آیا مردم بهشت موعود هاشمی را باور می کنند؟
با نزدیکی به انتخابات شاهد تلاش اصلاحطلبان و تکنوکرات ها برای بازسازی هژمونی خود در دولتهای گذشته هستیم، اما نگاهی عمیق به کارنامه این دولتها حکایت از پروسهی وادادگی دارد.
اصلاح طلبان و تکنوکرات ها سعی دارند با تأکید بر نارسایی های دولت فعلی و اختلافات موجود بین اصولگرایان و همزمان نمایشی توهّمی از بهشت موعود دو دولت سازندگی و اصلاحات مردم را به دوران گذشته ارتجاع دهند و زمینه عقب گرد انقلاب اسلامی را فراهم آورند.
این مجموعه سیاسی طوری از دوران مدیریتی هاشمی و خاتمی بهشت نمایی می کنند که گویی در آن دوره ایران در بهترین شرایط تاریخی خود به لحاظ اجرایی و کارآمدی بوده است. امّا بازخوانی تاریخی این بُرهه نشان می دهد بهشتی که سعی می شود آن را دوباره تبلیغ کنند تنها یک سراب است.
آیا همانطور که هاشمی فکر می کند مردم کارنامه نه چندان موفق وی را فراموش خواهند کرد و بدلیل اشتباهات احمدی نژاد به هاشمی پناه خواهند برد؟ در اینجا به بازخوانی دولت سازندگی پرداخته شده است:
یازدهمین انتخابات ریاست جمهوری سبب شده است تا برخی کنشگران سیاسی، برای بازگشت به عرصه ی اجتماعی کشور، ضمن بازسازی هژمونی پیشین خود، در صدد بازتولید مقبولیت اجتماعی شان برآیند. از این رو، تمجید و تطهیر گفتمان های سیاسی، فرهنگی و اقتصادی حاکم در دولت های پیشین، به ویژه دو دولت هاشمی و خاتمی را در دستور کار خود قرار داده اند. اما بررسی تأثیرات این دو گفتمان نشان می دهد، فرهنگ دینی به دلیل مضامین و درون مایه های ناهمگون این گفتمان ها با اصول اسلامی و ارزش های انقلابی، به شدت آسیب دیده است.
نگاهی آسیب شناسانه و مبتنی بر اصول انقلاب اسلامی و سیره ی رهبر کبیر انقلاب نشان می دهد پروسه ی « وادادگی فرهنگی» و « استحاله ی سیاسی» با طرح مدرنیزاسیون هاشمی رفسنجانی شروع شد و در دولت اصلاحات ادامه یافت و این وادادگی در دوران اصلاحات به اسم گفتمان امام تئوریزه شد.
نقش دولت هاشمی و خاتمی در تغییر سبک زندگی، نقش انکارناپذیری است که با طرح صریح بحث « مانور تجمل» در خطبه های نمازجمعه ی هاشمی پیگیری می شد. این طرح بر ضرورت ورود بر سبک جدیدی از زندگی تأکید و به صورت رسمی مردم را تشویق به مصرف گرایی و زیاده خواهی می کرد.
گفتمان سازندگی که طی سال های ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۶ مدیریت کشور را به عهده داشت، محور اصلی حرکت و برنامه ریزی خود را « پیشرفت اقتصادی» ، « بازسازی زیرساخت های مادی» و « جبران ویرانی های حاصل از جنگ تحمیلی» قرار داده بود.
با وجود اینکه گفتمان سازندگی توانست خدمات قابل توجهی را در حوزه ی اقتصاد به انجام برساند، اما گفتمان این دوره از انقلاب به « سازندگی» ، « زندگی اشرافی» ، « توسعه» ، « تجدد» و… تغییر یافت که در ظاهر از واژه ی اسلام استفاده می کرد، اما روح حاکم بر آن رنگ وبوی اسلامی نداشت. در نتیجه، برخی از اساسی ترین جهت گیری ها و فعالیت های آن از مسیر ارزش های انقلاب اسلامی خارج شد، این انحطاط را می توان در سه حوزه ی فرهنگی، سیاسی و اقتصادی مورد بررسی قرار داد:
۱. حوزه ی فرهنگ
۱-۱. تک ساحتی بودن دولت سازندگی؛ فرعی و حاشیه ای قلمداد کردن مقوله ی فرهنگ و در نتیجه بی توجهی نسبت به ضرورت برنامه ریزی فرهنگی و هدایت فرهنگی عمومی.
