روایت ظریف از قولهایی که به آنها عمل نشد

به گزارش پارس، تسنیم به نقل از کتاب « آقای سفیر» نوشت، محمد جواد ظریف سفیر وقت ایران گفته بود: آمریکایی ها پیغام داده بودنداگر شما به آزادی گروگان های آمریکایی کمک کنید، ما حسن نیت خواهیم داشت که به معنای آزاد کردن دارایی های ایران و از اینگونه کارها بود. اما به قولشان عمل نکردند. هشت گروگان آمریکایی آزاد شدند. این یکی از نشانه های عدم پایبندی آمریکایی ها به تعهداتشان بودکه در مرحله آخر گفتندبه دلایل انتخاباتی نمی توانند، قولشان را عملی کنند.

اصل ماجرا چه بود؟

قبل از مرور خاطره شفاهی آقای ظریف اشاره به ماجرا ضروری است: در زمان بوش پدر که یکی از دستورکارهایش را آزادی آمریکایی هایی که در لبنان توسط حزب الله به گروگان گرفته شده بودند، خوانده بود؛ آمریکا رابطه ای با ایران نداشت، بنابراین امکانی برای مذاکره بین طرفین وجود نداشت و به گفته" برنت اسکوکرافت" مشاور امنیت ملی آمریکا این کشور نمی خواست درباره گروگان ها مذاکره ای بکند. بر همین اساس بوش پدر با صدور یک بیانیه زیرکانه، ایران را تنها ابزار ممکن برای آزادی گروگان ها دانست. او در بیانیه اش آورد: « امروز آمریکایی هایی هستند که به خلاف میلشان در سرزمین های بیگانه به خاطر چیزی که مسئولش نیستند، نگه داشته شده اند. دراین باره می توان همکاری نشان داد و این همکاری تا مدت ها به خاطر آورده می شود» . بوش پدر در بیانیه اش تأکید کرده بود: " حسن نیت" ، " حسن نیت می آورد" . این بیانیه که حکایت از یک اقدام در برابر یک اقدام از سوی ایران داشت، توسط ایران دریافت شد و اکبر هاشمی رفسنجانی رئیس جمهوری وقت ایران خطاب به آمریکایی ها اعلام کرد: « ایران این آمادگی را دارد که با کشورهایی که آمادگی دارند سیاست برخورد مساوی و بدون باج خواهی و انحصارطلبی و توسعه طلبی داشته باشند، با اینها کار کند» . اگرچه اظهارات طرف ایرانی از سوی آمریکا مورد توجه قرار نگرفت ولی پس از انتشار تصاویر یکی از گروگان های آمریکایی که به دار آویخته شده بود، رئیس جمهور آمریکا ناچار شد که به ایران متوسل شود. بوش پدر در اولین گام با خاویر پرز دکوئیار دبیرکل سازمان ملل متحد تماس گرفت و از وضعیت گرو گان ها ابراز نگرانی کرد و گفت: « می تواند امتیازهایی به ایران بدهد. البته تا جایی که لزومی به مواجهه مستقیم با آنها نباشد» . دبیرکل سازمان ملل نیز" جیانی پیکو" را که از مشاورانش بود به ایران می فرستد. مأموریت پیکو این بود که رفسنجانی را به آزادی گروگان ها راغب کند. فرستاده آمریکا به ایران پس از ورود به تهران با" محمدجواد ظریف" دیدار می کند. پس از این دیدار، وی به همراه ظریف وارد دفتر کار هاشمی رفسنجانی می شود. طرف ایرانی به جهت اینکه قصد داشته مذاکرات پنهانی بماند، حتی مترجم را هم از جلسه خارج می کند. مشاور دبیرکل سازمان ملل در این جلسه به هاشمی می گوید: رئیس جمهور آمریکا تقاضا کرده که به آزادی گروگان های آمریکایی در بیروت کمک کنید. البته این کمک بی اَجر نمی ماند. هاشمی نیز پاسخ می دهد: « ما اولاً نمی دانیم این گروگان ها در لبنان هستند یا خیر؟ اما اگر آمریکایی ها حسن نیتشان را نشان دهند و مطمئن شویم جدی هستند و اگر کاری از دست ما ساخته باشد، هم به خاطر لبنان و هم مسائل انسانی این کار را خواهیم کرد. اما بدین شرط که آمریکا در مسئله جنگ ایران و عراق در تعیین متجاوز و خسارت ها، بی طرفانه عمل کنند و از سیاست های خصمانه اش در قبال ایران دست بردارد» . پس از آن رئیس جمهور وقت ایران، محسن رضایی را می خواهد و از او می خواهد که موضوع را بررسی کند که می تواند در این زمینه کاری انجام دهد یا نه. محسن رضایی نیز یکی از فرماندهان سپاه را به لبنان می فرستد تا با اعضای بلندپایه حزب الله برای آزادی گرو گان ها مذاکره کند. این گفت و گوها به نتیجه نمی رسد اما رضایی به آن فرمانده دستور می دهد که تا زمان آزادی گروگان ها در لبنان بماند. سرانجام، پافشاری ایران اثرگذار می شود و مقامات حزب الله آزادی گروگان ها را می پذیرند و ظرف دو ماه و نیم بعد گروگان ها" یکی یکی" آزاد می شوند. پس از آزادی گروگان ها، ایران در انتظار مشاهده حسن نیت طرف غربی و همان اَجری که بوش پدر (رئیس جمهور وقت آمریکا) داده بود، می ماند اما پس از گذشت مدت ها خبری از وعده طرف آمریکایی نمی شود لذا مقامات ایرانی با دبیرکل سازمان ملل تماس می گیرند که چرا خبری از تحقق وعده بوش پدر نشد؟ مقامات ایرانی که در داخل کشور نیز به شدت به جهت کمک برای آزادی گروگان ها و عدم دریافت امتیاز از آمریکایی ها تحت فشار بودند، با پیکو، همان فرستاده دبیرکل سازمان ملل به تهران تماس می گیرند که چرا آمریکا نامه تشکر نمی فرستد؟ ! جان پیکو نیز به گوش مقامات آمریکایی می رساند: ایرانی ها منتظر یک حرکت از طرف آمریکا هستند. باید منصف باشیم، چون من به آنها قول دادم. پس از تلاش های ایران برای دریافت پاسخ، برنت اسکوکرافت با اعضای شورای امنیت ملی آمریکا جلسه می گذارد و پس از جلسه تصمیم گرفته می شود که آمریکا به زیر میز توافقات فی ما بین تهران واشنگتن بزند. آنان به بهانه انجام حرکت های تروریستی از جمله ترور مخالفان حکومت و همچنین فتوای چند سال گذشته امام خمینی (ره) درخصوص ارتداد سلمان رشدی، بهبود روابط را بسیار بسیار سخت دانستند و مدعی شدند که تهران عملاً به وعده هایی که پیشتر مبنی بر حسن نیت داده بود، عمل نکرد. آمریکائی ها می گفتند: " ما گفتیم نشان دادن حسن نیت باعث حسن نیت متقابل می شود، ولی نگفتیم اگر ایرانیان گروگان ها را آزاد کنند، بدون توجه به باقی قضایا، به این اقدام پاسخ مطلوب و مساعد می دهیم! ! ! ما گفتیم حسن نیت به دنبال خود حسن نیت می آورد! ! ! انجام دادن وقایع تروریستی دیگر، تعریف آمریکا از حسن نیت نیست" . پس از آزادی گروگان ها و رسیدن آنها به واشنگتن، مقامات کاخ سفید سرخوش از یک معامله تمام برد و بی هزینه بودند اما اوضاع در ایران عکس آن بود چرا که به ازای آزادی گروگان های آمریکایی، هیچ امتیازی شامل حال ایران نشد و ما فقط یک پل برای رسیدن کاخ سفید به اهدافش شده بودیم. به هرروی تلاش هاشمی رفسنجانی برای ارتباط گیری با آمریکا علی رغم نشان دادن حُسن نیت، بی ثمر ماند و او تا پایان ریاست جمهوری اش منتظر ماند که شاید خبری از تحقق وعده های داده شده از سوی کاخ سفید شود، اما امروز ۲۲ سال از آن روزها گذشته ولی هنوز خبری از تحقق وعده های کاخ سفید نشده است.

