موسیقی اصیل ایرانی را درتربت جام بشنوید

؛ تربت جام یا«جام» مرکز شهرستان تربت جام و یکی از شهرهای کهن خراسان رضوی بوده که نام کنونی این شهر از تربت شیخ احمد جام برگرفته شده‌است و بستر جغرافیایی حوزه علمیه احمدیه جام، شهر تربت ‏جام و مناطق اطرافش بوده و عامل و پدیدآورنده اولیه این مدرسه شیخ احمد جامی است.

البته به گفته برخی از منابع، در زمان های گذشته از ارتفاعات اطراف، این شهر به شکل جام دیده می شده است از این رو نام این شهر را تربت جام یا سرزمین جام مانند نام گذاری کرده اند.

در طول تاریخ ناحیه کنونی شهرستان تربت جام و مرکز آن با نام پوژگان، بوزجان و جام نیز شناخته می‌شده‌ است.

این شهرستان از شمال به مشهد از مشرق به رودخانه هریرود و ادامه آن در جنوب مرز افغانستان و شهرستان تایباد و از مغرب به شهرستان تربت حیدریه و فریمان منتهی می شود.

فاصله تربت جام تا مرز افغانستان 66 کیلومتر است.که در مسیر جاده آسفالته مشهد- فریمان -تایباد به فاصله 161 کیلومتر در جنوب شرق شهر مشهد قرار گرفته است.

مجموعه معماری مزار شیخ احمد جام

این مجموعه از فضای معماری بر گرد یک صحن وسیع مرکزی شکل گرفته است. مهم ترین و با شکوه ترین فضاهای معماری این مکان در مجاورت آرامگاه شیخ بنا شده که شامل گنبد خانه،ایوان،مسجد کرمانی،گنبد سبز و سفید ،مسجد عتیق،آب انبار و ملحقاتش می باشد.

گنبدخانه

به استناد متون کهن تاریخی و بررسی های انجام شده گنبد خانه پیش از ابنیه دیگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقی به سال 633 ه.ق پایه ریزی شد و به همت غیاث الدین محمد ابوبکر کرت (متوفی 643 ه.ق)توسعه یافت.

فضای داخلی گنبد خانه با نقاشی های رنگارنگ و زیبا روی گچ زینت یافته و ساختار معماری گنبد خانه یادآور طرح مقبره سلطان سنجر در مرو است.

ایوان

این قسمت از مجموعه با ارتفاعی حدود 30 متر در نیمه اول قرن هشتم هجری بنیاد یافته که قبل از پایان گرفتن بنای ایوان دارفانی را وداع گفت و ادامه کار توسط فرزندش «غیاد الدین بن مطهر» دنبال شد و به اتمام رسید.

بلندی ایوان و کاشی کاری های متنوع به صورت شش گوش مزین به گل و برگ و ستاره شانزده پر به رنگ سیاه،لاجوردی و فیروزه ای بر زمینه شکوه و عظمت خاصی به ایوان و مجموعه بنا بخشیده است.

سر در ایوان در سال 1022 ه.ق به امر عباس اول صفوی کاشیکاری شد. فضای معماری ایوان در مجاورت گنبد خانه با سقفی نیم گنبدی و تزئینات کاربندی با دو ورودی مستقل مسیر ارتباطی به بناهای طرفین خود مسجد کرمانی و گنبد سفید را پدید آورده است.

مسجد کرمانی

این بنا در سمت چپ ایوان قرار دارد و ظاهراً نام آن منسوب به سازنده بنا «خواجه زکی بن محمد بن مسعود کرمانی» است.

زیبا ترین عنصر معماری این مسجد یعنی محراب گچ بری و نفیس آن از شاهکارهای قرن هشتم هجری ساخته شده است.

