سهم ایران از کیفیت علم دنیا/ چهار دهه پس از انقلاب کجا ایستادیم

تولیدات علمی ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی روند رو به رشدی داشته اند اما میزان استنادات به مقالات علمی از اهمیت بیشتری برخوردار است و نشان می دهد که این تعداد مقالات در کجا دیده شده اند و چقدر محققان سایر کشورها به تولیدات علمی ایران استناد کرده اند.

بررسی وضعیت استنادات علمی دنیا نشان می دهد که از ابتدای سال ۱۹۰۰ میلادی که روند تولید علم در دنیا آغاز شد و همزمان در ایران مقارن با دوره قاجار بود، میزان استنادات علمی دنیا ۳۱ هزار و ۵۵ استناد بوده است.

بررسی ها نشان می دهد از ۱۹۰۰ میلادی تا ۱۹۷۸ میلادی (۱۳۵۷ شمسی) میزان استنادات علمی دنیا ۱۴۰ میلیون و ۷۶۵ هزار و ۶۳۹ استناد بود و ایران با میزان ۲۱ هزار و ۸۳ استناد سهم یک صدم درصدی (۰.۰۱ درصد) در این استنادات داشته است.

در دهه اول انقلاب اسلامی و در فاصله سال های ۱۹۷۹-۱۹۸۸ که همزمان روزهای آغازین انقلاب، انقلاب فرهنگی و تعطیلی سه ساله دانشگاه ها و جنگ تحمیلی (۱۳۵۷ تا ۱۳۶۷ شمسی) بود وضعیت تولید ایران همپای دوران ۷۸ ساله پیش از آن بود به طوری که جمهوری اسلامی ایران با وجود وضعیت نامناسب دانشگاهها و شرایط جنگ تحمیلی توانسته بود ۱۶ هزار و ۵۹۵ استناد داشته باشد.

در آن زمان دنیا ۱۲۱ میلیون و ۷۴۷ هزار و ۸۹۴ استناد تولیدات علمی داشت و این در حالی بود که سهم ایران در آن شرایط ویژه یک صدم درصد (۰.۰۱ درصد) از استنادات کل دنیا بود.

دهه دوم انقلاب اسلامی جرقه های رشد کیفی علم را نشان می دهد. در سال های ۱۹۸۸ تا ۱۹۹۸ میلادی همزمان با سال های ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۷ استنادات علمی ایران رشد پیدا کرده است به گونه ای که سهم ایران از تولیدات با کیفیت علمی به ۰.۰۲ درصد رسید.

در این دوره میزان استنادات علمی دنیا ۲۱۰ میلیون و ۲۸ هزار و ۸۵۹ استناد است و جمهوری اسلامی ایران با جهشی سه برابری با ۵۰ هزار و ۷۳۲ استناد، جرقه های رشد را نشان می دهد.

وضعیت تولید علم ایران و همچنین تولید علم با کیفیت که با استنادات می توان بخشی از آن را سنجید، در دهه سوم انقلاب اسلامی وضعیت بسیار قابل توجهی است. در سال های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۸ میلادی برابر با ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۷ سهم ایران از استنادات علمی دنیا به ۰.۳ درصد می رسد.

رشدی که از ۵۰ هزار استناد ناگهان در یک دهه به ۸۸۰ هزار استناد رسید و موجب شگفتی محافل علمی دنیا شد. در آن زمان در دنیا میزان استنادات علمی ۳۰۵ میلیون و ۳۴۷ هزار و ۹۲۶ استناد بود که در مقابل جمهوری اسلامی ایران با ۸۸۰ هزار و ۸۰۹ استناد توانست سهمی معادل ۰.۳ درصد کل استنادات دنیا را در اختیار بگیرد.

اما در دهه چهارم انقلاب اسلامی، کشور توانسته است به حدی از تولیدات علمی با کیفیت دست یابد که بیش از یک درصد استنادات علمی دنیا در اختیار ایران است. در دهه ۲۰۰۹-۲۰۱۸ همزمان با ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۷ از میان ۲۴۸ میلیون و ۵۱۱ هزار و ۲۵۳ استناد علمی دنیا، جمهوری اسلامی ایران با ۲ میلیون و ۶۰۱ هزار و ۲۱۵ استناد توانسته است ۱.۰۵ درصد سهم استنادات علمی را به خود اختصاص دهد.

در چهل سالگی انقلاب اسلامی در پله شانزدهم علم دنیا ایستاده ایم

اما وضعیت تولید علم ایران نیز نشان می دهد که در سال ۹۷ و چهلمین سالگرد انقلاب اسلامی به اذعان آخرین داده‌ های مستخرج از معتبرترین پایگاه استنادی جهان (ISI) که در سال ۹۷ منتشر شده است، جمهوری اسلامی ایران توانسته است برای نخستین بار، در زمره ۱۶ کشور برتر دنیا از منظر تولید علم قرار گیرد.

جدیدترین داده ‌های استخراج شده از پایگاه استنادی وب‌گاه علم (WOS) در سال ۲۰۱۸ نشان می دهد رتبه و جایگاه جمهوری اسلامی ایران در جایگاه ۱۶ دنیا قرار دارد.

مقالات برتر به عنوان یک شاخص کیفی در تولیدات علم دنیا مطرح است. همچنین، از نظر کمیت و تولید علم، آخرین داده‌های مستخرج از WoS نشان می‌دهد که پژوهشگران جمهوری اسلامی ایران تا پایان سال ۲۰۱۸ میلادی کماکان با بیش از ۵۱ هزار مدرک علمی و مشارکت حدوداً ۲ درصدی از کل انتشارات علمی دنیا جایگاه شانزدهم جهان را کسب کرده‌اند.

وضعیت تولید علم و استنادات علمی در میان کشورهای اسلامی

دانشمندان ایرانی در آستانه ورود به چهارمین دهه انقلاب شکوهمند اسلامی، در قله علم جهان اسلام ایستاده‌اند و از میان ۵۷ کشور اسلامی در سال ۲۰۱۸، جمهوری اسلامی ایران با انتشار ۳۷۱ مقاله برتر جایگاه نخست و سایر کشورها در رتبه‌های دیگر قرار دارند.

رتبه جهانی کشورهای برتر اسلامی از نظر تعداد مدارک نمایه شده در پایگاه علمی WoS در سال ۲۰۱۸ حاکی از آن است که ۱۰ کشور برتر اسلامی از نظر کمیت تولید علم، در بازه رتبه شانزدهم تا پنجاه و ششم جهانی هستند. جمهوری اسلامی ایران و ترکیه در میان ۲۰ کشور نخست جهان قرار گرفته و ۸ کشور اسلامی دیگر در میان ۶۰ کشور نخست جهان قرار دارند.

همچنین اطلاعات این پایگاه نشان می‌دهد که پژوهشگران ایران اسلامی در سال ۲۰۱۸ برای نخستین بار رتبه نخست را در میان ۵۷ کشور اسلامی و نیز رتبه ۱۸ جهان را در انتشار مقالات برتر از آن خود کرده‌اند.

پایگاه استنادی شاخص‌های اساسی علم (ESI) نیز اطلاعات مهم و کیفی را در قلمروهای موضوعی ۲۲ گانه و برخی شاخص‌های علم‌‬ سنجی به کار رفته از جمله مقالات داغ و پراستناد و مقالات برتر ( Top papers) را در طول ۱۰ سال اخیر نشان می‌دهد و جمهوری اسلامی ایران با ۳۷۱ مقاله برتر تنها کشور اسلامی است که در بین ۲۰ کشور نخست جهان دیده می‌شود.