اشتغال ۲.۶ میلیون خارجی در ایران

یکی از چالش های فعلی بازار کار ایران اشتغال میلیونی اتباع بیگانه در مشاغل مختلف است که این رویه با وجود بحرانی بودن اشتغال جوانان همچنان ادامه دارد. هرچند اتباع بیگانه شاغل در بازار کار ایران اغلب در مشاغل ساده وارد شده اند، اما رفته رفته به استادکارانی ماهر و متخصص تبدیل شده که حالا دیگر برای دریافت خدمات از آنها باید در نوبت ماند.

همچنین آنها توانسته اند به تدریج از برخی کلانشهرها به شهرهای کوچک تر و دورتر از مرکز هم بروند و امروز تقریبا در اغلب مناطق کشور مشغول به کار و فعالیت هستند. در عین حال، برخوردها و رسیدگی به وضعیت اشتغال خارجی ها تاکنون از بازدارندگی کافی برخوردار نبوده است.

درست است که تقریبا در بیشتر کشورهای دنیا تبادل نیروی کار وجود دارد و کارجویانی همیشه در بین بازارهای مختلف کار کشورها در رفت و آمد هستند و نمی توان ایران را هم از این مسئله مستثنی دانست، اما موضوع این است که اشتغال اتباع بیگانه ساکن در ایران اغلب به صورت غیرقانونی و پنهانی است و درصد قابل توجهی از شاغلان خارجی در اقتصاد ایران حتی مجوز اقامت در کشور را نیز ندارند.

اشتغال غیرمجاز خارجی‌ها در ایران

این مسئله و بی توجهی سیاست گذاران نسبت به حضور میلیونی افاغنه در ایران باعث شده تا روند مهاجرت غیرقانونی آنها به داخل ایران تشدید شده و طبق آخرین برآورد صورت گرفته جمعیت آنها به ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار نفر برسد. آنها تقریبا آزادانه در ایران حضور داشته، کار می کنند، تشکیل خانواده می دهند و پول در می آورند.

اتباع خارجی غیرمجاز شاغل در ایران نه مالیاتی می پردازند و نه قانون کار درباره آنها اجرا می شود. اما این شرایط درباره اشتغال اتباع ایرانی در خارج از کشور وجود ندارد و هر ایرانی شاغل در آنسوی مرزها تنها با کنترل، نظارت و ارائه کلیه مجوزهای قانونی اقامت و اشتغال می تواند فعالیت داشته باشد.

حال اینکه دستگاه های نظارتی چگونه دچار این غفلت بزرگ شده اند تا جایی که اشتغال غیرقانونی صدها هزار خارجی در ایران حتی باعث آسیب مستقیم به اشتغال نیروی کار ایرانی شده، موضوع این گزارش نیست و در جای دیگری باید به آن پرداخته شود ولی از بُعد اقتصادی، فعالیت خارجیان دارای مجوز نیز در بازار بحران زده کار ایران باید با دقت و وسواس بالایی صورت گیرد، چه رسد به اینکه هزاران نفر بتوانند آزادانه، غیرقانونی و بدون مانعی در مشاغل مختلف وارد شده و کسب درآمد نمایند.

کارشناسان می گویند دلایل دیگری نیز علاوه بر عدم نظارت و غفلت دستگاه های مسئول در ورود و خروج اتباع بیگانه به کشور وجود دارد که بر شرایط بازار کار کشور تاثیر گذاشته است. اینکه کارفرمایان زیادی را می توان یافت که اتباع افغانی را در بخش هایی مانند ساختمان و دامپروری به نیروی متقاضی کار ایرانی ترجیح دهند، یک دلیل بزرگ برای ادامه مهاجرت غیرقانونی خارجی ها به ایران شده است.

دلایل جذابیت بازار کار ایران برای خارجی‌ها

اینکه کارفرمایان ایرانی باعث شوند که بر شرایط بازار بحران زده کار کشور به قیمت سوء استفاده از نیروی کار خارجی دامن زده شود بسی تلخ و جای تامل دارد. اینکه سرمایه داران و افرادی با عنوان کارفرما حاضر شوند با دلایل واهی افرادی از خارجی ها را حتی بدون داشتن مجوز کار در مشاغل مختلف وارد کنند و به درخواست اشتغال جوان ایرانی پاسخ منفی بدهند، نیز بسیار تعجب برانگیز است.

