شعر سهراب سپهری از نگاه مخالفان و موافقان

به گزارش پارس به نقل از ایسنا، سهراب سپهری در میان عامه مردم یکی از محبوب ترین شاعران نیمایی است. اقبال مردمی اما الزاما همیشه به معنای تأیید دیگر شاعران و منتقدان نیست. دست کم درباره سهراب سپهری انتقادهای تند کسانی همچون رضا براهنی، مهدی اخوان ثالث و احمد شاملو نشان می دهد که محبوبیت این شاعر در میان مردم منجر به علاقه مندی دیگر شاعران به آثار او نبوده است. البته فروغ فرخزاد، سیروس شمیسا و شمس لنگرودی نظر دیگری داشته و قدرت شاعری سهراب را ستوده اند.

سپهری نیز خود در نامه ای درباره انتقادهایی که به او شده، می نویسد: « من می دانستم که پاسبان ها شاعر نیستند. در تاریکی آن قدر مانده ام که از روشنی حرف بزنم. »

رضا براهنی: ما باید شاعر این دنیای آشفته باشیم

رضا براهنی در انتقاد از دنیای شعری سهراب سپهری می گوید: « ما باید شاعر این دنیای آشفته به هم ریخته باشیم. پشت کردن به این دنیا کار درستی نیست و متأسفانه سپهری به این دنیای آشفته پشت کرده است. در یکی از شعرهایش به نام « مسافر» ، سپهری از « بادهای همواره» خواسته است که « حضورِ هیچِ ملایم» را به او نشان بدهند. ولی این جهان آن چنان به خباثت آلوده است که هرگز نمی توان حضور هیچِ ملایم را به سپهری نشان داد… موقعی که جهان بدل به چیزی خفقان آور شده است و دو سوم دنیا گرسنه است و ملتی ساده لوح جهانی را به مسلسل بسته است، هیچِ ملایم به چه درد من و امثال من می خورد؟ »

اختلاف شاملو و سپهری در تعریف شعر

احمد شاملو هم معتقد است، تعریفش از شعر با تعریف سهراب از این مقوله متفاوت است: « باید فرصتی پیدا کنم یک بار دیگر شعرهایش را بخوانم، شاید نظرم درباره کارهایش تغییر پیدا کند. یعنی شاید بازخوانی اش بتواند آن عرفانی را که در شرایط اجتماعی سال های پس از کودتای ۳۲ در نظرم نامربوط جلوه می کرد، امروز به صورتی توجیه کند. سر آدم های بی گناهی را لب جوب می برند و من دو قدم پایین تر بایستم و توصیه کنم که: « آب را گل نکنید! » تصورم این بود که یکی مان از مرحله پرت بودیم… آن شعرها گاهی بیش از حد زیباست، فوق العاده است… دست کم برای من فقط زیبایی کافی نیست؛ چه کنم؟ اختلاف ما در موضوع کاربرد شعر است. شاید گناه از من است که ترجیح می دهم شعر شیپور باشد نه لالایی؛ یعنی بیدارکننده باشد نه خواب آور. »

فروغ فرخزاد: سپهری با همه فرق دارد

اما فروغ فرخزاد که از دوستان سهراب سپهری هم بوده است، نظر متفاوتی دارد: « سپهری از بخش آخر کتاب « آوار آفتاب» شروع می شود و به شکل خیلی تازه و مسحورکننده ای هم شروع می شود و همین طور ادامه دارد و پیش می رود. سپهری با همه فرق دارد. دنیای فکری و حسی او برای من جالب ترین دنیاهاست. او از شهر و زمان و مردم خاصی صحبت نمی کند. او از انسان و زندگی حرف می زند و به همین دلیل وسیع است. در زمینه وزن راه خودش را پیدا کرده. اگر تمام نیروهایش را فقط صرف شعر می کرد، آن وقت می دیدید که به کجا خواهد رسید. »

