آیین‌هایی برای عزاداری؛ از «شمع بانی» تا «سنگ‌زنی»

حمیدرضا حسنی - مردم‌شناس - درباره مراسم عزاداری استان سمنان، اظهار کرد: علم‌بندانی، طوق‌گردانی، نخل‌گردانی، تعزیه یا شبیه‌خوانی، شاطری، نذر شمع‌بانی، چلچلا، سنگ‌زنی، روضه‌خوانی، منبر رفتن از جمله مراسم مذهبی استان سمنان است که هر سال با شروع ماه محرم و صفر آغاز می‌شود و بسیاری از مردم در آن مشارکت می‌کنند. با توجه به این‌که استان سمنان پهناور است، مراسم متنوعی هم در سطح آن برگزار می‌شود.

او ادامه داد: مراسم سنگ‌زنی دسته عرب‌ها و آتش‌زنی خیمه‌ها در روز عاشور در شهرستان سرخه، مراسمی است که به‌شکل پرشور برگزار می‌شود. برخی از رسم‌ها مثل رسم شاطری که ظهر عاشورا در روستای جزن دامغان برگزار می‌شود به‌شکل باور است؛ در دوران صفویه افراد چالاکی جلوی موکب‌ها می‌دویدند و راه را باز می‌کردند، این رسم با نام شاطری معروف شده است. هنوز هم افرادی با پوشش خاص در حالی که چوب دستی در دست می‌گیرند، جلوی مراسم تعزیه راه می‌روند و به عبارتی راه را باز می‌کنند. این افراد به‌شکل مورثی افتخار اجرای رسم شاطری را دارند. در این مراسم، مادر خانواده چشمان پسر یا نوه را سورمه می‌کشد تا مثل چشمان فرشته‌ها کشیده شود و دستمال رنگی به دستان او می‌بندد تا به اصطلاح شبیه بال‌های فرشته شود. این مراسم در فهرست میراث معنوی ثبت ملی شده است.

این مردم‌شناس افزود: آیین نخل‌گردانی در همه جای کشور به یک منظور برگزار می‌شود و در واقع به معنای حمل پیکر سیدالشهدا (ع) است، غالبا مرسوم است که نخل را روز عاشورا یا روز بعد از آن حمل کنند، در استان سمنان نیز نخل، نماد همین موضوع است. آیین طوق‌بندان یا چیزی که با عنوان علم‌بندان یا علم‌گردانی می‌شناسیم، در بسیاری از نقاط ایران وجود دارد، اما آیین‌ طوق‌بندان در استان سمنان به شکل خاصی برگزار می‌شود.

حسنی با بیان این‌که آیین طوق‌بندان در شهرهای شاهرود و دامغان یکی از مراسم پرشور است، افزود: این آیین در پنجمین روز محرم و با عظمت خاصی در شهر شاهرود برگزار می‌شود که به همین دلیل با مراسم مشابه در دیگر نقاط کشور متفاوت است. در این مراسم که با قدمت دو قرن برگزار می‌شود، تمام طوق‌های شهر در روز پنجم محرم که یک روز مهم در شاهرود محسوب می‌شود، جمع و به شکل خاصی اجرا می‌شود. دسته‌روی و روضه‌خوانی نیز در شاهرود عمومیت دارد.

او با اشاره به مراسم سنگ‌زنی که شیوه سنتی دیگری از عزاداری در سمنان است، بیان کرد: این مراسم در هشت نقطه استان از جمله بسطام، شاهرود، سرخه، کَهن‌آباد برگزار می‌شود. مداحی و نوحه‌ی این مراسم نیز متفاوت است. در این مراسم ابتدا از سنگ استفاده می‌شد، بعدها دو تکه چوب که به اندازه کف دست تراشیده می‌شود، جای سنگ را گرفت، اما اسم سنگ‌زنی همچنان روی آن مانده است.

این مردم‌شناس به بردن نخل در ارتفاعات به‌عنوان یکی دیگر از شیوه‌های خاص سنتی عزاداری در این استان اشاره و اظهار کرد: بردن نخل روی ارتفاعات و سلام دادن به سمت امامزاده‌ها نیز آیین خاصی است که در برخی نقاط استان انجام می‌شود. مردم مهدی‌شهر در حمل نخل بزرگی که در حد و اندازه نخل استان یزد است، مشارکت می‌کنند و آن را به‌شکل زنجیره‌وار روی کوه می‌برند و بعد از عزاداری برمی‌گردانند. این مراسم که بعدازظهر تاسوعا برگزار می‌شود، بسیار پرشور است و با دیگر مراسم عزاداری استان سمنان متفاوت است. در شهمیرزاد نیز نخل‌های بسیاری وجود دارد که اندازه آن‌ها کوچک است.