دغدغه ی اصلی دولت سازندگی، دستیابی به « توسعه ی اقتصادی» بود؛ به صورتی که بر اساس تحلیل محتوای انجام شده در گفتارهای هاشمی، این مقوله بیشترین فراوانی را در سخنان او دارا بوده است. [۱] در اثر قرار گرفتن « اقتصاد» در مرکز دغدغه های دولت سازندگی، حوزه های « سیاست» و « فرهنگ» حاشیه نشین و پیرامونی شدند.
سیاست فرهنگی در این دوره از دو ویژگی برخوردار بود:
اول) امری کم اهمیت و فرعی قلمداد می شد.
دوم) بیشتر بر منع و سلب استوار بود تا برنامه ریزی اثباتی و راه گشایی اسلامی به منظور هدایت فرهنگ عمومی.
بی تفاوتی نسبت به نهادینه سازی و درونی کردن باورها و ارزش های اسلامی سبب گردید ذهنیت و ارزش های افراد جامعه، به خصوص نسل سوم انقلاب، تغییر کند و سمت و سوی دیگری بگیرد. در نتیجه، به تدریج گرایش بخش هایی از جامعه به باورها و ارزش های اسلامی کاهش پیدا کرد.
این مهم در حالی به وقوع پیوست که در منطق نظری و فکری اسلام، مهم ترین رسالت حکومت اسلامی تلاش در راستای محقق ساختن « فرهنگ اسلامی» است. حتی در آنجا که میان فرهنگ اسلامی و رفاه مادی، تزاحم و تعارضی پدیدار می شود، باید برای فرهنگ اسلامی اولویت و اصالت قائل شد. [۲] بر خلاف این دیدگاه، دولت سازندگی از یک سو، « توسعه ی اقتصادی» را در صدر دغدغه های خود نشاند و از سوی دیگر، اندیشه ای ایجابی و برای تثبیت و نشر فرهنگ اسلامی نپروراند.
در این دوره، نظام آموزشی در مدارس و دانشگاه ها فاقد سازوکار پرورشی و تربیتی کارآمد و مشخصی بود. در نتیجه، نتوانست ارزش های انقلاب اسلامی را در ذهن و دل نسل جوان، تثبیت و درونی کند. از این رو، تغییر هنجارها و ارزش ها در میان تحصیل کردگان، به ویژه دانشگاهیان، سبب گردید که دانشجویان به یکی از قوی ترین پایگاه های اجتماعی اصلاح طلبان تبدیل شوند و نقش قابل توجهی در دستیابی آن ها به قدرت سیاسی ایفا کنند. دو میلیون دانشجوی مراکز آموزش عالی پراکنده در سطح کشور، گروه مرجع مهمی به شمار می آمدند که می توانستند در شکل دهی به رأی مردم، نقش بسزایی ایفا کنند. [۳]
۱-۲. بی تفاوتی نسبت به نشر و نهادینه سازی باورها و ارزش های اسلامی و مقابله با نابهنجاری های ضدارزشی در جامعه در اثر تلقی سکولاریستی از فرهنگ.
غفلت از « آزادی و عدالت» و به « حاشیه راندن ارزش های فرهنگی مسلط جامعه» مهم ترین سیاست های فرهنگی عصر سازندگی و دگرگونی ارزش های اجتماعی و فرهنگی از مهم ترین نتایج سیاست های این دوره است. لذا پس از این دوره، شاهد تغییراتی در رفتارهای اجتماعی و فرهنگی هستیم، مطالعات میدانی قبل و بعد از این دوره نیز نشان دهنده ی تغییر شدید ارزش های مذهبی است، برای مثال: [۴]
سال
۱۳۶۵
۱۳۷۱
عیب بودن عدم رعایت حجاب
۸۶.۲ درصد
۴۱.۵ درصد
تغییر ارزش ها از « ساده زیستی» به « تجمل گرایی» با تبلیغات و وارد کردن کالا به منظور رفع نیازهای جدید اقتصادی و تبدیل ثروت و تجمل به ارزش مثبت در ایران و تأثیرات آن بر روی ارزش های دیگر، پیامد بعدی فرهنگی اجتماعی این دوره است.