خاطره آقای ظریف

محمد جواد ظریف در کتاب « آقای سفیر» که به شرح خاطرات شفاهی وی اختصاص دارد، می گوید:

ایران به دبیر کل، یعنی آقای دکوئیار فشار آورد که تا وقتی که ایشان مسئولیت خود را ترک نگفته است، موضوع مسئولیت جنگ را به نتیجه برساند. این امر اهمیت بسیار داشت. مخصوصا با توجه به اینکه در دوره زمامداری دبیر کل در سال ۱۹۹۱ پایان می یافت و ما نیز تمام مذاکرات قطعنامه ۵۹۸ را در طول دوره این دبیر کل انجام داده بودیم.

همزمان یک بحث انسانی نیز راجع به گروگان های آمریکایی در لبنان داشتیم. از طرف دیگر بحث گروگان های ایرانی و لبنانی نیز مطرح بود. زندانیان لبنانی در اختیار SLA (سپاه جنوب لبنان) بودند که توسط اسرائیل حمایت می شدند. در آنجا زندانی به نام خیام وجود داشت که اسرای حزب الله و سایر اسرای فلسطینی و لبنانی را در آنجا نگهداری می کردند. این مسائل باعث شد که من و آقای دکتر خرازی در زمان سفارت ایشان در نیویورک بحث هایی را در دو محور متفاوت با دبیر کل دنبال کنیم.

یک محور گروگان ها و آزادی آنها بود و محور دیگر مسئولیت جنگ و اجرای بند ششم قطعنامه ۵۹۸ و ضرورت انتشار گزارش آن. این مذاکرات چندین ماه طول کشید و تعداد بسیاری در آن درگیر بودند که از جانب جمهوری اسلامی بنده و آقای دکتر خرازی مستقیما درگیر آن بودیم. من یا آقای دکتر خرازی به طور متوسط ماهی دو بار به ایران می آمدیم و هماهنگی های لازم را انجام می دادیم. در آن زمان آقای پیکو (Giandominco picco) نماینده ویژه دبیر کل چندین سفر به سوریه و لبنان داشت تا با افراد و گروه هایی که آمریکایی ها را به گروگان گرفته بودند گفت وگو کند.

وی بعدها تجاربش را در کتابی با عنوان مرد بدون سلاح (Man without Gun) منتشر کرد. آنها از اعضای حزب الله نبودند، بلکه از گروه های دیگری بودند که ما از طرق مختلف مذاکره آنها را با سازمان ملل متحد تسهیل می کردیم. با توجه به مشکلات لجستیکی و امنیتی آقای پیکو در این سفرها در دمشق مستقر می شد و حسب مورد جهت مذاکره با گروه های لبنانی به لبنان می رفت. من هم همزمان با سفر پیکو به منطقه، در سفارتمان در دمشق مستقر می شدم تا هماهنگی های لازم را از نزدیک انجام دهم.

نهایتا در روندی بدون هیچ گونه مذاکره مستقیم یا غیرمستقیم با آمریکا یا اسرائیل و از طریق کار فشرده با دبیرکل سازمان ملل متحد و نماینده ویژه وی آقای پیکو، تعدادی از اسرا و شهدای لبنانی از اسرائیل بازگردانده شدند و در مقابل، اجساد چند سرباز اسرائیلی که در اختیار لبنانی ها بود به سازمان ملل متحد تحویل داده شد. همچنین هشت گروگان آمریکایی در لبنان نیز آزاد شدند. نتیجه اینکه با آزاد شدن صدها زندانی لبنانی در اسرائیل، زندان خیام تقریبا خالی شد. البته یکی از نشانه های عدم پایبندی آمریکایی ها به تعهداتشان این بود که در مرحله آخر گفتند: به دلایل انتخاباتی نمی توانند قولشان را تحت عنوان اینکه حسن نیت به دنبال خواهد داشت، عملی کنند. این جمله را آقای بوش در یک سخنرانی بیان کرده بود. بنابراین آنها پیغامی از طریق نماینده ویژه دبیر کل دادند که نمی توانند به قولشان عمل کنند.

