نگاهی به زندگی سیاسی و اجتماعی حضرت زهرا (س)

نشست تخصصی " فاطمه فاطمه است" با مشارکت کارگروه تعمیق باورهای دینی و کارگروه مدیریت و مشارکت اجتماعی و سیاسی روز گذشته در معاونت امور زنان و خانواده ریاست جمهوری برگزار شد.

در این نشست تخصصی منصوره شایسته - دبیر کارگروه تعمیق باورهای دینی با اشاره به اینکه در این بحث به انسان کامل اشاره خواهیم کرد، گفت: انسان کامل یعنی انسانی که دوره ای را طی می‌کند و تمام استعدادهایی که خداوند به عنوان خلیفه الله و ثمره خلقت به او داده در وجودش به فعلیت تمام برسد. پیامبر(ص) برای ما مصداق انسان کامل است و در صعود روحی شان به جایی رفتند که جبرییل گفته است من نمی توانم به آنجا بیایم؛ بنابراین انسان کامل جایی است که خلیفه الهی معنادار باشد. براساس تفکر شیعی تمام پیامبران و ائمه معصومین از این موهبت بهره برده‌اند و آن عصمت است و فاطمه زهرا(س) هم همین طور بودند که دلایل آن آیه تطهیر؛ سوره هل اتی، آیه مباهله، حدیث کساء و غیره است.

وی افزود: پیامبر(ص) می‌گوید از منظر خداوند، زهرا (س) آنچنان ارزشمند است که رضای او رضای خداوند و غضب او غضب خداوند است. بنابراین در قدم اول اثبات می‌شود که حضرت زهرا (س) تمام ابعاد انسان کامل را دارد، اما این جایگاه کاربرد امروزیش چیست؟

شایسته ادامه داد: این مسیر برای همه انسان ها طراحی شده است که این همت در زهرای مرضیه (س) بوده است ولی متاسفانه امروزه اهتمام به سیر سلوکی صورت نمی گیرد. استعداد انسان کامل مخصوص همه انسان هاست اما اهتمام به این امر لوازمی دارد.

در ادامه این نشست دکتر مرضیه محمدزاده، پژوهشگر تاریخ با اشاره به الگوسازی از زندگی حضرت زهرا (س) در زندگی معاصر تصریح کرد: قرآن کریم از حضرت مریم (س) سخن می‌گوید زنی که مسیحیت را جهانی می‌کند و بعد از مسیح این مریم است که این دین را زنده نگه می دارد. در جایی دیگر از دختران شعیب که دامدار بودند و یا آسیه زن فرعون که مورد علاقه و عشق فرعون است نام می برد؛ یعنی این ها زنانی هستند که در جامعه نقش دارند و نقش آن ها اجتماعی و سیاسی است.

وی با اشاره به اینکه تولد حضرت زهرا(س) در اوایل بعثت قرار داشته، گفت: حضور اجتماعی ایشان از سال های اول بعثت بوده است؛ از طرفی حضرت زهرا (س) در محیطی قرار می گیرد که خود را نشان می دهد. ایشان در دفاع از رسول الله (ص) و در مقابل آزار و اذیت وارد صحنه می شود و مانع ترور حضرت در مسجدالحرام نیز بوده اند. بعد از آن حضرت زهرا(س) در کنار پدر و مادرش و مسلمانان در شعب ابی طالب حضور دارد و بعد از آن فاطمه (س) بیشتر در کنار پدر است. هجرت پدیده‌ای تاریخ ساز است و حضرت زهرا (س) در این پدیده‌ها مشارکت دارند.

این پژوهشگر تاریخ اضافه کرد: حضرت زهرا (س) در سال دوم هجرت ازدواج می‌کند. ایشان بسیار زود مادر می شوند و در امر همسری و مادری بسیار کوشا فعالیت می کنند؛ به نحوی که کارهای درون خانه با حضرت است. حضرت فاطمه (س) در 26غزوه حضور داشتند. در طول ٢٣ سال رسالت پیامبر(ص) در همه آنها امیرالمومنین حضور داشته به جز تبوک. در بسیاری هم فرمانده جنگ ها امیرالمومنین بوده و در غیاب حضرت هم کارها بر عهده زهرا (س) بوده است.

محمدزاده افزود: ایشان چهار فرزند داشته و بدون همکار و همراه، نقش خود را در تربیت فرزندانش بسیار شگفت انگیز انجام داده است. تربیت فرزند در دوره جنگ بسیار سخت‌تر از دوره آرامش و صلح است و فاطمه فرزندانش را در زمان جنگ پرورش داده است.

