انتقاد تقوایی از وضعیت سانسورها

به گزارش پارس به نقل از ایسنا، کارگردان « کاغذ بی خط» درباره ی فعالیت کم این روزهای خود در سینما اظهار کرد: من در هیچ کاری، حرفه ای نمی شوم. کار، متنوع تر از آن چیزی است که ما فکر می کنیم؛ اگر نشود فیلم بسازم، می نویسم، عکاسی می کنم، نقاشی می کنم یا کلاس می گذارم.

او ادامه داد: مسائلی که در چاپ آثار وجود دارد بیشتر از سینما است، سانسور شکل بحرانی وحشتناک در ایران پیدا کرده است، سانسور از مضمون خارج شده و به شکل واژگانی درآمده است. به کار بردن برخی از واژه ها ممنوع شده است، استفاده کردن از نصف زبان فارسی ممنوع شده است، شما مطابق آیین نامه جدید حتی نمی توانید یک دیوان حافظ چاپ کنید و باید نصف لغت نامه دهخدا را پاک کرد و دید آیا می توان با نصف دیگرش با یکدیگر صحبت کنیم یا خیر؟

تقوایی افزود: آشنایی من با سانسور جدید نیست، من از زمان گذشته با آن آشنا هستم. ۳۲ صفحه از کتاب « تابستان همان سال» قبل از انقلاب سانسور شد. در جمهوری اسلامی هیچ کدام از فیلم های من حتی یک فریم هم سانسور نشده است اما در آن زمان فیلم « آرامش» پنج سال توقیف بود. فیلم « کاغذ بی خط» را هم ۱۸ سال بعد از نوشتن ساختم و واژه فمنیستی از آن زمان وارد فیلم های ما شد.

این کارگران تأکید کرد: تا زمانی که کنترل روی موضوعی وجود دارد من نه موضوعی می دهم، نه فیلمی می سازم و نه کتاب چاپ می کنم زیرا خسته شده ام. فیلمنامه را کسی که اصلا نمی داند سینما چیست، می خواند، داستانی برای خودش در ذهنش می سازد و فکر می کند که کارگردان می خواسته است چنین چیزی بسازد. این مصیبتی است که من و دیگر فیلم سازان و نویسندگان دچار آن هستیم. ما دشواری های فرهنگی جامعه خودمان را بهتر از یک سانسورچی می دانیم. در نتیجه دیگر عمر خودم را تلف نمی کنم و به انتظار هم نمی نشینم؛ البته راه دیگری هم با نام مهاجرت وجود دارد که من هنوز چنین تصمیمی نگرفته ام.

***

به گزارش ایسنا، ناصر تقوایی در مراسمی که در سینماتک خانه هنرمندان برگزار شد، درباره ی چگونگی ساخت فیلم « تمرین آخر» توضیح داد: فرمی از یونسکو آمده بود تا برای ثبت تعزیه در این سازمان باید فیلم ۱۰ دقیقه ای درباره لباس در تعزیه، موسیقی و شیوه بازیگری آن ساخته شود تا ضمیمه مدارک ثبت تعزیه شود و ما به دلیل زمان کم، مجبور بودیم در حین تمرین برای ساخت فیلم بلند یک ساعته درباره تعزیه این فیلم ۱۰ دقیقه ای را هم بسازیم.

او افزود: علاوه بر مدارکی که درباره تعزیه تهیه شده بود و مربوط به سال های گذشته می شد به نوعی در فکر بودیم که یونسکو تعزیه را به عنوان میراث جهانی تأیید کند. میراث جهانی با میراث ملی متفاوت است، میراث جهانی یعنی آثاری که تمام دنیا موظف به حفظ آن هستند و مفهوم آن فراتر از میراث ملی است.

