آیا ادبیات تمام شده است؟

نگران اند و این نگرانی را با پیش بینی هایی درباره ی پایان ادبیات منعکس می کنند. اما به راستی چه آینده ای در انتظار ادبیات جهان است؟ آیا باید تا سال ها به خواندن شاهکارهای کلاسیک پرداخت، یا هنوز می توان منتظر شاهکارهای جدید بود؟

به گزارش پارس به نقل از ایسنا، سال هاست که هر از گاهی، پیش بینی هایی درباره ی پایان ادبیات مطرح می شود. این بار بهمن فرزانه صحبت هایی را در این باره مطرح کرده و گفته، ادبیات و سینما تمام شده است.

این مترجم نام دار و پیشکسوت که طی ۵۰ سال فعالیت، بیش از ۸۰ عنوان از آثار ادبی جهان را به فارسی برگردانده، چندی پیش در گفت وگو با ایسنا، پس از اعلام بازنشستگی از کار ترجمه، گفت: به اعتقاد من، ادبیات و سینما به پایان رسیده است و دیگر رمان خوب پیدا نمی شود؛ اگر جسته و گریخته آثار ادبی خوبی هست، این ها مانند جرقه های آتش پیش از خاموشی است.

خبرنگار ایسنا نظر چند نفر از فعالان عرصه ی ادبیات را درباره ی این اظهارنظر و پیش بینی های این چنینی جویا شده است.

ما پیش گو نیستیم

حسن میرعابدینی می گوید: ما که پیش گو نیستیم. شاید هم شاهکارهای ادبی جدیدی ظهور کنند. رمان یک فرم ادبی جدید و دائما در حال تغییر و تحول است. این فرم ادبی مدام شکل عوض می کند؛ به طوری که با ظهور هر نویسنده ی مبتکری، تعریف رمان تغییر می کند.

این منتقد ادبی ادامه می دهد: هر دوره نویسنده های خود را دارد؛ نویسنده هایی که در دوره هایی ضعیف تر و در دوره هایی قوی تر هستند. شاید هم دوباره چهره های ادبی مطرح در جهان ظهور کنند. ما که نمی دانیم در آینده چه پیش می آید.

دوره ی ادبیات هرگز به پایان نمی رسد

اسدالله امرایی هم که گفت وگوی ایسنا با بهمن فرزانه را خوانده است، درباره ی اظهارات این مترجم، می گوید: حتما آقای فرزانه برای صحبت هایی که مطرح کرده اند، استدلالی هم دارند، اما من این نوع قضاوت کردن را نمی پسندم. اول بگویم این که من مترجم آثار یوسا هستم یا خانم آلنده، به این معنا نیست که وکیل مدافع آن ها هستم. قطعاً یوسا نویسنده ی بزرگی است، حتا اگر فقط « سور بز» را نوشته باشد، یا « جنگ آخرالزمان» را. خانم آلنده نویسنده ی خوبی است و این خوب بودن را آثارش نشان می دهد.

این مترجم اضافه می کند: من می توانم بگویم از فلان نویسنده خوشم نمی آید، اما بی علاقگی من دلیل نمی شود که آن نویسنده، نویسنده ی بدی باشد، یا شاهکار خلق نکند. خیلی از نویسنده ها خوب هستند، با این حال من دوست شان ندارم و کارشان را ترجمه نمی کنم، اما این قضاوت کردن ها بی انصافی است. زیر سؤال بردن کل کارنامه ی یک نویسنده، کار درستی نیست.

امرایی تأکید می کند: من آقای بهمن فرزانه را دوست دارم و تقریبا کتابی از ایشان منتشر نشده که نخوانده باشم. اما این قضاوت شان را نمی پسندم. فکر می کنم نویسندگان، مترجمان و شاعران ما هم باید به سنین خاصی که می رسند، قضاوت و اظهارنظر را کنار بگذارند، سعی کنند فقط « استاد» باشند و حرمت خودشان را که اجل از قضاوت های شتاب زده است، حفظ کنند.