افول فرهنگ دفاع مقدس و جایگزینی فرهنگ رفاه و مصرف گرایی، با ساخت و گسترش فروشگاه های زنجیره ای و همچنین عدم تولید فرهنگ ارزش گرا در دوران هاشمی بسیار مشهود بود. فرهنگ کوخ نشینی در تنش با فرهنگ کاخ نشینی بر آمد و فاصله ی فقر و غنا گسترش یافت و دارندگی و برازندگی به مثابه ی یک ارزش، خودنمایی کرد.
در ادبیات و گفتمان انقلاب و نهادهای انقلابی و امتداد این جبهه، تغییرات بسیاری در جامعه صورت گرفت. لذا در جبهه ی انقلاب نوعی ازهم پاشیدگی اتفاق افتاد. در این دوران، برخی نهادهای انقلابی را در نهادهای سنتی ادغام کردند (همچون ادغام جهاد سازندگی در وزارت کشاورزی) و عقبه ی جبهه ی انقلاب، که نیروهای انقلابی در جامعه بودند، به حال خود رها شدند؛ به طوری که قریب به سه میلیون بسیجی جبهه رفته و دارای انگیزه های انقلابی و جهادی، در جامعه رها یا به تعبیری بی سرپرست شدند.
محسن رضایی در کتاب « رویارویی سوم و جهاد اقتصادی» خود در این باره می نویسد: » آقای هاشمی روزی به من گفت که من در سال های اول ریاست جمهوری امور فرهنگی را از سیاست گذاری تا اجرا به رهبر انقلاب واگذار کردم. »
این غفلت تا جایی پیش رفت که رهبر معظم انقلاب در هفتم آذرماه ۱۳۶۸ نخستین هشدار خود را نسبت به رویکرد جدید دشمن به عرصه ی فرهنگی اعلام داشتند: « یک جبهه بندی عظیم فرهنگی که با سیاست، صنعت، پول و انواع و اقسام پشتوانه همراه است، الآن مثل یک سیلی راه افتاده که با ما بجنگد. جنگ هم، جنگ نظامی نیست. » ایشان بعد ها با تعبیر « شبیخون فرهنگی» ، ابعاد و عمق توطئه را تشریح نمودند و با هشدارهای خود کوشیدند تا اذهان مردم و مسئولان را متوجه عملیات پیچیده ی دشمن نمایند.
۲. حوزه ی سیاست
۲-۱. حاکمیت یافتن افراد بروکرات و تکنوکرات در مراکز دولتی که بیگانه یا احیاناً مخالف ارزش های اسلامی هستند (تفکیک تخصص از تعهد) .
۲-۲. شایع شدن رفاه طلبی، تجمل گرایی، ثروت اندوزی و اسراف و تبذیر میان برخی از مدیران و مسئولان حکومتی.
۲-۳. وجود شکاف و فاصله میان مردم و مسئولان در اثر تفاخر و کبر برخی از مسئولان.
۲-۴. دست اندازی و خیانت برخی از مدیران دولتی به بیت المال و در نتیجه، شکل گیری مفاسد اقتصادی.
۲-۵. پدید آمدن باندبازی، حزب گرایی، تبارسالاری و قوم و خویش گرایی در میان برخی از مسئولان.
لذا با وجود اینکه انقلاب اسلامی در پی احیای روابط مردم و دولت و ایجاد نزدیکی و صمیمیت میان آن ها بود، در این دوره به دلیل فاصله گیری مدیران سطوح عالی، میانی و حتی پایین از توده های مردم، نوعی بیگانگی میان مردم و دولت شکل گرفت.