این کارگردان تصریح کرد: اگر محمدحسین ناصربخت در این طرح حضور نداشت شاید بسیاری از چیزها را از دست می دادم. او یک مشاور یگانه بود و اطلاعات خوبی به من داد. در بخش دوم تعزیه هم که در حضور مردم اجرا می شود، نتوانستم زمینه اجرایی که دلم می خواست را فراهم کنم زیرا تعزیه واقعی را می توان فقط در روز عاشورا و در جمع مؤمنان اجرا کرد اما در این فیلم چند روز قبل با دو وانت و بلندگو در شهر راه افتادیم و اعلام کردیم که در روز جمعه می خواهیم قسمت پایانی تعزیه را فیلم برداری کنیم و از مردم خواهش کردیم که با لباس مشکی در این مراسم شرکت کنند که البته آن ها هم با ما بسیار همکاری کردند تا حال و هوای عزاداری در تعزیه ایجاد شود. من به تعزیه به عنوان یک نمایش ایرانی نگاه کردم. البته نباید فراموش کنیم که نظم بیشتری در نمایش نسبت به تعزیه وجود دارد.

تقوایی ادامه داد: کسانی که ادعا می کنند تعزیه دیده اند، کدام تعزیه را به صورت کامل دیده اند؟ ممکن است که از روستا یا هر جایی رد شده اند و پنج دقیقه از یک تعزیه را دیده اند اما هرگز به عنوان یک واحد نمایش مثل تئاتر تعزیه را نگاه نکرده اند.

او با اشاره به ساخت فیلمی از کیارستمی که درباره تماشاچی تعزیه ساخته بود، گفت: کیارستمی فیلمی از تماشاچی تعزیه ساخت که خود تعزیه مطلقا در آن نبود. من تصمیم گرفتم که با خود متن یک تعزیه بدون تماشاچی بسازم، به همین دلیل « تمرین آخر» انتخاب شد.

او افزود: گروهی تمرین کرده بودند که تعزیه ای در شهر کاشان اجرا کنند که آخرین تمرین شان بود، کسانی که در این فیلم ایفای نقش می کنند بهترین بازیگران تعزیه هستند، آن ها از سراسر ایران گلچین شده اند زیرا آقای ناصربخت فراخوانی داده بود و از تعزیه کاران مهم ایران چند گروه آمده بودند و این اتفاق هم زمان با المپیک آتن رخ داد، کشورهایی که گروه ورزشکار برای شرکت در این مسابقه داشتند، می توانستند یک گروه هنری هم همراه آن ها بفرستند که از ایران برای این کار فرهنگی گروه تعزیه انتخاب شده بود.

این کارگردان اضافه کرد: بنابراین تصمیم گرفتم تعزیه حُر را انتخاب کنم که در آتن هم قابل اجرا باشد. به مفهوم امروزی اگر یک تعزیه ایرانی در کشور دیگر و با فرهنگ دیگری اجرا شود، تماشاگرانی که شیعه نیستند هم می توانند آن را بفهمند، این آزمایش باید با تعزیه ایران انجام می شد. این اولین گام در این موضوع بود و من معتقدم راه نجات تعزیه هنوز هم همین است و شاید ایام محرم بهترین زمان باشد تا ما آن را با یکی از باسابقه ترین هنرها که هنر ملی ماست، پرکنیم.

تقوایی تصریح کرد: نه تنها هیچ حمایتی از تعزیه نمی شود بلکه در برخی موارد با آن هم مقابله می شود و تکیه هایی که محل اجرای این نوع نمایش ها هستند، رها شده اند. هنگامی که این فیلم تهیه شده بود دوبار در جشنواره فجر همان سال به نمایش گذاشته شد، بعد از نمایش اول تعدادی از تهیه کنندگان تلویزیون برای خرید این فیلم به من مراجعه کردند که من هم از این موضوع استقبال کردم که حداقل قسمتی از هزینه آن برای سازمانی که این فیلم را ساخته است، جبران شود. اما در اجرای دوم که در جشنواره نشان داده شد، یکی از آن تهیه کننده ها نزد من آمد، عذرخواهی کرد و گفت، تلویزیون با اجرای تعزیه مخالفت کرده است و از آن روز به بعد نمایش تعزیه از تلویزیون ممنوع شد و من دلایل این حرکت های برعکس را نمی فهمم.