او در ادامه می گوید: دوره ی ادبیات هیچ وقت نمی گذرد. زمانی ما غول های ادبی داشتیم، چون جهان جای کوچکی بود. زمانی که تولستوی، تولستوی بود، ما در دنیا فقط یک تولستوی داشتیم؛ اما امروز امکانات نشر در دنیا بسیار گسترده و تعداد نویسنده ها زیاد شده است. آن یک غول چندین غول شده، اما چون تعداد غول ها زیاد است، بسیاری اوقات ما نمی توانیم تشخیص دهیم که چه کسی غول تر است و چرا ما غول نداریم.

امرایی با تأکید بر زیاد بودن تعداد بزرگان ادبیات در دنیای امروز، یادآوری می کند: روزگاری آمریکای لاتین ۱۰ نویسنده داشت، اما الآن تعداد آن ها چندبرابر شده و داستان هر کدام را که دست می گیری، نمی توانی زمین بگذاری. روزگاری جهان دوقطبی داشتیم، الآن شرایط متفاوت شده است. آقای فرزانه در برخی موارد حق دارند؛ مثلا این که اثری زیاد چاپ می شود، به معنای خوب بودن آن نیست، اما همه ی آثار، خوانندگان خود را دارند.

او اضافه می کند: در دوره ی جنگ سرد نویسندگان خوبی مطرح شدند که شاید مطرح شدن شان به خاطر سیاست های دوران جنگ سرد بود، اما بعدها نشان دادند که نویسنده های خوبی هستند. باز بعدها ثابت شد تعدادی از نویسندگانی که در آن دوره در ادبیات زیرزمینی مطرح بودند، مطرح شدن شان مقطعی بوده و با از بین رفتن آن فضا، دیگر حرفی برای گفتن ندارند و در اصل، نویسنده نبودند؛ اما بسیاری از آن ها که استعدادهای خوبی هم داشتند، آثار خیلی خوبی خلق کردند.

امرایی درباره ی علت این که به نظر می رسد عصر غول های ادبی و سینمایی به سر رسیده، می گوید: امروز نویسندگان و فیلم سازان، تکثیر و درواقع پراکنده شده اند. در آن زمان جهان جای بزرگی نبود و به این دلیل که بقیه کوچک بودند، قله ها دیده می شدند. آن موقع یک فیلم ساز مثل فدریکو فلینی پیدا می شد، اما الآن هر جا را نگاه می کنید، ۱۰ فدریکو فلینی هست؛ به همین دلیل آثار بزرگ چندان خود را نشان نمی دهند.

این صحبت ها خیلی دقیق نیست

حسین سناپور نیز می گوید: من حرف های ایشان (بهمن فرزانه) را نخوانده ام که نظر بدهم، اما تصورم این است که از این حرف ها هر از گاهی زده اند. ۳۰ - ۴۰ سال پیش هم گفته بودند رمان مرده، اما این صحبت ها خیلی دقیق نیست.

این نویسنده می افزاید: آقای فرزانه یا هر کسی که می خواهد این طور مباحث را مطرح کند، باید یک کتاب یا حداقل مقاله ی مفصل بنویسد، جامع و کامل نظرش را توضیح دهد و به صورت دقیق در قالب یک نظریه مطرح کند. آن زمان است که این بحث می تواند قابل تعمق و تفکر شود.

دورِ بعدیِ ادبیات متعلق به جهان سوم است

مهدی غبرایی درباره ی اعلام بازنشستگی بهمن فرزانه، می گوید: ایشان حق دارند خود را بازنشسته اعلام کنند. من هم در آستانه ی این تصمیم هستم؛ چون به هر حال ذهن و جسم افراد تا حدی کشش دارد، اما نمی توانم با نظر ایشان درباره ی پایان ادبیات موافق باشم.