تساهل اخلاقی و بی بند وباری اقتصادی حاکم بر رفتار بسیاری از مدیران دولت سازندگی، موجب اجتماع « قدرت سیاسی» و « قدرت اقتصادی» در آن ها و اطرافیانشان و هر چه دورتر شدن آن ها از مردم شد؛ به گونه ای که امکان دیدار توده های مردم با یکی از مدیران میانی در دولت سازندگی، تصوری تخیل آمیز انگاشته می شد. دقیقاً از همین رو بود که در مراسم تنفیذ حکم ریاست جمهوری (در دولت دوم هاشمی) ، یادگار امام (رحمت الله علیه) ، حجت الاسلام سید احمد خمینی، رئیس جمهور منتخب را به ناچیز شمردن قدرت خود و همه ی قدرتمندان مادى در برابر قدرت کامله ی الهى، حفظ موضع مستحکم همیشگى خود در برابر دشمنان، مخالفان و بدخواهان و همچنین گزینش همکاران و مدیران با این معیارها توصیه کردند.
در این دوره، فضای سیاسی کشور و فضای نقد و گفت وگو محدود شد؛ تا جایی که رهبر انقلاب در دانشگاه تهران، صریحاً عوامل این فضا را مورد عتاب خویش قرار دادند: « خدا نیامرزد کسانی را که می گویند دانشجو نباید سیاسی باشد. »
از سویی، زاویه ی انحرافی در دولت ایشان نسبت به اصلاحات سیاسی پس از انقلاب نیز به وجود آمد که این انحراف در دوران آقای خاتمی ادامه یافت و در برخی از ابعاد گسترش پیدا کرد. در این دوران، در گفتمان و ارزش های انقلاب و روش های جهادی بازنگری شد. در سیاست خارجی، صدور انقلاب متوقف شد و رابطه با عربستان در منطقه و بهبود رابطه با آمریکا در روابط بین الملل، دو مشی اصلی در سیاست خارجی قرار گرفت.
فن سالار ها معتقدند باید از افراد کاربلد استفاده شود و نباید میزان پایبندی آن ها به اسلام را ملاک قرار داد. عبدالکریم سروش در این باره می نویسد: » مدیریت یک فن است. البته ممکن است یک مدیر و یا یک کارمند مرتکب تخلفاتی هم بشود که در اینجا پای مقررات به میان می آید، ولی اینکه بتواند مجموعه ای را به درستی و کارشناسانه هدایت کند، چه ربطی به فقه و حقوق دارد؟ مدیریت فنی است مبتنی بر روان شناسی و جامعه شناسی. » [۵]
حسین مرعشی، سخنگوی حزب کارگزاران، در مصاحبه با نشریه ی « ذکر» منکر وجود نظام سیاسی، اقتصادی و قضایی در اسلام گردید و تأکید داشت که نظام های سیاسی و اقتصادی همگی دستاورد تجارب بشری است. وی تنها نظام های موجود را نظام لیبرالیستی و سوسیالیستی دانست و گرایش کارگزاران برای مدیریت کشور را لیبرالیستی خواند.
حزب کارگزاران سازندگی معتقد است که جمهوریت و اسلامیت نظام از هم جدا نمی شوند و هر دو مترادف با همدیگر هستند و جمهوریت و اسلامیت نظام موجب پایداری اسلام، استقلال، عزت و وحدت نظام خواهد بود. این در حالی بود که در عرصه ی سیاست داخلی، عملکرد و مواضع افراد این حزب مبتنی بر تثبیت مادام العمر قدرت خود و بر هم زدن اصول اولیه ی دمکراسی و نقض چرخش قدرت و نخبگان بود. در واقع بین شروع کار مجلس پنجم تا انتخابات ریاست جمهوری یک سال فاصله بود. در این دوره، کارگزاران سازندگی برای تداوم حضور سیاسی خود، چاره ی کار را در تداوم ریاست جمهوری آقای هاشمی رفسنجانی می دیدند و بر این اساس، با طرح مباحثی تلاش می کردند راه را برای انتخاب مجدد ایشان باز کنند و این در حالی بود که طبق اصل ۱۱۴ قانون اساسی، انتخاب رئیس جمهور تنها برای دو دوره ی متوالی ممکن بود.
