رمضانیه آیت‌الله تهرانی؛ ماه نزول قرآن و صعود انسان

به گزارش پارس به نقل از تسنیم، دیگر چیزی از ماه شعبان، ماه پیامبر (ص) باقی نمانده است و مؤمنان می روند تا به ضیافت الهی در ماه مبارک رمضان درآیند. ماهی که پیامبر (ص) در آن خطبه مشهورش درباره آن می فرماید: « ای مردم، ماه خدا، همراه برکت و رحمت و آمرزش گناهان به شما روی آورده است، ماهی که از همه ماه ها ارزشمندتر و با فضیلت تر است، روزهایش ارزشمندترین روزهاست و شب هایش با فضیلت ترین شب هاست و ساعت هایش از همه ساعت ها ارزشمند تر و ارجمندتر است… » .

اما ماه رمضان امسال با همه شور و حلاوت روحانیش برای تهرانی ها غمی در دل نهفته دارد و آن خلأ بزم های معرفت و اخلاق دو استاد مبرز فقید آیت الله خوشوقت و آیت الله آقامجتبی تهرانی است. در آستانه ماه مبارک رمضان، بخشی از بیانات آیت الله تهرانی درباره فضیلت ماه رمضان منتشر می شود:

در مناجات هایی که از ائمه اطهار (ع) نقل شده است، دو مناجات را دیده ام که همه ائمه (ع) آن را می خواندند؛ یکی مناجات شعبانیه است که در مفاتیح هست، یکی هم مناجاتی است که با این جملات شروع می شود: « اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ عَلَى آلِ مُحَمَّدٍ وَ اسْمَعْ نِدَائِی إِذَا نَادَیْتُکَ وَ اسْمَعْ دُعَائِی إِذَا دَعَوْتُکَ وَ أَقْبِلْ عَلَیَّ إِذَا نَاجَیْتُکَ فَقَدْ هَرَبْتُ إِلَیْکَ وَ وَقَفْتُ بَیْنَ یَدَیْکَ… » ؛ مرحوم مجلسی در بحارالأنوار نقل می کند که این مناجات از علی (ع) است و همه ائمه هم آن را می خواندند. برای اینکه این جملات دعا را کمی توضیح دهم، به طوری که مرتبط با ایام ماه مبارک رمضان هم باشد، یکی دو نکته را مقدمتاً عرض می کنم.

ماه رمضان، ماه تقرب به خدا

مطلب اول اینکه درباره ماه مبارک رمضان اهل معرفت این تعبیر را دارند که این ماه، دار ضیافت الهی و یکی از منازل سالکین إلی الله است. « سلوک إلی الله» یعنی سیر معنوی روح به سوی خدا و تقرّب به او که البته این سیر و این تقرّب، دارای درجات و مراتب است.

منازل سیر و سلوک به سوی خدا

گام اوّل، تجلیه

این سیر و سلوک چهار قدم دارد؛ اهل معرفت از قدم اوّل تعبیر می کنند به « تجلیه» ، یعنی آراستن ظاهر به آداب شرع و عمل کردن به دستورات شارع مقدس در این ماه مبارک رمضان؛ یعنی همین روزه گرفتن و آداب ظاهریه. پس گام اول، قدم اول تجلیه است.

گام دوم، تخلیه

گام دوم و قدم دوم در این سیر « تخلیه» است. تخلیه پیراستن است نه آراستن؛ پیراستن باطن از رذائل اخلاقی و چه بسا پاک کردن و منزه کردن نفس از آثار آثام یعنی سیئات و گناهان است. چه بسا اولین دعایی که نسبت به اولین روز ماه مبارک رمضان وارد شده که شخص روزه دار می خواند، اشاره به همین مسأله تخلیه دارد. چون خود را تجلیه کرده، یعنی روزه گرفته و به آداب ظاهریه عمل کرده است و حالا از خدا می خواهد که او باطنش را از این آثار پیرایش کند.

لذا در روز اول ماه مبارک رمضان این دعا را می خوانیم: « اللَّهُمَّ اجْعَلْ صِیَامِی فِیهِ صِیَامَ الصَّائِمِینَ وَ قِیَامِی قِیَامَ الْقَائِمِینَ وَ نَبِّهْنِی فِیهِ عَنْ نَوْمَةِ الْغَافِلِینَ وَ هَبْ لِی جُرْمِی یَا إِلَهَ الْعَالَمِینَ وَ اعْفُ عَنِّی یَا عَافِیاً عَنِ الْمُجْرمِینَ» . این دعا به همین قدم دوم، یعنی تخلیه اشاره دارد.