وی ادامه داد: حضرت فاطمه (س) وظیفه اجتماعی خود را فراموش نکرد و رسول خدا از بعد از واقعه احد، فاطمه(س) را همراه خود به دیدار کشته شدگان برد تا به خانواده ها و کشته شدگان سرکشی کند؛ ایشان در سه جنگ حضور داشتند و در این عرصه کارهایی مانند پرستاری، حضور در کنار پدر و حضور بر بالین شهدا را عهده‌دار بودند. ایشان نه تنها همراه پدر بود بلکه از طرف وی ماموریت داشت که به خانواده شهدا رسیدگی کند و تلاش جدی برای رفع مشکلات آنها داشت و همراه با فرزندانش در تشییع شهدا شرکت می‌کرد. حضرت زهرا(س) در هفته دو یا سه روز به احد می رفتند و بر سر مزار شهدا اشک می ریختند.

این پژوهشگر تاریخ اضافه کرد: ایشان در غزوه خندق مامورغذا برای مهاجرین بود که البته جنگ خندق یا احزاب از سخت ترین جنگ هاست. ایشان در فتح مکه سمت مشاورت را دارد و این حضور موید مشارکت در برنامه ریزی جنگی است. البته داده های تاریخی در خصوص حضرت زهرا(س) کم است و این به دلیل کمبود حضور ایشان نیست، بلکه به دلیل نقش تاریخ نویسان است.

محمد زاده تصریح کرد: ایشان سمت مشاوره اجتماعی هم داشتند و نه تنها پاسخگوی سوالات (سوالات فقهی) بودند بلکه نقش موثر اجتماعی را هم ایفا می کردند.

وی با اشاره به نقش عظیم حضرت زهرا (س) گفت: بعد از صلح حدیبیه هم ابوسفیان به مدینه می آید و وارد خانه فاطمه (س) می شود و در خواست وساطت می کند که این ها بیانگر همان نقش عظیم و موثر است. در جهان اسلام ما الگویی جز فاطمه (س) نداریم؛ ما اگر فقیه می خواهیم فاطمه (س) است و اگر متکلم شیعی می خواهیم باز هم فاطمه (س) است و در یک کلام حضرت زهرا(س) در همه عرصه ها حضور داشتند و ندانستن تاریخ و ندانستن ما به دلیل گناه نابخشودنی تاریخ نگاران است.

در ادامه نشست زهرا نژاد بهرام، پژوهشگر و فعال امور زنان گفت: حضور حضرت زهرا (س) در تاریخ سیاسی اسلام انکار ناپذیر است. ایشان یکی از بسترهای فعالیت سیاسی در عصر خودش را رقم زد که در آن مقطع تاریخی به روشنی صفحه اختصاصی را از فعالیت سیاسی ایجاد کرد.

وی با بیان اینکه قبل از بحث درباره رفتارهای سیاسی حضرت فاطمه (س) لازم است چند کلید واژه تعریف شود، اظهار کرد: مشارکت سیاسی یکی از این کلید واژه‌هاست. بدان معنی که هر نوع اقدام داوطلبانه، هدفمند و آگاهانه در جهت ایجاد تغییر در شرایط سیاسی با عنوان مشارکت سیاسی معنا می‌شود. کنشگری سیاسی مفهوم دیگری است و هر نوع رفتار فاعلانه، آگاهانه و داوطلبانه و هدفمند در جهت ایجاد تغییر در شرایط سیاسی نیز را باید کنشگری سیاسی نامید.

وی قدرت سیاسی را کلید واژه دیگری نامید و گفت: توانایی انجام کاری در جهت ایجاد تغییر و اثرگذاری بر شرایط سیاسی به معنای قدرت سیاسی است که در کنار آن می‌توان به تعریف واژه قدرت نیز پرداخت. حضرت زهرا(س) در برخی مقاطع تاریخی مشارکت سیاسی داشتند و در برخی موارد کنشگری سیاسی. ایشان صرف نظر از وجوه مختلف شخصیتی به ویژه مقام معنوی دارای نوعی رفتار سیاسی منحصر به خود نیز بودند. تبیین فعالیت سیاسی حضرت زهرا(س) با تعاریف معاصر فعالیت سیاسی این فرصت را به جامعه امروز می‌دهد که یکی دیگر از وجوه شخصیت ایشان در صحنه اجتماعی بررسی شود.

وی در ادامه گفت : توجه به این نکته بسیار مهم است که فعالیت ایشان را در ظرف تاریخ آن روزگار تبیین کنیم و مهم‌تر از آن اینکه وقتی از قدرت بحث می کنیم، نسبت هر کنشگر با قدرت سیاسی را ارزش گذاری منفی نکنیم. قدرت فی نفسه بد نیست؛ قدرت فرصت ایجاد تغییر در جامعه را به کنشگر می‌دهد. قدرت امکان فعالیت منطبق بر اهداف و اید ه‌ها را فراهم می‌کند. از آنجا که حضرت زهرا (س) دغدغه‌اش دین و ایده‌آلش جاری شدن سنت پیامبر (ص) در نظام اسلامی بود؛ به عنوان کنشگر در مقطعی از تاریخ به خصوص پس از رحلت پیامبر در این عرصه گام بر می‌دارد.