سیاست خارجی
مرحوم سید احمد خمینی به روند موجود جامعه و حرکت هایی که در دولت هاشمی بعضاً صورت می گرفت نقد هایی داشتند. ایشان در جایی می فرمایند: » اینجانب چند سال قبل هشدار دادم که مذاکره با سرمایه داران بزرگ، برای به گردش درآوردن چرخ اقتصاد کشور، خطر بزرگی برای انقلاب است. » [۶]
۳. حوزه ی اقتصاد
۳-۱. اصالت یافتن اقتصاد نسبت به سایر حوزه ها.
۳-۲. تکیه بر مدل اقتصاد سرمایه داری و نه اقتصاد اسلامی.
۳-۳. مغفول واقع شدن عدالت اجتماعی و اقتصادی
۳-۴. گسترش و تعمیق شکاف های طبقاتی و فاصله ی فقیر و غنی.
از جمله سیاست های دولت سازندگی که موجب شکل گیری نارضایتی عمومی از آن دولت شد، سیاست های اقتصادی آن دولت بود. دولت سازندگی به دلیل استقراض های خارجی فراوان، مجبور به اطاعت از دستورالعمل های اقتصادی برخی نهادهای مالی بین المللی از جمله بانک جهانی بود.
یکی از این سیاست ها، سیاست « تعدیل اقتصادی» بود که هسته ی مرکزی تفکر اقتصادی نخبگان دولت سازندگی را نیز تشکیل می داد. سیاست تعدیل اقتصادی مبتنی است بر سازوکار بازار آزاد و رقابتی که خود دربردارنده ی ضرورت عدم مداخله ی دولت در اقتصاد است.
ممنوعیت قیمت گذاری توسط دولت یا رهاسازی قیمت ها، رفع محدودیت های تجارت خارجی، آزادی سرمایه گذاری خارجی، حذف یارانه ها، خصوصی سازی اقتصاد و واگذاری خدمات و شرکت های دولتی به بخش خصوصی و… در زمره ی راهکارهای پیشنهادی این الگوی اقتصادی است.
برنامه ی اول توسعه ی اقتصادی جمهوری اسلامی ایران برای مقطع ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۲ در سال ۱۳۶۸ به تصویب مجلس چهارم رسید، اما پس از مدتی، برنامه ی تعدیل اقتصادی از سوی دولت، تدوین و از سال ۱۳۶۹ به اجرا گذاشته شد.
اگرچه تلاش های اقتصادی دولت منجر به بهبود برخی شاخص های اقتصادی، بازسازی برخی از خرابی های ناشی از جنگ تحمیلی و ایجاد زیرساخت های اقتصادی در کشور شد، اما از سوی دیگر، تشدید « شکاف و فاصله ی طبقاتی» ، بزرگ ترین پیامد منفی اجرای این سیاست بود. در واقع، حلقه ی مفقوده در سیاست اقتصادی یادشده « عدالت» بود.
این دولت معتقد است انسان ها دارای استعداد ها و توانایی های متفاوتی هستند و به همین نسبت، بهره مندی آنان نیز متفاوت است. حزب نزدیک به این دولت عدالت اجتماعی را این گونه تعریف می کند: « عدالت اجتماعی در پرتو سازندگی و توسعه و آبادانی کشور قابل دسترسی است و از این راه می توان ریشه ی فقر و محرومیت را از سراسر میهن اسلامی برافکند. بنابراین اگر توسعه به عنوان خط مشی اتخاذ شود، حتماً به عدالت اجتماعی منجر خواهد شد. » [۷]
روشن است که چنین رویکردها و رویه هایی که مخالف ارزش های اجتماعی اسلام هستند، به هیچ روی به تقویت فرهنگ اسلامی منجر نمی شود؛ بلکه میزان پایبندی افراد جامعه را به قیود و اصول دینی کاهش می دهد و آن ها را همچون حاکمان، در مسیر منفعت جویی شخصی، تحصیل ثروت به هر وسیله، فردگرایی، قدرت طلبی، دنیاگرایی و… قرار می دهد.