او با اشاره به مفهوم اصالت بیان کرد: من کمی در مفهوم اصالت دچار تردید هستم. آیا اصالت این است که ما هنگامی که به سفر رفته ایم و می بینیم تعزیه ای در آنجا برگزار می شود و صرف اینکه عده ای روستایی آن را اجرا می کنند، دارای اصالت است؟ روستایی با توجه به اعتقاد و هر چه که دَم دستش است آن کار را انجام می دهد و اگر در همان زمان به روستای دیگری برویم شاید شاهد نمایش دیگری باشیم و به همین دلیل است که متن خوب تعزیه در آنجا اجرا نمی شود زیرا حتی سواد خواندن شعر تعزیه هم در آنجا وجود ندارد. تعزیه هنری است که ویژگی های خاص خودش را دارد، تعزیه نه تئاتر است نه سینما. گونه ای از تعزیه آزاد است که مردم بر اساس ویژگی های خودشان آن را اجرا می کنند و گونه ای دیگر گروهی هستند که در شهر با تئاتر بیشتر آشنا شدند و در نمایش تعزیه شان از صداسازی استفاده می کنند.

این کارگردان درباره انتخاب بازیگر در تعزیه گفت: برای انتخاب بازیگر در سینما و تئاتر، قد و قامت با نقش بازیگر باید هم خوانی داشته باشد اما در تعزیه این اصول مطلقا ربطی به انتخاب بازیگر ندارد. بازیگر تعزیه باید خواننده باشد.

او درباره ی زبان تعزیه بیان کرد: اشقیاء زبانشان شعر نیست، تعزیه کدهایی می دهد که اگر شما ایرانی نباشید و مفهومی از تعزیه در ذهنتان نباشد، هنگامی که به آن برخورد می کنید، می توانید متوجه مفاهیم آن شوید. تماشاگر با یک نگاه ساده به صحنه، می تواند بسیاری از اطلاعات را دریافت کند که یکی از آن ها آواز دست راوی است که نقش اولیاء را ایفا می کند و هر کسی که به نظم حرف بزند جزو اشقیاء است.

تقوایی با اشاره به ویژگی رنگ ها در تعزیه بیان کرد: رنگ ها نقش دیگری در تعزیه ایفا می کنند، هر کسی که سبز پوشیده باشد از خانواده اولیاست و هر کسی که رنگ سرخ بر تن داشته باشد از خانواده اشقیاء است.

کارگردان فیلم « پرده آخر» با اشاره به مهمترین بخش تعزیه در این فیلم گفت: مهمترین بخش تعزیه صحنه زره پوشی شمر است که در اجرای آن با مصیبت بسیاری روبرو بودیم. هنگامی که نقش با آواز همراه است یک اُپرا می شود زیرا ترکیبی از موسیقی و نمایش است. من به عنوان کارگردان نمی توانستم تعزیه را قطع کنم زیرا با علامت کات باید از اول همه آن را می گرفتیم چون بازیگر تعزیه نمی توانست بقیه شعرش را بخواند و باید صدای خودش را دوباره می ساخت و آن را کوک می کرد. صحنه لباس پوشیدن یک صحنه پنج دقیقه ای یکسره است و نمی توان در سینما بازیگری را پیدا کرد که این نقش را بازی کند.

او ادامه داد: امروز یکی از بهترین دوره های تئاتر ایران است زیرا می توانید ببینید که ترجمه تئاتری چقدر کم شده است و کارگردانان تئاتر برای اجرایشان رشد خوبی کرده اند. هر بازیگر خوبی که در سینماست از تئاتر آمده است، تئاتر به سینما هم سرویس می دهد. به غیر از این دوران، دوران درخشان دیگری هم که ساعدی، انتظامی و نصیریان به تئاتر آمده اند، وجود داشته است.

تقوایی اظهار کرد: زمانی که من به این کار دعوت شدم سه اجرا از سه گروه متفاوت را دیدم که به دلیل کمبود نقش برخی از بازیگران مجبور بودند چند نقش را بازی کنند و از همین سه گروه که بهترین های تعزیه ایران بودند از یک گروه خواستم تا دوباره بازی کنند و بالاخره پذیرفته شدند و هنگامی که به مرحله فیلم برداری رسیدیم تنها ۱۱ روز برای ساخت و ارسال این فیلم به یونسکو مهلت داشتیم. من در این فیلم تنها دو دوربین با خودم بردم اما در برخی از موارد نیاز به سه دوربین داشتم؛ بنابراین مجبور شدم در بعضی از تصاویر از دوربینی استفاده کنم که تصویری از ساعت ۷ غروب را نشان می دهد و چون تعهد داده بودم که این کار را انجام دهم، با وجود همه این مشکلات انجام شد.