او آیین چلچلا یا شمع و چراغ را یکی دیگر از آیین‌های خاص سمنان دانست و درباره آن توضیح داد: در این مراسم خدام بعد از شیپورزنی پیش از اذان مغرب با چراغ‌های زنبوری و لاله در صحن تکیه جمع می‌شوند و خطبه‌ای که در آن به 14 معصوم  و 12 امام سلام می‌فرستند، را می‌خوانند سپس سراغ پست‌های خودشان مثل چراغچی، سقاخانه یا جاهای دیگر می‌روند تا کارشان را انجام دهند. اسم این مراسم چلچراغ است که در مُجن مخفف شده و به نام چلچلا گفته می‌شود. هر سال مردم جمع می‌شوند و این مراسم را از نزدیک می‌بینند. زنان این شهر نیز نان می‌پزند و هنگامی که خدام در حال خطبه‌خوانی هستند، نان‌ها را می‌آورند و به جای آن به‌عنوان تبرک نبات می‌گیرند. این مراسم نیز در میراث معنوی ثبت شده است.

او اضافه کرد: دسته‌روی از شب‌ هفتم محرم شروع می‌شود و دسته‌های عزاداری در تکایا می‌چرخند و دسته میزبان به استقبال دسته مهمان می‌رود و به آن‌ها سلام می‌دهد. این مراسم در بخشی از مناطق، پرشورتر است. در شهرستان آرادان و کهن‌آباد نیز عزاداری مشترک انجام  می‌شود. در روز یازدهم ماه محرم تمام دسته‌های روستاهای اطراف دامغان که طول آن به چند کیلومتر می‌رسد، به سمت این شهر می‌آیند و به‌صورت مشترک عزاداری می‌کنند.

این مردم‌شناس گفت: در تکایای شهر سمنان که در بازار قرار دارند نیز مراسم روضه‌خوانی در صبح برگزار می‌شود و سپس صبحانه می‌دهند. در شاهرود هم دسته‌ی «مکن ای صبح طلوع» از شب عاشورا از تکایا خارج می‌شوند و تا اذان صبح عزاداری می‌کنند.

حسنی درباره این‌که تا چه اندازه خرافات به این مراسم وارد شده است، اعلام کرد: خرافه در بسیاری از باورها دیده می‌شود، اما در مراسم عزاداری امام حسین (ع) با توجه به این‌که کاملا عشق و ایمان در آن وجود دارد، کمتر وارد می‌شود، درست است که مراسم‌ عزاداری امروزی کمی رنگ و لعاب شهری گرفته است و در دسته‌ها از ابزار موسیقی جدید استفاده می‌کنند، اما آیین‌های سنتی صدها سال قدمت دارند. با توجه به این‌که خرافات به بسیاری از آیین‌های رسمی و شخصی نفوذ یافته، اما این اتفاق در محرم به حداقل می‌رسد. من سلام دادن و گرداندن علامت در این ماه را جالب نمی‌دانم و این یک نظر شخصی است، اما طوق، نشانی از بیرق حضرت ابوالفضل (ع) است. این طوق‌ها را با لباس ترمه جامه و در یک نقطه جمع می‌کنند، این طوق به‌عنوان نماد عزاداری داخل تکیه می‌شود و تا پایان ماه صفر و مراسم عزاداری برافراشته می‌ماند.

او همچنین درباره نذری دادن در استان سمنان نیز اظهار کرد: در شاهرود غذایی به نام «مانی پلو» داریم که مثل زرشک پلو است؛ اما لپه و کشمش تفت داده‌شده نیز به آن اضافه می‌شود. غذای «تکین» نیز در گرمسار پخته می‌شود، برای طبخ آن گوشت را بین برنج می‌پزند. «ته‌چین گوشت» نیز نوعی غذای محلی است که در برخی شهرهای استان سمنان به‌عنوان نذری پخته می‌شود.

این مردم‌شناس گفت: مراسم نخل‌گردانی در شاهرود، جهادیه، مهدیشهر، شهمیرزاد، مراسم شاطری در جزن، آیین شمع و چراغ در تکایا شاهرود، آیین چلچلا در مَجن، سنگ‌زنی در استان سمنان، عزاداری روز عاشورا در کهن‌آباد از جمله مراسمی هستند که در فهرست میراث معنوی ثبت ملی شده‌اند.