برخی کارفرمایان می گویند افاغنه بسیار بهتر از نیروی ایرانی کار می کنند و بهره وری بالاتری دارند، اما کارشناسان می گویند اینها تقریبا بهانه ای بیش نیست چرا که برخی سرمایه داران با علم به اینکه نیروی کار خارجی غیرمجاز بدون مجوز اقامت و کار در ایران، احتمالا امکان درخواست حقوق قانونی خود را نخواهد داشت، دست به این کار می زنند.

اینکه یک فرد خارجی بهتر از ایرانی کار می کند بهانه است، اما اینکه همان فرد خارجی ناچار است برای به دست آوردن شرایط حداقلی گوش به فرمان کارفرمای سوء استفاده گر باشد یک واقعیت است. اینکه نیروی کار خارجی غیرمجاز نه نیاز به بیمه دارد، نه حقوق قانونی و نه پاداش و نه عیدی، نه در صورت دیدن آسیب می تواند دادخواهی کند و کارفرما هم بنا به تشخیص خود وی را در لحظه اخراج خواهد کرد؛ دلایلی است جذاب برای کارفرمایانی که ترجیح می دهند به قیمت بیکار ماندن فرزندان کشور و برای به دست آوردن چند ریال پول بیشتر، از نیروی کار خارجی استفاده کنند.

اما این رویه خطرناک و سوء استفاده ها خیلی نمی تواند پایدار باشد چرا که حالا پس از سال ها حضور اتباع بیگانه در کشور و اشتغال در بخش های مختلف، آنها دیگر استادکار شده اند و کارگر ساده دیروز نیستند؛ بنابراین کارفرما دیگر نمی تواند حقوق وی را ضایع کند و برای به خدمت گرفتن وی باید هم پول بیشتری بپردازد و هم اینکه در نوبت بماند!

برخی ترجیح می‌دهند فرزندانشان بیکار بمانند

گزارش به دنبال این نیست که بگوید هیچ تبعه خارجی حق اشتغال و فعالیت در ایران را ندارد و همه باید اخراج شوند، اما همانگونه که برای اشتغال اتباع ایرانی در خارج از کشور قوانینی وجود دارد و ابتدا نیازهای داخلی اشتغال خود را رصد و برطرف می کنند و اجازه سوء استفاده به هیچ کارفرمایی داده نمی شود، انتظار این است که اشتغال خارجی ها در ایران نیز باید کنترل شده و بر مبنای قوانین دقیقی صورت پذیرد و اینگونه نباشد که هر فردی بتواند با عبور مخفیانه از مرزها، در بازار کار ایران برای خود جایی باز کند.

یک مقام سابق در وزارت کار در اینباره که سال ها تنها جریمه ای بابت استفاده از نیروی کار غیر مجاز خارجی از کارفرمایان متخلف دریافت می شود و این رویه بازدارندگی لازم را نداشته چون برخی کارفرمایان دوباره به استفاده از نیروی خارجی رو آورده اند معتقد بود نمی توان اقدام بالاتری از این انجام داد و نباید به دلیل استفاده از کارگر خارجی غیرمجاز، کارفرما را اعدام کرد!

وزارت کار می گوید اتباع بیگانه تنها در چند رشته شغلی خاص که نیروی کار ایرانی حاضر به فعالیت در آن نیست مجاز به اشتغال خواهد بود، اما امروز بخش قابل توجهی از ساخت و ساز مسکن و دامپروری و ... تقریبا در اختیار اتباع بیگانه بوده و بر نیروی کار ایرانی ترجیح داده می شوند.