این کارگردان یادآور شد: من تیتراژ فیلم را با نقاشی تکیه دولت که در زمان قاجار ساخته شده و یکی از بهترین تکیه ها بوده است، شروع کردم. میرعزای کاشی یکی از تعزیه نویسان آن دوره است که من از متن او استفاده کردم. من بعد از خواندن متن میرعزای کاشی حیرت کردم که آیا در دوران ناصرالدین شاه یک متن نمایش نامه غربی به زبان فارسی ترجمه شده است؟ یک نمایش باید همه اعضایش با هم وحدت داشته باشد. هماهنگ کردن لباس با متن نمایش نامه کار آسانی نبود. اجرا پاسخگوی هر چیزی است، این هنر نمایش است و اینجاست که به نظر می رسید واقعیت های تاریخی فراموش می شوند. من نمی دانم روز اولی که میرعزای کاشی این متن را نوشت صحنه مربوط به لباس پوشیدن شمر هم همین طور نوشته شده است یا نه؟

او گفت: این متن به لحاظ دراماتیک بسیار قوی است و متأسفم که به دلیل عجله و کمبود وقت رجزخواندن شمر و حُر بر روی صحنه را از دست دادم، خودم از این اتفاق راضی نبودم اما ناچار بودم کار را تمام کنم.

تقوایی درباره بازی اسماعیل محمدی در نقش شمر گفت: من هرگز در سینما ندیدم بازیگر به این هوشمندی این نقش را بازی کرده باشد و هنگامی که از او پرسیدم چه چیزی در ذهنت است که نقش را اینگونه بازی می کنی، او پاسخ داد من فکر می کنم که شمر واقعا یک ایرانی بوده است، بنابراین آن را این چنین نشان می دهم.

این کارگردان ادامه داد: من به ایده درست این بازیگر اصالت می گویم زیرا فقط یک ایرانی می تواند چنین تصمیم درستی را بگیرد و این بازیگر در حین خواندن در برخی موارد شعرهای فردوسی را می خواند. آرزوی من بود که یک فیلم سینمایی بسازم و اسماعیل محمدی نقش اول آن را بازی کند. زیرا یک توان قوی در این بازیگر وجود دارد.

او درباره اجرای متن نمایش « پرده آخر» بیان کرد: من دو شبیه ساز را که پرده مربوط به کربلا را نقاشی کرده اند، دوست دارم؛ یکی حسین قوللر آغاسی و دیگری محمد مدبر هستند که اگر من فرصت کافی و بودجه مناسب را داشتم کار مدبر را می ساختم زیرا کار او یک سورئالیسم واقعی است اما در این فیلم تمام لباس ها و صحنه پردازی ها از مدل قوللر انتخاب شده است زیرا این دو، نقاشان برجسته تاریخ این مملکت هستند.

تقوایی اظهار کرد: تعزیه ها به طور کلی نمایش های اکسپرسیونیستی هستند، ما چنین واژه هایی در فرهنگ خودمان نداریم اما بعد از وارد شدن تئاتر مدرن کم کم این مفهوم برایمان روشن شد و کارایی خودش را پیدا کرده است. یکی از ویژگی های اکسپرسیونیست این است که بازیگران شخصیت هایشان متحول نمی شوند مثل نمایش « چخوف» . او حتی این کار را تقویت می کند و هنگامی که می خواهد تکلیف بازیگر را با مخاطب خودش روشن کند یک باره صفت بازیگر خودش را عشق می گذارد. در تعزیه هم همین طور است، نقش حُر نقشی است که تحول پیدا می کند اما یک نقش که شمر است، دقیقا همان شخصیت اکسپرسیونستی است.

این کارگردان ادامه داد: نمایش یک هنر زنده است. بسیاری از هنرها نتوانسته اند دوام بیاورند اما نمایش یک هنر باستانی است که در کنار مدرنیته دوام پیدا کرده است.

