی ارزش ها، باورها و دانش های مشترک پذیرفته شده ی یک گروه گفته می شود که در انجام فعالیت های هدفمند آن گروه به کار گرفته می شود. به عبارت دیگر، درونی شدن ارزش ها و نگرش های جمعی در یک جامعه یا سازمان، بیانگر فرهنگ کاری آن جامعه یا سازمان است. بنابراین فرهنگ کار، همان دنیای ذهنی شناخت ها و ارزش هایی است که افراد جامعه نسبت به کار دارند.

کار و تلاش از منظر قرآن

در بیان اهمیت و ارزش کار، در آیات قرآن کریم از کلمات مختلفی نظیر عمل، کسب، سعی، صنع، جهد، فعل، شغل و کدح استفاده شده است. کلمه ی عمل و مشتقات آن ۳۶۶ مرتبه در قرآن کریم آمده است. از جمله در سوره ی آل عمران آیه ی ۱۹۵ بر این موضوع تأکید دارد که کار و تلاش افراد، ارزشمند است و به هدر نخواهد رفت. همچنین سوره ی فصلت آیه ی ۴۶، بر تفاوت بین کار شایسته و صحیح و کامل با کار ناصحیح و ناکامل تأکید دارد. کلمه ی کسب و مشتقات آن ۶۶ مرتبه در قرآن کریم آمده است.

از جمله سوره ی مدثر آیه ی ۳۸ بر مدیون بودن هر کس در کار خود تأکید دارد. سوره ی جاثیه آیه ی ۲۲ اشاره بر این دارد که یکی از علل خلقت آسمان و زمین این است که هر کسی در برابر کاری که کرده پاداش ببیند. کلمه ی سعی و مشتقات آن ۳۰ مرتبه در قرآن کریم آمده است. از جمله سوره ی نجم آیه ی ۳۹ بیانگر این است که هر فرد به اندازه ی کار و تلاشی که کرده پاداش خواهد گرفت. همچنین آیه ی ۴۰ به رسیدن افراد به پاداش کار خود پرداخته است.

کلمه ی صنع و مشتقات آن ۲۰ مرتبه در قرآن کریم آمده است. از جمله سوره ی نور آیه ی ۳۰ بر آگاه بودن خداوند بر کاری که انسان ها انجام می دهند تأکید دارد. کلمه ی جهد و مشتقات آن ۴۱ مرتبه بیان شده است. از جمله سوره ی عنکبوت آیه ی ۶ بر بهره مند شدن انسان ها از نتیجه ی کار خود و بی نیازی خداوند از انسان ها تأکید کرده است. کلمه ی فعل و مشتقات آن ۱۰۷ مرتبه در قرآن بیان شده است. از جمله سوره ی زمر آیه ی ۷۰ بیانگر این است که مزد و اجر هر کس برابر کردارش به تمامی ادا می شد.

همچنین سوره ی انفطار آیه ی ۱۰ و ۱۱ تأکیدکننده ی این است که هر گونه عملی که انسان ها انجام دهند، در نامه ی عمل شان ثبت و نوشته می شود. کلمه ی شغل و مشتقات آن ۲ مرتبه در قرآن آمده است. از جمله سوره ی یس آیه ی ۵۵ بر ارتباط شغل و شادمانی تأکید کرده است. کلمه ی کدح و مشتقات مربوط به آن ۲ مرتبه در قرآن آمده است. از جمله سوره ی انشقاق آیه ی ۶ بر رابطه ی کار پرزحمت با ملاقات پروردگار و رابطه ی رنج و تلاش با پاداش و قطعی بودن پاداش و کار پرزحمت تأکید شده است.

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: هر صاحب حرفه و صنعتی باید دارای سه خصلت باشد. اول، اینکه در رشته ی خویش مهارت داشته باشد. دوم، با درست کاری و امانت رفتار کند و سوم، با کارفرمایان حسن برخورد داشته باشد و نسبت به آنان ابراز تمایل نماید.