شاید نگاه انسانی کشور به حضور اتباع افغانی در ایران طی دهه های گذشته باعث شده باشد که امروز بخشی از بازار کار ایران در اختیار آنها قرار بگیرد، اما به نظر می رسد این رویه نیازمند اصلاح، نظارت و تدوین مقررات جدید باشد. شاید وقت آن رسیده باشد که افاغنه برای ساخت کشور خود اقدام نمایند.

خروج ارز از کشور توسط مهاجران خارجی

جدیدترین آمارهای ارائه شده از سوی وزارت کار نشان می دهد که تا ۲۰۱۳ میلادی بیش از ۲ میلیون و ۶۴۹ هزار خارجی در ایران حضور داشته اند که از این تعداد بیش از ۲ میلیون و ۲۹۹ هزار نفر تبعه افغانستان بوده اند. تعداد افاغنه حاضر در ایران در سال ۲۰۱۰ میلادی یک میلیون و ۷۰۴ هزار نفر بود که طبق آمارها روند افزایشی نشان می دهد؛ بنابراین اگر این رویه از بعد ۲۰۱۳ هم ادامه یافته باشد، حالا افاغنه حاضر در ایران شاید نزدیک به ۳ میلیون نفر شده باشد.

با این وجود، جمعیت عراقی های حاضر در ایران از ۳۷۹ هزار نفر در سال ۲۰۱۰ به ۸۱ هزار نفر در سال ۲۰۱۳ کاهش یافت که به نظر می رسد به کشور خود بازگشته اند و یا از ایران به کشور دیگری رفته باشند. از ارمنستان، آذربایجان، پاکستان، ترکیه، ترکمنستان و برخی کشورهای شمالی و جنوبی همسایه ایران نیز گروه هایی در ایران حضور دارند.

برآوردها نشان می دهد در سال ۲۰۱۵ از طریق مهاجران خارجی شاغل در ایران مبلغ ۲۴۱ میلیون دلار از کشور خارج شده که ۱۴۴ میلیون دلار آن به افغانستان، ۵ میلیون دلار ارمنستان، ۱۳ میلیون دلار آذربایجان، ۹ میلیون دلار عراق، ۶۹ میلیون دلار پاکستان و یک میلیون دلار نیز ترکیه بوده است.

ورود ۷.۸۵۶ میلیارد دلار ارز به ایران

مبلغ خارج شده از ایران در سال ۲۰۱۰ میلادی ۲۹۱ میلیون دلار بوده که این میزان در ۲۰۱۱ به ۴۳۲ میلیون دلار، ۲۰۱۲ به ۴۲۵ میلیون دلار، ۲۰۱۳ به ۳۰۶ میلیون دلار و ۲۰۱۴ نیز به مبلغ ۳۵۶ میلیون دلار بوده است. به صورت کلی در فاصله ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ میلادی، روند خروج وجوه ارسالی از ایران ۱۶.۹ درصد کاهش یافته است.

همچنین طی سال های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۵ در مجموع ۷.۸۵۶ میلیارد دلار وجوه ارسالی توسط مهاجران ایرانی از کشورهایی که به آنجا مهاجرت صورت گرفته وارد ایران شده که ۲۶.۲ درصد از طریق کشورهای آمریکا (۲.۱ میلیارد دلار)، امارات متحده عربی (۱.۲ میلیارد دلار)، آلمان (۶۵۰ میلیون دلار) و قطر ۶۰۴ میلیون دلار است. وجود ارسالی ایرانیان از خارج کشور به داخل با ۱۲.۹ درصد رشد از ۱.۲ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۰ به ۱.۳ میلیارد دلار در ۲۰۱۵ افزایش یافته است.

وزارت کار کم شماری اتباع بیگانه در ایران به دلیل مخفی نگه داشتن هویت خود را محتمل می داند ولی جنگ و جاری شدن قوانین بین المللی در خصوص پناهندگان را دو دلیل تاثیر گذار در افزایش مهاجرت ها از افغانستان، پاکستان، عراق و .... به ایران می داند. جمعیت اتباع خارجی در یاران طبق سرشماری سال ۹۰ که آخرین سرشماری رسمی کشور بوده نسبت به سال ۶۵ به میزان ۸۱.۹ درصد افزایش داشته است.