این مترجم ادامه می دهد: به نظر من دور بعدی ادبیات متعلق به آسیا، آفریقا و این سوی جهان است که به اصطلاح جهان سوم نامیده شده است. دلیلش هم تا حدی روشن است؛ تنش ها، کشش ها و کوشش ها، مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، درگیری ها، جنگ و جدال ها، همه در این سمت جهان رخ می دهند. اروپا که قاره ی کهنی است، نسبتا به آرامش دست یافته است. آمریکا هم مسائل خاص خود را دارد و شاید آبستن تنش هایی در آینده باشد، اما دور بعدی ادبیات در آسیا شکل می گیرد. چنان چه برخی از نویسنده های ژاپن و چین مطرح شده اند و آثار شگفت انگیزی خلق کرده اند. برنده ی آخرین نوبل ادبیات هم نویسنده ای چینی بود.

غبرایی اظهار می کند: شاید دوره ی مدرنیسم کم و بیش به پایان رسیده باشد، اما نهضت بعد از آن، پست مدرنیسم و آمیزه ی حقیقت و واقعیت با رؤیا، الآن در اوج است. نویسنده هایی چون موراکامی که من هم چند رمان را از او به فارسی ترجمه کرده ام، یا مو یان، آخرین برنده ی نوبل ادبی، تازه دارند دنیاهای جدیدی را کشف می کنند. همین طور نویسندگان عرب، هندی، پاکستانی، آفریقایی و ترک که آثاری از آن ها به فارسی هم ترجمه شده، در حال خلق آثار بسیار خوبی هستند.

صحبت هایی از سر ناامیدی

مهشید میرمعزی از خبر اعلام بازنشستگی بهمن فرزانه، اظهار تأسف می کند و می گوید: من به کارهای آقای فرزانه علاقه ی زیادی دارم. ایشان مترجم درجه ی یکی هستند. ایشان بسیار بسیار بر زبان مقصد و مبدأ مسلط هستند. متأسفم که می شنوم دیگر نمی خواهند کار کنند، واقعا حیف است. من همه ی کارهایی را که اسم ایشان روی جلدشان هست، با لذت و با کمال میل می خوانم.

این مترجم با وجود علاقه به کارهای فرزانه، با اظهارات او درباره ی پایان ادبیات، موافق نیست: من خود طرفدار مارکز هستم و معتقدم تا سال ها نویسنده ای مانند او نمی آید، اما با صحبت آقای فرزانه موافق نیستم. کسی که خیلی شاهکار ادبی می خواند، وقتی به چند کار جدید برمی خورد و می بیند کارهای خوبی نیستند، ناامید می شود. شاید ایشان به همین دلیل این حرف ها را زده باشند.

میرمعزی می گوید: این جمله ها را گوته هم گفته، سال ها قبل از گوته نیز شخص دیگری این حرف را زده بود. بر این اساس، ما باید فکر می کردیم بعد از گوته دیگر کسی نمی آید، یا باید تصور می کردیم بعد از« کمدی الهی» دیگر تمام است. در کشور خودمان هم نابغه ای مانند مولانا داشته ایم که بسیار خوب شعر گفته است، اما این دلیل نمی شود که دیگر بعد از او کسی شعر نگوید. اگر این طور باشد، ما باید از این به بعد، فقط آثار کلاسیک خود را بخوانیم.

او ادامه می دهد: ما نویسندگان جوان بسیار خوبی داریم؛ نه مثل مارکز، اما خیلی خوب. رمان « زن ظهر» یولیا فرانک کار بسیار قشنگی است، بهترین کتاب سال آلمان شده و به نویسنده اش لقب « دوشیزه ی جاوگر» داده اند. اگر ما مترجمان این دست آثار را ترجمه نکنیم، از کارهای دنیا عقب می افتیم. الآن با فعالیت همکاران مترجم، ما نویسنده های جدید جهان را می شناسیم که خیلی ها آن ها را نمی شناسند.

قضاوت را به تاریخ بسپریم

همچنین کیهان بهمنی می گوید: امیدوارم اعلام بازنشستگی آقای فرزانه فقط از سر خستگی باشد و ایشان دوباره به کار برگردند؛ اما این بحث ها از سال ها پیش مطرح شده و در غرب هم خیلی ها گفته اند دیگر شاهکاری خلق نمی شود. من فکر می کنم باید قضاوت درباره ی شاهکار بودن یا نبودن کارها را به تاریخ بسپریم.