مهدی اخوان ثالث: نقاشی های سهراب از شعرهایش بهتر بود

مهدی اخوان ثالث معتقد است، نقاشی های سهراب از شعرهایش بهتر است و می گوید: « از کارهای سهراب سپهری در این هشت کتاب چهار پنج شعر بدک نیست، بسیار نازکانه و لطیف است و به نظر من از بسیاری جهات تحت تأثیر شعرهای اخیر فروغ فرخزاد. او در ابتدا همه نوآوری ها و اسلوب بازی ها را آزمود. این اواخر که راهش را پیدا کرد، متأسفانه اجل مهلتش نداد که بیش تر کار کند. ولی سهراب سپهری مرد نجیب و محجوبی بود و نقاش بسیار خوبی…

فقط این چند شعر اخیرش است که می تواند پیامی را به خواننده اش ابلاغ کند، چون یکی از هدف های شعر ابلاغ پیام است… او در اشعار قبلی اش بیهوده به این طرف و آن طرف می گشت و می خواست کاری را انجام بدهد که دیگران انجام نداده بودند. ولی همان طور که قبلا گفتم، نجیب بود و چون برای کارش اصالتی قائل بود، دوباره بر سر جای اولش سادگی برگشت و کوشید تا در این اشعار آخرینش به مردم نزدیک بشود. او جست و جوگر سرگردانی بود که نقاشی هایش را به مراتب بهتر از شعرهایش ارائه می داد. او شاید در جست و جوی راهی برای ارتباط با مردم بود و توانست که آن را در این چند شعر آخرش پیدا کند. »

سپهری: فاجعه آن طرف سکه بود

سهراب سپهری نیز که حتما انتقادهای دیگران را به بی اعتنایی اش به سیاست شنیده است، خود در نامه ای شاید در پاسخ به این انتقادها نوشته است: « وجود گرسنگی، شقایق را شدیدتر می کند… وقتی که پدرم مرد، نوشتم: پاسبان ها همه شاعر بودند. حضور فاجعه، آنی دنیا را تلطیف کرده بود. فاجعه آن طرف سکه بود، وگرنه من می دانستم که پاسبان ها شاعر نیستند. در تاریکی آن قدر مانده ام که از روشنی حرف بزنم… ولی نخواهید که این آگاهی خودش را عریان نشان دهد… من هزارها گرسنه در خاک هند دیده ام و هیچ وقت از گرسنگی حرف نزده ام، نه هیچ وقت. ولی هر وقت رفته ام از گلی حرف بزنم، دهانم گس شده است. »

محمدرضا شفیعی کدکنی: سبکی که بلای جان سهراب شد

محمدرضا شفیعی کدکنی با اعتقاد به نبود ساخت شعری در آثار سهراب، از این موضوع انتقاد می کند: « شعر او در کل زنجیره ای است از مصراع های مستقل که عامل وزن، بدون قافیه آن ها را به هم پیوند می دهد و به ندرت دارای ساخت شعری (Structure) است… به همین مناسبت دورترین کس است از نیما و اخوان و شاملو… و به نظرم می توان گفت نوعی شعر سبک هندی جدید است که مجازهای زبانی بیش ترین سهم را در ایجاد آن دارند… سپهری تمام عمرش بیش از آن که صرف شعر گفتن شود، صرف کوشیدن در راه رسیدن به سبک شعری شد و با « صدای پای آب» به سبک شعری موفقی رسید و همان سبک در « ما هیچ ما نگاه» بلای جان او شد و مشتش را در برابر خواننده هوشیار باز کرد… »

سیروس شمیسا: عظمت سپهری بیش تر آشکار می شود

سیروس شمیسا هم که نظر تعدادی از شاعران برجسته را درباره سهراب سپهری در کتاب « راهنمای ادبیات معاصر» گرد آورده، خود درباره این شاعر می نویسد: « سپهری همان قدر که در میان مردم و ادب دوستان شیفتگان بیش تری یافت، در نزد برخی از شاعران طرد شد و آنان عمدتا بنا بر دو محور یکی این که شعرهای او مردمی و سیاسی نیست و دیگر این که ساختار ندارد، او را رد کردند و به نظر من این ردیه ها مبنای علمی درستی ندارند و باید آن ها را از باب منافسات شاعران هم عصر محسوب داشت.