گام سوم، تحلیه

گام سوم که از آن تعبیر به « تحلیه» می کنند، این است که انسان روح را به صفات ملکوتیه کمالیه آرایش دهد و خودش را متخلِّق به اخلاق الهیّه کند، که این هم دارای مراتبی است.

گام چهارم، فناء فی الله

گام چهارم مرحله ای است که اهل معرفت از آن به « فناء فی الله تعالی» تعبیر می کنند و مرادشان این است که روح سالک یعنی همان شخصی که سیر معنوی می کند، از إنّیّت در شهود حق فانی شود؛ چه در رابطه با فعلش، چه صفتش و چه ذاتش. این تعبیر را به کار می برند که فناء فی الله عبارت است از: « فانی شدن روح از إنّیّت در شهود حق» . از نظر مسیر معنوی، این آخرین منزل سیر و سلوک است.

ماه رمضان، ماه نزول قرآن و صعود انسان

اما مطلب دوم؛ ماه مبارک رمضان اینطور است که هم ماه « نزول» است و هم ماه « صعود» است. اینکه ماه نزول است را شما خوب می توانید بفهمید؛ چون در قرآن و در دعاهای ماه مبارک رمضان مطرح است که کلام الهی-قرآن کریم- در این ماه، از مصدر وحی بر نبی مکرم اسلام۶ نازل می شود که خداوند به وسیله همان کلمات، انسان ها را در جمیع ابعاد پرورش می دهد و می سازد. در سوره دخان می فرماید: « إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةٍ مُبارَکَةٍ» و در سوره قدر می فرماید: « إِنَّا أَنْزَلْناهُ فی‏ لَیْلَةِ الْقَدْرِ» . در سوره بقره هم می فرماید: « شَهْرُ رَمَضانَ الَّذی أُنْزِلَ فیهِ الْقُرْآنُ هُدىً لِلنَّاسِ وَ بَیِّناتٍ مِنَ الْهُدى‏ وَ الْفُرْقانِ» .

« قوس نزول» در ماه مبارک

همین تعبیر در دعای روزانه ماه رمضان هم هست. در اکثر دعاهای ماه رمضان به این « قوس نزولی» اشاره شده است که ماه مبارک رمضان، ماه نزول کلام الهی است. به تعبیر دیگر، ماه رمضان ماه سخن گفتن ربّ است با عبدش؛ یعنی ماهی است که ربّ، برای ساختن عبدش و راهنمایی او به سوی قربِ خویش، با او سخن می گوید و سخن گفته است.
بنابر این قرآن در ماه مبارک رمضان نازل شد و به تعبیر اهلش به صورت « جُملةً واحده» -به طور کلی و یک پارچه- در شب قدر، بر قلب پیغمبر اکرم فرود آمد. این همان قوس نزولی این ماه است. تا اینجای مطلب شبهه ای نیست؛ این آیات قرآن است و این هم دعا هایی که شما در ماه رمضان می بینید و این مطلب در همه آن ها هست.

« قوس صعود» در این ماه

اما ماه مبارک رمضان همچنین ماه صعود است؛ یعنی چه؟ درست برعکس آن « قوس نزولی» که گفتیم، اینجا « قوس صعودی» مطرح است. یعنی این ماه، ماه کلام عبد با ربّ است. بله، در همه اوقات عبد می تواند با ربّ خودش سخن بگوید، ولی یک موقعیت خاصی هست که این سخن گفتن، از نظر سازندگی، بُرد بیشتری پیدا می کند. در اینجا یک بحث مطرح می شود و آن بحث این است که عبد در چه قالبی می تواند با ربّ خود سخن بگوید. این را بدانید که این هم در ارتباط با ربّ است. یعنی خودِ ربّ به اولیاء خود الهام می کند و اولیاء الهی آن الهامات را در قالب خاصی می ریزند و نحوه سخن گفتن با ربّ را به عبد می آموزند که « چگونه با ربّ خودت حرف بزن! » همانطور که او با تو حرف زده است، تو هم با او حرف بزن؛ اما اینگونه که به تو می آموزیم با او حرف بزن. ژ

قرآن خطاب به تو است؛ نمی خواهی پاسخ دهی! ؟

خدا در ماه مبارک رمضان با تو صحبت کرده و کلامش را بر پیغمبر فرو فرستاده و پیغمبر هم قرآن را به شما تحویل داده و گفته است که این ها حرف هایی است که خدا با شما زده است. خدا در این خطاب هایی که در قرآن هست، مثل « یا أَیُّهَا النَّاس‏ » و « یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» ، دارد حرف می زند و به من و تو خطاب می کند. قرآن را نگاه کن؛ از اول تا آخر او دارد با تو حرف می زند. خوب، تو نمی خواهی جوابش را بدهی؟ او در ماه مبارک رمضان با تو سخن گفته است، تو هم باید در همین ماه با او سخن بگویی؛ هم قوس نزول است و هم قوس صعود. ماه رمضان ماه کلام ربّ و عبد است. لذا شما اگر به روایاتی که در باب ماه مبارک رمضان وارد شده است، مراجعه کنید، همین مطلب را می بینید.