انتظار شما چه بود؟

ما انتظاری نداشتیم و هیچ گاه مذاکره مستقیمی نیز با آمریکایی ها انجام ندادیم. زمانی که بوش (پدر) انتخاب شد، پیغام هایی از طریق دبیر کل سازمان ملل متحد به ما رسید که اگر شما به آزادی گروگان ها کمک کنید، آمریکایی ها حسن نیت خواهند داشت. حسن نیت به معنای آزاد کردن دارایی های ایران و از اینگونه کارها بود.

آیا گروگان های ایرانی آزاد شدند؟

در آن مقطع اسرائیلی ها احساس می کردند که شرایط به سودشان نیست، بنابراین به آمریکا فشار آوردند که به قولش عمل نکند، زیرا درگیری مستقیم آمریکا در این ماجرا با داشتن گروگان در لبنان به نفع اسرائیل بود. زمانی که از طرفی نتوانست آمریکا را مستقیما وارد لبنان کند و از طرف دیگر حزب الله مقاومت جانانه ای کرد، مجبور به بیرون رفتن از خاک لبنان شد. به هر حال زمانی که حدود سه نفر از گروگان های آمریکایی آزاد شدند، نماینده ویژه دبیر کل در تهران به آقای هاشمی رفسنجانی پیغام داد که آمریکایی ها نمی توانند به وعده خود وفا کنند. اما به خاطر حسن نیت در حوزه انسانی، کار را پیگیری کردیم و همه گروگان ها آزاد شدند. در واقع اسرائیل منزوی شد و تلاش کرد تا در بحث گروگان های ایرانی کارشکنی کند.

منظور از گروگان های ایرانی همان ۴ دیپلمات ربوده شده، یعنی حاج احمد متوسلیان، تقی رستگار مقدم، سید محسن موسوی و کاظم اخوان بودند؟

بله، همان چهار نفر بودند.

مسئله امام موسی صدر هم در این دوره مطرح بود؟

خیر، مسئله امام موسی صدر با لیبی بود نه با آمریکا. آمریکایی ها در این حوزه نمی توانستند کاری انجام دهند. البته لبنانی هایی که در غرب، مثلا در کشور آلمان زندانی بودند، همگی آزاد شدند. به طور کلی در حوزه لبنان موفقیت قابل توجهی به دست آمد. متاسفانه در بحث گروگان های ایرانی، پاسخ های ضد و نقیضی داده شد. گروهی ادعا کردند که آنها را شهید کرده اند و گروهی می گفتند که آنها زنده هستند. اسرائیلی ها نیز ادعا کردند که سربازی های ارتش جنوب آنها را کشته اند. در نهایت آن بحث ها به نتیجه ای نرسید. البته اسرائیلی ها ادعای دیگری نیز داشتند که یک خلبان اسرائیلی به نام ران آراد که هواپیمایش سقوط کرده و در لبنان دستگیر شده بود، در اختیار ایران قرار دارد. ما اسرائیل را به رسمیت نمی شناختیم و با آنها و آمریکایی ها به دلیل روابط سیاسی گفت وگو نمی کردیم.

بنابراین طرف گفت وگوی ما سازمان ملل متحد بود. سازمان ملل متحد نیز برای حل این قضیه تلاش کرد و در نتیجه گرو گان ها به همراه تعداد قابل توجهی از لبنانی ها آزاد شدند. در مسیر طرحی که توسط ما اجرا شد، گزارش متجاوز بودن عراق در جنگ، قبل از پایان مسئولیت آقای پرز دکوئیار داده شد. در واقع این دو مسیر را نه به عنوان دو موضوع مرتبط، بلکه به عنوان دو مسیر موازی طی کردیم؛ یعنی می خواستیم از فشار این موضوع استفاده کنیم تا دبیر کل وظیفه اش را انجام دهد. شکی در این نبود که این عراق بوده که جنگ را علیه ایران آغاز کرده است اما باید سازمان ملل متحد بر چنین اقدامی صحه می گذاشت که با توجه به شرایط موجود کار بسیار دشواری بود و تلاش وسیعی نیز در این زمینه صورت گرفت. یکی از بزرگترین افتخارات من در زندگی این است که توانستم این کار را به سرانجام برسانم. بزرگترین موفقیت سیاسی جمهوری اسلامی در جنگ، گرفتن آن گزارش معروف از دبیر کل بود که عراق را رسما به عنوان مسئول تجاوز به جمهوری اسلامی شناسایی می کرد.