مسجد عتیق

فضاهای معماری مسجد مشتمل بر شبستانی گنبددار شامل پنج رواق است.آن چه از معماری بنا بر جای مانده،حکایت از آن دارد که تنها دو دهانه غربی گنبد مقابل محراب دارای تزئینات بوده که شامل گچ بری های مطبق اسلیمی بر تاق های رواق محراب،رنگ های الوان بر روی اندود گچ،ستون نماها با طرح مارپیچ و کاشی سفید و آبی در اطراف محوطه محراب بوده است.

بر اساس شواهد موجود سبک بنا به معماری سده هشتم نزدیک تر می نماید. در متون ،بانی خیر مسجد عتیق را (رضی الدین احمد متولی) و متعلق به 720 ه.ق ذکر کرده اند.

مدرسه امیر جلال الدین فیروزشاه

از ابنیه مشرف بر صحن مزار جام «گنبد فیروز شاهی» یا «گنبد سبز» است. این بنا در شمال غربی واقع شده و از سمت جنوبی شرقی آن به مجموعه متصل است.

این بنا دارای تزئینات زیبای کاشی کاری و مدرسه ای که توسط جلال الدین فیروز شاه در سال 844 ه.ق بنا شده است لذا برخی گنبد فیروز شاهی یا گنبد سبز را بقعه ای می دانند که بر روی سردابه ای بر پا شده است.

در حال حاضر در اطراف مزار شیخ محجری سفید به طول هشت متر و ارتفاع 50 سانتی متر ایجاد شده که به فاصله هر یک متر آن ستونی سنگی به رنگ سیاه با کتیبه هایی به خط ثلث و نستعلیق تعبیه شده است. قبر شیخ احمد جام نیز با طول ۲۰/۵ و عرض 2 متر به صورت سکو مشخص شده است.

مسجد جامع نو

این مسجد در جانب غربی مزار واقع است که با یک مقصوره چلیپا شکل و شبستان های ستون دار طرفین صحن،فضایی مذهبی را شکل می دهد. رواق شرقی این بنا با مسجد عتیق پیوند خورده و ظاهراً تنها بخش قدیمی مسجد گنبد مقصوره است که توسط«جلال الدین فیروز شاه» به سال 846 ه.ق بنیاد شده است.

پلنگ آبه

ناحیه کوهستانی پلنگ آبه در 20 کیلومتری جنوب تربت جام و به موازات روستای بزد در فاصله پنج کیلومتری آن واقع شده است.

این ناحیه مصفا دارای چشمه های آب معدنی است که خواص دارویی و درمانی ویژه ای دارند. دامنه های پلنگ آبه در بهار یکپارچه سر سبز و خرم است و مناظر دل انگیز و چشم اندازی زیبا را در برابر گردشگران به تماشا می گذارند.

رباط جام

رباط جام در سمت جنوبی خیابان کوثری شهر تربت جام قرار دارد که به صورت یک بنای چهار ایوانی ایجاد شده است.

در حال حاضر ورودی آن به سمت شمال باز می شود اما به احتمال بسیار درگاه جدید در آن تعبیه شده است. فضای ورودی رباط به یک هشتی منتهی می شود و ایوان های شمالی و جنوبی آن در ادامه به فضایی وسیع می رسد که این نقاط به کمک پایه های آجری به چشمه تاق ها تبدیل شده اند. همچنین فضای داخلی بنا شامل ایوانچه هایی است که هر یک به حجره ای منتهی می شود. نمای بیرونی رباط علاوه بر دیوار اصلی بنا دارای سه برج است.

از بخش های مهم این بنا فضای شاه نشین آن است که در بخش فوقانی هشتی ورودی غربی با پوشش گنبد عرقچین و با تزئینات کاربندی احداث شده است.با توجه به سبک معماری بنا می توان آن را از جمله آثار معماری بر جا مانده از دوران تیموریان دانست.

شهر تاریخی بوژگان

در ابتدای ورود به محوطه شهر قدیم بوزجان در ضلع شمال شرقی و در میان قبرستان قدیمی بر روی تپه ای کم ارتفاع بنای آجری مقبره شیخ ابوذر بوزجانی واقع شده است.