او درباره معماری تکیه گفت: تکیه ها همیشه زود ساخته می شوند و تکیه های تابستانی یا زمستانی از طریق یک دیوار از هم جدا شده اند که معمولا در حاشیه کویر از این تکیه ها بسیار دیده می شود. تنها تکیه ای که طراحی ویژه ای دارد تکیه زواره است که در کنار مسجدی طراحی شده که آن هم معماری غریبی دارد که بدون گلدسته هم است و هنگامی که از آن مسیر به سمت یزد و کرمان می روید هر شهر یک سالن نمایش برای خودش دارد. در حالی که امروز هر شهری برای خودش یک سالن نمایش ندارد و نمایشی که گروهی جانشان بالا می آید تا ساخته شود و حداقل می تواند به مدت یک سال در شهرهای مختلف اجرا شود، تنها در یک شهر اجرا می شود. گناه مردمی که در تهران زندگی نمی کنند، چیست؟ تئاتر، تعزیه و حتی سینماهای ما رونق نمی گیرد تا هنگامی که سالن های متفاوت برای مردم ساخته شود. ما صدها فیلم تولید می کنیم که جایی برای فروش آن نداریم. مردم به سالن های فرسوده ای که هر زمان ممکن است سقفش خراب شود، نمی روند.

تقوایی با انتقاد از سریال « مختار» بیان کرد: میرباقری دوست خوب من است و از فیلم سازان خوب کشور ماست اما من فکر می کنم برای اجرای « مختارنامه» مسیر درستی را نرفت. شاید مسیر درست همان پرده هایی بود که نقاش های شمایل ساز است می کشند. مدبر پرده « مختار» را ندارد اما همه شمایل سازها پرده ای از انتقام مختار را دارند که در موضوعاتی با هم شریک هستند؛ به طور مثال دیگ آب جوشی که یک نفر را در آن می جوشانند و شدیدترین شکنجه ها و عذاب ها را می توان دید که یک کابوس است اما هنگامی که نقاشی های قوللر را می بینید، خنده تان می گیرد و انگار که کاریکاتور می بینید و این اشتباهی است که در انتقام از اشقیاء در فیلم دیده می شود، شدت انتقام جویی نمی تواند یک فیلم را به اوج برساند و تحمل روانی آدم برای دیدن شکنجه ها ظرفیت دارد. در کار نمایش روان شناسی تماشاچی حرف اول است و اگر می بینید مردم از نوعی از سینما استقبال نمی کنند به دلیل آن است که شخصیت شان در نظر گرفته نشده است و با دیدن فیلم احساس می کنند به شعورشان توهین شده است.

این کارگردان ادامه داد: اگر تماشاچی خود را باهوش فرض کنید و برای او فیلم بسازید، می بینید که سالن های سینما پر می شود. من معتقدم هر چیزی را باید از جای خودش آسیب شناسی کرد. فیلم هایی که مثل راحت الحلقوم موضوع شان را به خورد تماشاگر می دهند، هیچ وقت موفق نمی شود و اگر هم فیلمی مانند « گنج قارون» یا « اخراجی ها» موفق می شوند، دلایل خاص دیگری دارند. در تعزیه « مختار» بسیاری از نقاشان پرده برای نشان دادن شقاوت تلاش کرده اند؛ متأسفانه تعزیه ها در طول سال دست کاری شده اند، بسیاری از بازیگران تعزیه و معین البکاء ها آدم های باسوادی نبودند و فقط تعزیه را حفظ بوده اند.

تقوایی با بیان اینکه گروهی از فیلم سازان فقط از دو حواس شان برای ساخت فیلم استفاده می کنند، گفت: گروهی از فیلم سازان تنها دو حس را از حواس پنج گانه شان باور دارند و آن چشم و گوششان است و به همین دلیل است که سینمای ما ضعیف مانده است. سینمای ما از زمان اختراعش هم عقب تر است و من برخی از فیلم ها را می بینم و متوجه می شوم که از لحاظ تکنولوژی از دوره سپنتا هم عقب تر هستیم و آن زمان نسبت به امروز از تصویر، درک درست تری وجود داشته است.

***

این مراسم روز دوشنبه با حضور همایون امامی پژوهشگر و مستندساز، محمدحسین ناصربخت پژوهشگر و مشاور در سینماتک خانه هنرمندان برگزار شد.

در ادامه این مراسم محمدحسین ناصربخت درباره انتخاب تعزیه حُر دلاور گفت: انتخاب این تعزیه پیشنهاد کمیته بود زیرا مجلس تعزیه حر دلاور بار دراماتیک بیشتری داشت و قهرمان اصلی آن موجب تحول می شود و هنگامی که می خواهیم از موجودیت تعزیه در جهان دفاع کنیم، تأثیر بیشتری خواهد داشت.