این مترجم ادامه می دهد: زمانی که سالینجر « ناتوردشت» را نوشت، هیچ ناشری قبول نمی کرد آن را منتشر کند، اما همین اثر الآن به عنوان یک شاهکار شناخته شده است. این نشان می دهد خیلی از آثار ارزشمند در دوره ی زمانی خود شناخته نمی شوند.

بهمنی عنوان می کند: الآن تعداد آثار خلق شده نسبت به سابق خیلی بیش تر شده، از سوی دیگر، انفجار اطلاعات رخ داده و امکان دسترسی به کتاب ها بیش تر شده است. این تحولات باعث شده این احساس به وجود بیاید که همه چیز گفته شده است. کهن الگوهایی بوده اند که از صدها سال پیش تاکنون درباره ی آن ها نوشته شده است.

او اضافه می کند: ما در ادبیات و سینما، مواد تشکیل دهنده ای داریم که بر اساس آن ها، هر نویسنده و کارگردان، یک اثر را پدید می آورند. شاید ۱۰۰ سال دیگر هم کسی بیاید و با استفاده از این مواد تشکیل دهنده، شاهکاری متفاوت خلق کند. می توان درباره ی همین مسائل تکراری، باز هم به روش های مختلف، فیلم ساخت و رمان نوشت. الآن چون دسترسی به آثار خیلی راحت تر است، فکر می کنیم قصه ها تکراری شده اند و البته بخشی از این تفکر هم به ضمیر ناخودآگاه جمعی و نزدیک بودن نظرات افراد به یکدیگر برمی گردد.

ادبیات خودِ زندگی است

از سوی دیگر، محمدرضا گودرزی می گوید: گاه از این سو و آن سو سخنانی درباره ی به سر رسیدن دوران ادبیات شنیده می شود. نظریه پرداز آمریکایی به نام فرد مورا مارکو هم چند دهه قبل این مطلب را گفته است، ولی همان زمان عده ای از متفکران با اندیشه ی او مخالفت کرده و گفته اند، دوران ادبیات یا رمان هیچ گاه به سر نمی آید. به نظر من ممکن است شکل های ادبی نسبت به موقعیت زمان و پیشرفت تکنولوژی که حول مفهوم رسانه می چرخد، تغییر کنند، ولی ادبیات چون به معنای خودِ زندگی است، هیچ گاه تمام نمی شود.

او درباره ی فرضیه ی افول دوران شاهکارهای ادبی، ادامه می دهد: به دلیل فرارسیدن دوران تکثرگرایی، نویسندگان بسیاری به وجود آمده اند که به تعبیری هر کدام یک غول هستند، اما چون تعدادشان زیاد است و جمعیت خواننده چندین برابر شده و به بالای ۱۰۰ هزار رسیده است، دیگر مرکزگرایی ای که در اوایل قرن بیستم وجود داشت، حس نمی شود؛ مثلا نویسنده ای مثل کورت ونه گوت از بسیاری از غول های آن زمان فراتر است؛ لذا اشکال در دیدگاه ماست که دنبال غول های منفرد می گردیم.

گودرزی تأکید می کند: اگر در گذشته در یک دهه ی زمانی معین، چهار - پنج نویسنده ی قدَر وجود داشت، اینک در جهان به دلیل پیچیدگی مباحث انسانی، چندین نویسنده ی قدَر فعالیت می کنند که البته به دلیل تنوع شیوه ی نوشتن شان، لزوما همه ی خوانندگان به قدَر بودن آن ها، معتقد نیستند. پس به نظر من، نویسندگان پرقدرت، چون گذشته وجود دارند، اما به دلیل تنوع آثارشان این وظیفه ی خواننده است که آن ها را کشف کند.

تا زندگی هست، ادبیات از بین نمی رود

ناهید طباطبایی، نویسنده، هم می گوید: به نظر من تا زمانی که آدم زندگی می کند و تا زمانی که انسان وجود دارد، نه ادبیات از بین می رود، نه سینما. به نظر من هنوز هم نابغه هایی می توانند ظهور کنند و مخاطبان خاص و عام را به خود جذب کنند.