رابطه ی کار و تلاش با علم و تخصص در قرآن

در قرآن کریم، در یک مقایسه ی بسیار جالب، فرد بینا و بصیر را هم تراز با فرد مؤمن و محسن و فرد نفهم و کوربین را هم شأن فرد مسئی قرار داده است و این زیباترین تعبیر جهت روشن شدن رابطه بین تخصص، معرفت، شناخت، بصیرت و آشنایی علمی افراد با کار شایسته، صحیح و خوب است. سوره ی مؤمن آیه ی ۵۸، نیز به این موضوع تأکید کرده است. همچنین از آیات ۴۵ تا ۴۹ سوره ی هود می توان استنباط کرد که کار صالح، سالم و کامل، کاری خدایی است که عاقبتی توأم با پیروزی و سربلندی دارد؛ مشروط بر اینکه صبر و تقوای کار داشته باشیم.

امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: هر صاحب حرفه و صنعتی باید دارای سه خصلت باشد. اول، اینکه در رشته ی خویش مهارت داشته باشد. دوم، با درست کاری و امانت رفتار کند و سوم، با کارفرمایان حسن برخورد داشته باشد و نسبت به آنان ابراز تمایل نماید (الحدیث، جلد ۳، ص ۷) . بنابراین کمترین بی دقتی در کار، که باعث غیراستاندارد شدن کالایی شود، غیردرست کاری و خیانت در کار است.

رابطه ی کار و تلاش با ایمان

با کمی تأمل در آیات قرآن کریم و روایات شریفه، متوجه خواهیم شد که رابطه ای عمیق بین ایمان و کار وجود دارد؛ با این شرط که کار خوب، شایسته و سالم باشد، نه کار غلط، ناشایسته، ناسالم و ناقص. بنابراین با مراجعه به قرآن کریم، ملاحظه خواهد شد که در بیشتر آیات مربوط به عمل صالح، نه تنها همراه با ایمان آمده است، بلکه بیان کننده ی اصولی از حیات بشریت است و تکامل را نشان می دهد. سوره ی نساء آیه ی ۱۲۴ بیانگر دو نکته است؛ اول اینکه که کار و تلاش صحیح انجام دادن با داشتن ایمان، تضمین کننده ی عاقبت به خیری است و دوم اینکه در رابطه با پاداش و جبران عمل کمترین ستمی به کسی نمی شود.

امام خمینی می فرمایند اگر انسان در انجام کار انگیزه ی الهی داشته باشد و هدفش جلب رضایت خدا باشد، به منزله ی عبادت است و با تمام توان آن را انجام خواهد داد. بنابراین کار وی کارایی بیشتری خواهد داشت و کاری که با حداکثر توان انجام شود، کاراترین شیوه ی فعالیت است.

سوره ی رعد آیه ی ۲۹ بیانگر این است که خوشی زندگی منوط به کار خوب و عمل شایسته است و عاقبت به خیری منوط به کار و تلاش صحیح و نیکوست. به علاوه، شرط لازم و کافی برای خوشی و عاقبت به خیری، ایمان و عمل نیکوست. سوره ی کهف آیه ی ۳۰ گویای این اصول است که اصالت عمل نیکو و کار صحیح و خوب به همراه اجر و مزد آن تضمین می شود. سوره ی اسراء آیه ی ۹ و سوره ی کهف آیه ی ۲ به رابطه ی بین ایمان و عمل نیکو و تحقق حتمی اجر و مزد عمل نیکو تأکید دارد و درست ترین آئین را ایمان و عمل نیکو می¬ داند. سوره ی نور آیه ی ۵۵ بیانگر این است که داشتن تعهد و ایمان به همراه کار و تلاش سالم، دو شاخص مهم قدرتمند شدن و عزتمند شدن است و ایمان یا کار و تلاش نیکو به تنهایی تضمین کننده ی جانشین خدا بودن انسان بر روی زمین نیست.

امام خمینی (رحمت الله علیه) می فرمایند اگر انسان در انجام کار، انگیزه ی الهی داشته باشد و هدفش جلب رضایت خدا باشد، به منزله ی عبادت است و با تمام توان آن را انجام خواهد داد. بنابراین کار وی کارایی بیشتری خواهد داشت و کاری که با حداکثر توان انجام شود، کاراترین شیوه ی فعالیت است.