ابو الوفا محمدبن یحیی بن اسماعیل بن عباس بوزجانی،ریاضی دان مشهور ایرانی بود که در سال 329ه.ق در شهر بوزجان پا به عرصه جهان گذاشت و بعد از طی دوره های علمی رهسپار بغداد شد و در رصدخانه آن شهر به مطالعه و تحقیق پرداخت. آرامگاه فعلی این عالم بزرگ مشتمل بر ایوان ورودی و فضای داخلی ساده ای است که در دوره قاجار بنیاد گرفته است.

سایر مناطق ییلاقی

از دیگر مناطق ییلاقی تربت جام می توان از روستای سمر غاوه با آبشارهای کوچک و دامنه سرسبز در 25 کیلومتری غرب تربت جام،روستای ابدال آباد با باغات میوه گسترده در 40 کیلومتری غرب تربت جام و روستای بزد و در غرب و علیای صالح آباد که در جوار مزار افغانستان قرار دارد نام برد.

منطقه خوش آخوند این سرزمین در فاصله ی 68 کیلومتری شمال تربت جام قرار دارد و دارای کوهستانهای سر سبز و گیاهان دارویی متنوعی هست.منطقه خوش آخوند ناحیه ای ییلاقی است که عشایر کوچ رو فصولی از سال را در آن جا می گذرانند. در این ناحیه ی شکار گاهی حیوانات وحشی مختلفی نظیر کبک ،تیهو،کل ، بز کوهی و گرگ زندگی می کنند.

مسجد خانه نور

در حدود 3 کیلومتری جنوب روستای (بزد) مسجد کوچکی با دیوارهای سنگی و گلی مشاهده می شود که به (مسجد خانه نور) شهرت دارد.

این مسجد اگر چه ارزش معماری چندانی ندارد اما مکانی بوده که در نزد شیخ احمد جام از اهمیت و اعتبار خاصی برخوردار بوده است.

این اثر معماری با زیر بنایی محدود دارای پوشش مسقف با استفاده از تیرهای چوبی است. رویه دیوار گچ اندود بوده و فاقد هر گونه تزئین است.در گوشه ای از بنا حفره ای با در کوچک تعبیه شده که آن را چله خانه شیخ می دانند. به فاصله 200 متری ضلع جنوبی مسجد چشمه جوشانی به نام (نور) واقع است که آب آن وارد حوض زیبای سر پوشیده ای می شود و به احتمال بسیار سقایه مسجد نور بوده اما اکنون به صورت نیمه ویران است.

رباط سمنگان

رباط سمنگان از جمله کاروانسراهای سر پوشیده ای است که بر کنار راه قدیم سنگ بست قرار داشته و اکنون در میانه روستای سمنگان به فاصله 54 کیلومتری شمال شهر تربت جام واقع است.

در سمت جنوبی رباط فضای بازی قرار دارد که احتمال بارانداز بوده است. همچنین در چهار گوشه رباط چهار برج استوانه ای ایجاد شده که در واقع پشتیبان دیوار نیز محسوب می شود.پس از ورودی هشتی رباط به صورت فضایی هشت ضلعی ساخته شده که دارای گنبدی بلند است.

با توجه به فرم اتاق ها به نظر می رسد که بنا متعلق به اواخر دوران تیموری یا اوایل دوران صفویه باشد.

موسیقی مقامی و نمایش آیینی تربت جام

سرزمین تربت جام یکی از مهم ترین مناطقی است که در آن موسیقی مقامی میان مردم از رواج چشمگیری برخوردار است و هنرمندان بنامی را در این زمینه به دنیای هنر معرفی کرده است .

موسیقی تربت جام در گذشته بیش از 300 مقام داشته که امروزه بالغ بر 50 مقام از آن همه باقی مانده است مقام های الله مدد، کبک زری و نوایی از آن جمله اند در نواختن این موسیقی از سازهایی مانند: دوتار و دایره استفاده می شود. همچنین از میان رقص های آئینی معروف در تربت جام می توان به رقص اپر و مراسم تمنای باران اشاره کرد.