سپهری یکی از بزرگ ترین شاعران معاصر است و هرچه زمان بیش تر می گذرد، عظمت او (و فروغ) بیش تر آشکار می شود و برعکس از اهمیت شاعران ایدئولوژیک کاسته می شود. به نظر بسیاری از دوست داران شعر، سپهری هم به لحاظ زبان و ساخت و هم به لحاظ بینش و محتوا، یک سر و گردن از دیگران فراتر رفته است. او در هر دو جنبه فلسفی هستی شناسی و معرفت شناسی به اوج هایی دست یافته است که برای معاصران او دست نداده است… به نظر می رسد که شهرت و محبوبیت سپهری در میان مردم برای آن دسته از ادیبانی که این توفیق را منوط به شعر سیاسی و اجتماعی می دانستند، پدیده ای غیرقابل هضم بوده است و لذا هر یک با طرح مسأله ای به ظاهر موجه و علمی شگفتی خود را اظهار کرده اند. »

شمس لنگرودی: قدرت مسحورکننده و خلق آثار نیرومند

شمس لنگرودی نیز معتقد است، سهراب سپهری توانسته است علی رغم همه انتقادهای غیرهنری با ایستادگی، صبر و هوشیاری به قله شعر نو دست یابد: « در جامعه ای که نقد هنر بستگی مستقیم به ناتوانی و توانایی های غیرهنری خالق اثر هنری دارد، لازمه ایستادگی و دوام در برابر تخطئه ها و تنگ نظری ها و بی اعتنایی ها، فقط خلق آثاری نیرومند است، و سپهری از چنین قدرت مسحورکننده ای برخوردار بود.

او با استعدادی ژرف و شناخت و اعتماد به نفس فراوان، در سایه تلاشی طاقت فرسا و دقتی حوصله سوز، در توفان انواع توطئه ها و دیگر ابتلائات فرهنگی جوامع استبدادی، با صبر و هوشیاری کافی کار کرد، قدم به قدم پیش آمد، تا نیمه اول دهه ۴۰ که با انتشار آثاری چون « صدای پای آب» و « مسافرم و « حجم سبز» به قله شعر نو دست یافت. »

به گزارش ایسنا، سهراب سپهری پانزدهم مهرماه ۱۳۰۷ در کاشان به دنیا آمد. اولین مجموعه شعر او با نام « مرگ رنگ» در سال ۱۳۳۰ منتشر شد. « زندگی خواب ها» ، « آوار آفتاب» ، « صدای پای آب» ، « شرق اندوه» ، « حجم سبز» ، « ما هیچ، ما نگاه» ، « در کنار چمن» و « هشت کتاب» از آثار این شاعرند.

او علاوه بر شعر، به نقاشی هم به صورت حرفه یی می پرداخت. از نقاشی های او نیز می توان به تابلوهای « طبیعت بی جان» (۱۳۳۶) ، « شقایق ها، جویبار و تنه ی درخت» (۱۳۳۹) ، « علف ها و تنه ی درخت» (۱۳۴۱) ، « ترکیب بندی با نوارهای رنگی» (۱۳۴۹) ، « ترکیب بندی با مربع ها» (۱۳۵۱) و « منظره ی کویری» (۱۳۵۷) اشاره کرد.

سهراب سپهری در غروب اول اردیبهشت ماه سال ۱۳۵۹ در بیمارستان پارس تهران به علت ابتلا به بیماری سرطان خون درگذشت. صحن امام زاده سلطان علی روستای مشهد اردهال واقع در اطراف کاشان میزبان ابدی این شاعر و نقاش است.

*پی نوشت: این نوشتار برگرفته از کتاب های « راهنمای ادبیات معاصر» (شرح و تحلیل گزیده شعر نو فارسی) نوشته سیروس شمیسا (نشر میترا) و « تاریخ تحلیلی شعر نو» اثر شمس لنگرودی (نشر مرکز) است.