اهمیت جبران و پاداش کار و تلاش در قرآن

دیدگاه اسلام در مورد جبران و پاداش کار و تلاش و انگیزه ی کار خوب، قابل توجه است. اسلام در رابطه با جبران و پاداش کار و تلاش بر این موضوع تأکید دارد که کلیه ی اعمال و کار و تلاش انسان ها عیناً به خود آن فرد یا جامعه برمی گردد. سوره ی زلزال آیه ی ۷ و ۸ تأکید بر این دارد که هر کس به اندازه ی ذره ای کار صالح یا ناصالح انجام داده باشد، پاداش یا جزای آن را می بیند. این امر نه تنها از نظر اعتقادی، بلکه از نظر علمی نیز ثابت شده است.

سوره ی انبیاء آیه ی ۹۴ تأکید بر این دارد که خداوند اعمال انسان ها را ثبت می کند و متناسب با عمل صالح یا ناصالح افراد برای آن ها پاداش یا جزا در نظر گرفته می شود. همچنین سوره ی طه آیه ۱۱۱، سوره ی مدثر آیه ی ۳۸ و سوره ی نجم آیات ۳۹،۴۰ و ۴۱ بر اهمیت کار صالح و سالم همراه با ایمان و تعهد تأکید دارند و بیانگر متناسب بودن پاداش و جزای کار با سعی و تلاش انسان ها هستند.

انگیزه ی کار خوب در قرآن

در مورد انگیزه ی کار و نوع پاداش کار در اسلام باید گفت که شاید هیچ کدام از ادیان الهی و غیرالهی، به اندازه ی اسلام برای کار و کارگر خوب پاداش در نظر نگرفته است. در سوره ی بقره آیه ی ۲۵، به انجام دهندگان کارهای صحیح، سالم و شایسته بشارت داده شده است. در سوره ی مائده آیه ی ۹، وعده ی آمرزش و پرداخت مزد بزرگ به انجام دهندگان کار های صحیح و شایسته داده شده است.

سوره ی نور آیه ی ۵۵، وعده ی جانشینی انسان هایی بر روی زمین داده است که کارهای صالح، کامل و خوب انجام می دهند. در سوره ی کهف آیه ی ۱۱۰، عالی ترین انگیزه برای انجام عمل صحیح، کامل و شایسته، ملاقات و دیدار خداوند بیان شده است.

کار و شکوفایی شخصیت

وقتی صحبت از کار می شود، باید به جنبه های متفاوت آن توجه شود. در جامعه شناسی، علاوه بر توجه به جنبه های فنی و فیزیکی کار و وضعیت فیزیولوژیک کارگر، به جنبه های روان شناختی و اجتماعی آن نیز تأکید می شود. همچنین در مفهوم کار ارزشی، این اعتقاد وجود دارد که کار زمانی می تواند درست و مؤثر باشد که با ارزش های اجتماعی مورد نظر کارگر هم خوانی داشته باشد و فرد با کاری که انجام می دهد، ارتباط برقرار کند.

در سال های اخیر در ایران، به دلیل مشکلات اقتصادی و عدم توجه به نظام استعدادسنجی در مدارس، افراد در مشاغلی به کار مشغول شده اند که با آن ارتباط برقرار نکرده و بعضاً ارزش های سازمانی آن کار با ارزش های خود سازگاری ندارد و به روحیه ی کارآفرینی کمتر توجه شده است. این بی توجهی باعث شده تا کار به یک امر بی روح و کسل کننده تبدیل شود. از آنجایی که کار فقط با جنبه های فیزیکی و ظاهری افراد ارتباط ندارد، بلکه با روح و روان افراد در محیط کار نیز در ارتباط است، کار زمانی می تواند به درستی انجام گرفته و با بهره وری بالا همراه گردد که به شکوفایی شخصیت فرد کمک نماید.

منابع:

- ایزدخواستی، حجت (۱۳۹۱) ، تحلیل نقش باورها، اعتقادات و ارزش¬ های اسلامی بر فرهنگ کار در ایران، مجله ی علمی تخصصی دین و دانش، در حال چاپ.

- قرآن کریم.

- امام خمینی، صحیفه ی نور، ۲۱ جلد، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

- نهج‏ البلاغه (۱۳۷۹) ، ترجمه‏ ى محمد دشتى، قم، انتشارات مشرقین، چ ‏ ۵.

حجت ایزدخواستی/ دانشجوی دکترای اقتصاد