نظر ابراهیم حاتمی کیا در مورد "مک دونالد"

ماجرای حضور رستوران‌های مک دونالدز در ایران همواره شایعات و حواشی خاص خود را به همراه داشته است. قبلا شایعاتی منتشر شد که قرار است شعبه‌ای از این رستوران در جایی از کشور راه بیفتد اما خبر تکذیب شد و پای این رستوران به کشور باز نشود. مستند «مک دونالدز تقدیم می‌کند» روایتی متفاوت از این رستوران و پشت پرده نظام سرمایه‌داری در آمریکا است. این مستند که چندی پیش در حوزه هنری رونمایی شد، شنبه شب در قالب جشنواره تلویزیونی مستند به روی آنتن شبکه مستند رفت.

کارگردان این مستند توحید ابراهیمی است. این مستندساز که متولد سال 1377 است، به تازگی وارد دهه سوم زندگی خود شده و علیرغم جوانی، تجربه خوبی در ساخت مستند دارد. خودش می‌گوید که از 15 سالگی وارد فضای مستند شده و سپس در 18 سالگی در رشته سینما دانشگاه سوره قبول شده است. او پس از گذشت یک سال از دانشگاه انصراف می‌دهد چرا که معتقد است دانشگاه چیزی به او اضافه نمی‌کرده است. این مستندساز جوان، این روزها ساخت مستندهایی را دنبال می‌کند که «مک دونالدز تقدیم می‌کند» یکی از همین‌ها است.

در زیر گفتگویی با توحید ابراهیمی داریم که در زیر منتشر می‌شود: 

مستند «مک دونالدز تقدیم می‌کند» روایتی متفاوت از یکی از موضوعات چالشی است. در ابتدا توضیح دهید که چگونه به ایده ساخت این مستند رسیدید؟ 

چرا زمان مستند را 30 دقیقه انتخاب کردید؟ به نظرتان کم نبود؟

اگر بخواهم راست بگویم خود آقای یزدی نیز از این که این مستند را 30 دقیقه انتخاب کرده است، پشیمان است. چندین بار به ایشان گفته بودم که 30 دقیقه برای این حجم از مطالب کم است اما به دلیل باکس تلویزیونی متناسب، تاکید داشتند که همان 30 دقیقه باقی بماند. وقتی که زمان یک مستند بالا برود، زمان پخشی که برای آن درنظر گرفته می‌شود، خیلی مناسب نیست و زمان‌های خوبی به آن اختصاص داده نمی‌شود. متاسفانه این موضوع، مشکل صدا و سیمای کشور است که وقتی زمان یک مستند بالا می‌رود، باکس پخش خوبی به آن تعلق نمی‌گیرد. اکثر دوستان مستندساز نیز تلاش می کنند تا با هر سختی زمان فیلم خود را پایین بیاورند که زمان اکران بهتری را دریافت کنند. معتقدم که این مستند می‌توانست 60 دقیقه‌ای باشد و 30 دقیقه‌ای بودن آن نقطه ضعف این مستند است.

عمده تصاویری که در این فیلم ارائه کردید، مربوط به ساندویچ خوردن در رستوران‌های مک دونالدز است. از نظر سواد رسانه‌ای، این موضوع یکی از فنون اقناع یعنی «تداعی معانی در ذهن» را به همراه دارد. بر همین اساس ممکن است که یک مخاطب به جای این که به زیر متن این فیلم یعنی نظام سرمایه‌داری فکر کند، اسیر رنگ و لعاب آن شود و بیش‌تر در جهت تحسین آن بربیاید.