او درباره جایگاه فعلی تعزیه بیان کرد: در همان موقع که قصد ثبت تعزیه در یونسکو را داشتیم، قوانین در یونسکو عوض شد و عضویت ایران در میراث معنوی روشن نشده بود در نتیجه وقفه ای به وجود آمد و آن ها بعد از آنکه فیلم را دیدند از ما خواستند نکات دیگری را به آن اضافه کنیم. سازمان میراث فرهنگی و مرکز هنرهای نمایشی دست به دست هم دادند و این پرونده را تکمیل کردند تا سرانجام تعزیه ثبت جهانی شد.

مشاور ناصر تقوایی در این فیلم توضیح داد: بر اساس ثبت جهانی، باید میراث فرهنگی برای تشکیل بنیاد تعزیه اقدام کند و در بخشی از آن هم می تواند از یونسکو کمک بگیرد که متأسفانه سازمان میراث فرهنگی تاکنون اقدامی برای تشکیل این بنیاد نکرده است و همچنان کانون هایی که در این زمینه فعالیت می کردند به فعالیت خودشان ادامه می دهند و چشم انتظار هستند.

ناصربخت تصریح کرد: از دهه ۷۰ به بعد مردم به تعزیه توجه بیشتری داشتند و حتی به سنت ساخت تکیه هم توجه شده است اما ارگان ها تاکنون هیچ اقدام قاطعانه ای که بتواند تعزیه را به جایگاهی که در اوج داشته باشد، برساند انجام نداده است. تعزیه ای که خوانده می شود علی رغم حمایت مردمی و ویژگی های قدیمی بسیاری از چیزها را از دست داده است و موجب شده به روستاها تبعید شوند. موسیقی، لباس و اصول بازیگری تعزیه نیز آسیب دیده است. شاید اگر بنیاد و یک محل دائمی برای اجرای تعزیه به وجود بیاید گروه های نمونه تعزیه نیز به وجود بیایند و امکان آموزش آکادمیک تعزیه انجام بگیرد. بسیاری از خانواده های تعزیه خوان به دلیل عدم حمایت از این هنر اجازه نمی دهند که فرزندانشان تعزیه بخوانند.

همایون امامی نیز در ادامه این مراسم ضمن اشاره به پیشینه ای از ناصر تقوایی بیان کرد: فیلم های مستندی که درباره تعزیه ساخته شده اند، بسیار نیستند و بیشتر به عنوان مستند مشاهده گر مطرح هستند. تعزیه برای خودش جاری بوده و کسانی که همراه آن می شدند تا از تعزیه فیلم بگیرند، صرفا فیلم هایی را می گرفتند که به دلیل سرعت و تصویر فیلم برداری از مراسم تعزیه عقب نمانند بنابراین از اشکالی که بتوانند معرفی درست و دقیقی از ماهیت تعزیه که به روی صحنه اتفاق می افتد، داشته باشند را نداشته اند.

او اذعان کرد: بدون اعتراف این اولین فیلمی است که می تواند تعزیه را از آهنگ خودش کنار بگیرد و بتواند سرشت خود را بهتر نشان دهد. چون قرار است تعریف درستی از تعزیه داشته باشیم برای اولین بار با فیلمی روبرو هستیم که سعی می کند لحظه به لحظه آن را با دکوپاژ دقیق نشان دهد و دقیقا یک تعبیر و بازنمایی سینمایی از واقعیت را به ما بدهد.

این پژوهشگر تصریح کرد: بازسازی یکی از تکنیک های سینمای مستند است که این فیلم می تواند مصداقی از آن باشد، فیلم تقوایی ذره ای از وجه اسنادی کم نمی کند و به عقیده من می تواند به عنوان یک اثر مستند شاخص مطرح باشد. قطعا این فیلم یک بازنمایی سینمایی از تعزیه است و می تواند به لحاظ کارشناسی تعزیه از اصالتی که مدنظر پژوهندگان است، استفاد شود. تقوایی یک تلفیق هوشمندی بین دو مدیوم نمایش و سینما را انجام داده است.

اجرای این برنامه به عهده کیوان کثیریان بود.