آیا شما مجبور شدید برای گرفتن این امتیاز یا به اصطلاح موفقیت با کشورهای دیگر رایزنی هایی انجام بدهید؟ احیایا مذاکرات پشت پرده ای هم داشتید؟

ما تنها با دبیر کل صحبت کردیم. اگر در این میان دبیر کل با کشورهای دیگر نیز وارد بحث شده بود ما در آن دخالتی نداشتیم اتفاقات این بحث، هم در داخل کشور و هم در سازمان ملل متحد، کاملا در یک محدوده بسته پیگیری می شد. در سازمان ملل متحد فقط دو نفر، یعنی دبیر کل و آقای پیکو که نماینده ویژه ایشان بود در جریان کار قرار داشتند در جمهوری اسلامی نیز یک حلقه بسیار بسته کار را پیگیری می کرد. خود سازمان ملل متحد در مواقعی که لازم بود، بقیه لابی ها را انجام می داد. مخصوصا برای آزاد کردن گروگان ها و اسرای لبنان که طبیعتا جایی برای لابی کردن ما وجود نداشت. از روش های مختلفی نیز استفاده می کرند، مثلا تعدادی از اجساد سربازهای اسرائیلی در اختیار حزب الله بود و از آن اجساد یا از اطلاعات دیگری که در این زمینه ها داشتند استفاده می کردند تا اسرای لبنانی را در اسرائیل آزاد کنند. تنها بنده و آقای دکتر خرازی با دبیر کل سازمان ملل متحد و معاون او مذاکره می کردیم و به جز ما دو نفر، هیچ کس دیگر در ایران این کار را انجام نمی داد. لذا ما یقین داریم که با کشور دیگری لابی نشده است. البته نیازی به لابی نبود، زیرا مسئولیت تجاوز مشخص بود و باید شناخته می شد.

این بحث را دبیر کل باید می پذیرفت یا اینکه در مجمع عمومی باید پذیرفته می شد؟

این را باید دبیر کل می پذیرفت. در بند ششم قطعنامه ۵۹۸، این مسئولیت به دبیر کل داده شده است و دبیر کل باید این وظیفه را اجرا می کرد البته ایشان نیز باید در یک فضای سیاسی عمل می کرد و تا زمانی که زمینه سیاسی آماده نمی شد، نمی توانست چنین کاری را به انجام برساند. این آماده سازی زمینه سیاسی، توسط خود دبیر کل صورت می گرفت. بنابراین تنها کاری که ما می توانستیم انجام دهیم این بود که به عنوان یک اقدام انسانی، به بحث گروگان ها کمک کنیم و در کنار آن مذاکرات را انجام دهیم. درواقع حرکت دبیر کل، یک حرکتت چند مرحله ای بود که قبلا به صورت دقیق پیش بینی شده بود در مرحله اول ایشان به منطقه سفر کرد و همزمان از ایران و عراق خواست که در مورد مسئولیت تجاوز، به دبیر کل گزارش بدهند. عراقی ها به دلیل اینکه می دانستند حرفی برای گفتن ندارند، این کار را انجام ندادند. اما ما گزارش بسیار مستدلی ارائه دادیم که بخش قابل توجهی از آن بر اساس تز دکترای من نوشته شد. همانطور که قبلا اشاره کردم موضوع آن راجع به اصل تجاوز و دفاع بود که البته در بخشی از آن نیز راجع به جنگ ایران و تحقیق کرده بودم. این گزارش را بنده با همکاری دو نفر از دوستان وزارت خارجه، یعنی آقای باقر اسدی و آقای دانش یزدی نوشتیم و نهایی کردیم. البته از اسناد و کتاب هایی که قبلا در این زمینه نوشته شده بود و همچنین گزارشی از بخش حقوقی وزارت خارجه نیز استفاده کردیم. مذاکرات نیز جداگانه پیگیری شد و نهایتا در روزهای پایانی مسئولیت آقای دکوئیار، گزارش مربوط به مسئولیت متجاوز صادر گردید. این امر از جهتی بزرگ ترین پیروزی سیاسی ما در جنگ محسوب می شد و از جهت دیگر، بنده در کمال تواضع احساس می کنم که خدمت قابل توجهی انجام دادم.