باید بگویم هم بنده و هم تدوین‌گر این اثر، حواسمان به این موضوع بود و سعی کردیم از تکنیک‌های اقناعی به خوبی استفاده کنیم. خاطرم هست آقای حاتمی کیا وقتی این مستند را دید به من گفت که «مستندت یک وجهه منعی دارد و یک وجهه تبلیغاتی. از آن‌جا که مک دونالدز در ایران وجود ندارد، به هر طریقی که این مستند ساخته شود، جنبه تبلیغاتی پیدا می‌کند چرا که یک چیزی در ایران وجود ندارد و ما می‌خواهیم بگوییم که آن را نخور». طبیعتا، بیننده در ابتدا می‌گوید که این ساندویچ را بده بخورم و سپس آن را نقد کن. این موضوع در حالی است که در کشورهای اروپایی نظیر فرانسه، انگلیس و ... وجهه منعی آن دیده می‌شود چرا که آنان این غذاها را تست کرده‌اند و می‌دانند که راجع به چه چیزی صحبت می‌کنیم. تلاش کردم با قرار دادن صحنه‌هایی حالت انزجار را به نمایش دربیاورم اما طبیعتا افرادی هستند که از دیدن این مستند از مک دونالدز خوششان بیاید.

در حقیقت خودتان هم معتقدید که عده‌ای در ایران با دیدن این مستند، آرزوی داشتن ساندویچ‌های مک دونالدز می‌کنند؟

بله. مطمئنا این موضوع وجود دارد.خاطرم هست که وقتی این مستند را برای مخاطب عام اکران کردیم، در ذهن بسیاری از آنان نوعی تناقض به وجود آمده بود. می‌گفتند که دوست داریم همبرگرهای آن را بخوریم اما در مقابل نوعی انزجار نیز نسبت به آن داریم. حتی وقتی که این مستند را در خانه مستند اکران کردیم، مستندسازانی که در آن جلسه حاضر بودند، چنین صحبت‌هایی را مطرح کردند.

اشاره کردید که آقای حاتمی‌کیا این مستند را دیده است. بعد از دیدن آن چه نظری داشتند؟

اولین جمله‌ای که بعد از دیدن این مستند به زبان آوردند این بود که «چرا زمان آن را طولانی‌تر نکردی؟!» هم‌چنین گفتند که به مضمون و محتوای آن نقد دارم. ایشان می‌گفت زمانی که در اتریش بودم، مک دونالدز خوردم. بعد از آن، یکی از دوستانم به من گفت که کار اشتباهی کردی و نباید این کار را انجام می‌دادی. در حقیقت، در کشوری مثل اتریش تا این اندازه نسبت به آن انزجار وجود دارد.

آقای حاتمی کیا علیرغم نقدی که به مضمون این فیلم داشتند، گفت که با توجه به ریتم تند آن و رنگ و لعابی که داشت، اگر این مستند یک ساعت دیگر نیز ادامه داشت، باز هم آن را تماشا می‌کردم. به زعم آقای حاتمی‌کیا از آن‌جا که مک دونالدز در ایران وجود ندارد، جنبه تبلیغاتی این مستند بسیار بیش‌تر است. ایشان هم‌چنین درخواست داشت که این مستند در خارج اکران شود چرا که معتقد بود جنبه دفعی آن در خارج بسیار بیش‌تر است. بر همین اساس در تلاش هستیم تا این مستند را در خارج از ایران نیز اکران کنیم. به نظرم با توجه به این که اکنون در فرانسه، راه‌پیمایی ضد سرمایه‌داری برقرار است، اکران این مستند بازخوردهای خوبی را به همراه خواهد داشت.

در بخش‌هایی از این فیلم، تلاش کردید تا کدهایی مبنی بر استفاده ابزاری دولت آمریکا از مک دونالدز بدهید. برای مثال، ایجاد شعبات متعدد از این رستوران در کشورهای مختلف را نشانه‌ای برای اعمال نفوذ این کشور در دنیا تفسیر کردید. با این حال، این خط سیر را ادامه ندادید و در یکی دو جمله متوقف شد. دلیل این موضوع چه بود؟

اتفاقا آقای حسن عباسی نیز به همین نکته اشاره کرد. او مستند مک دونالدز را دید و گفت بهتر است که در اکران‌های عمومی، کار را طولانی‌تر کنید و این دست نکات را در دل آن بگنجانید. با این حال شرایطی که برای پخش توضیح دادم، وجود داشت. خودم هم به این موضوع معتقدم و کُدهای زیادی نیز پیدا کرده بودم. تنها مشکل ما زمان این مستند بود. مطمئنا اگر زمان آن طولانی‌تر می‌شد، بسیاری از این مسائل مطرح می‌شد و کار بهتری را می‌دیدیم.