حسین مرعشی، سخن گوی حزب کارگزاران، در مصاحبه ی جنجال برانگیز خود با نشریه ی « ذکر» ، ضمن تأکید بر اینکه « در اسلام به هیچ عنوان اقتصاد اسلامی وجود ندارد، » می گوید: « اسلام تنها احکامی اقتصادی دارد و نه نظام اقتصادی… نظام مجموعه ای از نهاد ها و روابط میان این نهادهاست. این در اسلام نیست. » لذا مشخص است که نگاه کارگزارانی به نقش اسلام در مدیریت اقتصادی تنها هدایت کلی است.
بدین ترتیب، این گفتمان از یک سو رسالت خود در حوزه ی فرهنگ را به فراموشی سپرد و جامعه را به سوی ارزش ها و باورهای دینی سوق نداد و از سویی دیگر، رویه هایی بدعت آلود را در حوزه ی مدیریت در پیش گرفت که هیچ سنخیتی با سنت اسلامی نداشت.
چندی پس از آغاز این دوره، نابهنجاری های اجتماعی و فرآیند عبور از ارزش های دینی، نسبت به گذشته، گسترش یافت و به تدریج، فسادهای فرهنگی و الگوهای رفتاری و پوششی ضدارزشی در عرصه ی عمومی جامعه ظهور یافتند. در اوایل همین مقطع بود که مقام معظم رهبری نسبت به تهاجم و شبیخون فرهنگی هشدار دادند و توجه مسئولان را به این مقوله جلب کردند.
افزون بر این، توسعه ی بی تفاوتی نسبت به عدالت نیز مقوله ای بود که همواره مقام معظم رهبری نسبت به آن تذکر می دادند: « هدف اصلی در کشور ما و در نظام جمهوری اسلامی عبارت از تأمین عدالت است. رونق اقتصادی و تلاش سازندگی، مقدمه ی آن است. ما نمی خواهیم سازندگی کنیم که عده ای از تمکن بیشتری برخوردار شوند و عده ای فقیرتر شوند… این را باید در برنامه مورد نظر قرار بدهند. » [۸]
« در برنامه های اقتصادی دولت آن نقطه ضعفی که خیلی زود به چشم انسان می آید این است که از لحظه ی شروع و مقدمات، تا وقتی که بخواهد به نتایج مورد نظرش برسد، در اواسط کار به ضُعفای جامعه خیلی سخت می گذرد. این کاملاً محسوس است. » [۹]
اما متأسفانه اقدام به برنامه ی دلسوزانه و حساب شده ای در راستای مقابله با امواج تهاجم فرهنگی صورت نپذیرفت و این امواج، روزبه روز بیشتر لایه ها و قشرهای اجتماعی را درنوردید.
پی نوشت ها:
[۱] محمدعلی حسین زاده، گفتمان های حاکم بر دولت های بعد از انقلاب در جمهوری اسلامی ایران، ص ۱۷۵.
[۲] مهدی جمشیدی، « اهمیت فرهنگ در سلامت و سعادت جامعه» ، روزنامه ی کیهان، ش ۱۸۹۴۴، ص ۱۲.
[۳] سعید حجاریان، پرویز پیران و دیگران، تحلیل هایی جامعه شناسانه از واقعه ی دوم خرداد، ص ۳۴.
[۴] ن. ک. به: رفیع پور، ۱۳۷۷، ص ۳۱۸.
[۵] عبدالکریم سروش، « خدمات، حسنات دین» ، مجله ی کیان، ش ۲۷، سال پنجم، مهر و آبان ۱۳۷۴، ص ۱۳ و ۱۴.
[۶] بیانات مرحوم سید احمد خمینی در دیدار با مسئولان امنیت داخلی وزارت اطلاعات، ۱۸ مهر ۱۳۷۳.
[۷] بیانیه ی شماره ۳ کارگزاران، روزنامه ی اطلاعات، ۱۲ اسفند ۱۳۷۴.
[۸] مقام معظم رهبری، ۱ فروردین ۱۳۷۲.
[۹] مقام معظم رهبری، ۱۱ اسفند ۱۳۷۰.
پایگاه تحلیلی « برهان» - « حکایت پروسه وادادگی» - « محمّد عبداللهی»
ارسال نظر