سفارش به « زیاد دعا کردن» در این ماه

من حالا یکی دو تا روایت می خوانم که اصل این روایات در فروع کافی است ولی من از وسائل الشیعه نقل می کنم. روایت از امام صادق (ع) است که « قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (ع) عَلَیْکُمْ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ بِکَثْرَةِ الِاسْتِغْفَارِ وَ الدُّعَاء» ؛ یعنی علی (ع) فرمود: « بر شما باد در ماه رمضان، به کثرت دعا و استغفار» . در روایت دیگر آمده است: « کَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ (ع) إِذَا کَانَ شَهْرُ رَمَضَانَ لَمْ یَتَکَلَّمْ إِلَّا بِالدُّعَاءِ» ؛ یعنی حضرت امام سجاد (ع) در ماه مبارک رمضان اصلاً صحبت نمی کرد، مگر اینکه تمام جملاتی که از ایشان صادر می شد مضامین دعایی داشت. ما در این زمینه روایات بسیاری داریم. بنابر این آنچه که در ماه مبارک رمضان وظیفه عبد است، سخن گفتن با ربّ خود است.

« تجلیه، تخلیه و تحلیه» زمینه ساز سخن گفتن بنده با خدا

در باب ماه مبارک رمضان روایات زیادی داریم که ناظر به آن مطلب اول، یعنی بحث مراحل سیر و سلوک است. از نظر ظاهری که خودت را آراسته کرده ای به همین آداب ظاهری و دهانمان را از خوردن و آشامیدن بسته ایم. این همان قدم اوّل یعنی تجلیه است؛ اما آنچه مهم است گام های دوم و سوم، یعنی تخلیه و تحلیه است. این ها است که زمینه را فراهم می کند برای اینکه بتوانی با خدای خودت حرف بزنی. از الطاف الهیه این بوده که آنچه که مایحتاج عبد است تا بتواند با خدای خودش حرف بزند، آنها را پیشاپیش خودش عنایت کرده است.

سر ریز شدن رحمت الهی در این ماه

حالا یکی دو تا روایت می خوانم؛ در یک روایت دارد: « إِنَّ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ عِنْدَ الْإِفْطَارِ سَبْعِینَ أَلْفَ أَلْفِ عَتِیقٍ مِنَ النَّارِ کُلٌّ قَدِ اسْتَوْجَبَ النَّارَ فَإِذَا کَانَ آخِرُ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ أَعْتَقَ فِیهَا مِثْلَ مَا أَعْتَقَ فِی جَمِیعِهِ» . یعنی خداوند در ماه رمضان هنگام افطار هفتاد هزار هزار نفر از افرادی را که مستحق آتش هستند نجات می دهد و در شب آخر از این ماه به اندازه تمام کسانی که در طول این یک ماه نجات داده است، از آتش جهنم نجات می دهد. همه این ها نشانه سرریز شدن فضل و رحمت الهی در این موقعیت زمانی است.

در روایت دیگری دارد: « إذَا کَانَ أوَّلَ لَیْلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ غَفَرَ اللهُ لِمَنْ شَاءَ مِنَ الْخَلْقِ فَإذَا کَانَتْ اللَّیْلَةَ الَّتِی تَلِیهَا ضَاعَفَهُمْ فَإذَا کَانَتْ اللَّیْلَةَ الَّتِی تَلِیهَا ضَاعَفَ کُلَّمَا أعْتَقَ حَتَّى آخَرَ لَیْلَةٍ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ تَضَاعَفَ مِثْلَ مَا أعْتَقَ فِی کُلِّ لَیْلَةٍ» . یعنی همین طور هر شب با ضریب بالاتر نسبت به شب قبل، تعداد بیشتری از بندگانش را تطهیر می کند، تا این حجاب های ظلمانیه آن ها برطرف شود. اینها همه مقدمه این است که این عبد بتواند با او حرف بزند.