نژادبهرام افزود : یکی از مواردی که می تواند قدرت سیاسی را عملیاتی کند، داشتن قدرت اقتصادی است. دسترسی به منابع اقتصادی در جهت عملیاتی ساختن اهداف ضروری است که حضرت در این زمینه نیز تلاش های جدی را انجام دادند .از این رو اگر حضور حضرت زهرا(س) را در پنج واقعه خاص مورد توجه قرار دهیم، نقش کنشگری ایشان قابل توجه می شود . اول دیدار حضرت از خانواده های انصار و مهاجر و دعوت آنان به حضور در گروه معترض به حکومت؛ دوم حضورایشان در مسجد النبی و بیان خطبه مهم سیاست گذاری فاطمی است؛ سوم حضور در مرکز دارالعماره، بیان خواسته ها و دستیابی به قدرت اقتصادی یعنی بازگشت فدک؛ چهارم دیدار سیاسی با ابوبکر و عمر در بستر بیماری و پنجم مباهله است.

این فعال امور زنان افزود: حضرت زهرا(س) با توجه به اینکه تجربه حصر در شعب ابوطالب و آزار پیامبر از سوی مشرکین را داشته، در مقطع پیش از مهاجرت در نقش مشارکت سیاسی نیز فعالیت داشته؛ هرچند به دلیل کم سنی نمی توانستند نقش کنشگری و فعال سیاسی را ایفا کنند اما بعد از هجرت همراه پدر به مدینه رفتند و در آنجا در پایگاه حکومت اسلامی نقش کنش‌گر را داشتند. در واقعه مباهله نیز حضرت زهرا (س) شرکت فعال داشتند. ایشان فردی مستقل، آگاه و داوطلب هستند که وارد صحنه مباهله می‌شوند؛ این حرکت نوعی قدرت نمایی سیاسی است که رهبر آن پیامبر(ص) است.

وی با اشاره به اینکه حضرت زهرا(س) وقتی به عنوان یک کنشگر وارد گفت‌وگو می‌شود، شیوه سیاسی متفاوتی را انتخاب می‌کند، اظهار کرد: این شیوه متفاوت از روش سیاسی سایر ائمه است. ایشان در مقطع بعد از فوت پیامبر و خانه نشینی حضرت علی (ع) و در شرایطی که افراد همه به دور قدرت سیاسی جدید هستند، در حضور جدی خود در مسجدالنبی فعالیتی سیاسی انجام می دهند. ایشان در خطبه‌ای که ایراد می‌کنند با ذکر اعتبارات نسبی خود بحث را شروع می کنند و با توجه به اینکه آشنای همه مردم آن زمان در شهر مدینه بودند، وقتی اعلام می کنند که دختر پیامبر هستند همه بر آن صحه می گذارند. بنابراین بعد از معرفی خود نظام سیاسی را به چالش می‌کشند و با گفت‌وگو به جنگ دشمن می‌روند.

این فعال حوزه زنان در ادامه گفت: حضرت فاطمه (س)چالش سیاسی خود با قدرت سیاسی موجود را با اتکا به ابزارهای رقابت سیاسی به روشنی طرح می‌کنند. ایشان به عنوان یک کنشگر قدرت سیاسی حاکم را به چالش می‌کشد و تمام ارکانش را با اتکا به ادبیات دینی که مبلغ آن است، زیر سوال می‌برد.

دبیر شورای اطلاع رسانی معاونت زنان و خانواده ریاست جمهوری ادامه داد: مدل سیاسی حضرت زهرا (س) به چالش کشیدن حکومت زمان با روش گفت و گو بود که این روش در آن مقطع زمانی به دلیل محدودیت‌های جدی در سپهر سیاسی مدینه النبی که جامعه ای نو پا بود، اسلام تازه شکل گرفته بود و هر نوع اعتراض به آن موجبات اختلال در نظام اسلامی ایجاد می‌کرد، کاملا متفاوت بود. نکته مهم در این است که حضرت زهرا (س) در عرصه یک فعالیت سیاسی جدی وارد شده بودند که باید تک تک اقدامات را در جهت بیان نقد به قدرت سیاسی پس از پیامبر بیان می‌کردند و تمام این‌ها به این معنی است که حضرت زهرا (س) به معنای امروزین در یک فعالیت حزبی یا تشکل سازی سیاسی وارد شده بودند و به همین جهت از ابزار تبلیغات هم استفاده می کردند.

وی افزود: یکی از ابزارهای ایشان گریه کردن در فراغ پیامبر(ص) بود و حضور در مزار پیامبر که اغلب این امر را با فرزندان خود انجام می‌دادند. شیوه تبلیغی دیگر ایشان زمانی است که وارد دارالعماره می شوند و با ابوبکر و برای گرفتن فدک با استدلال وارد گفت و گو می شوند و او را به چالش می کشند.این موارد فارغ از ابعاد معنوی حضرت نسبت به پیامبر و دلتنگی فرزند برای پدر است. ایشان در همه این رفتارها می خواستند به جامعه آن روز بفهمانند که نسبت به قدرت سیاسی موجود نقد دارند و آن را منطبق بر آرمان‌های پیامبر و وصایای او نمی‌دانند. حضرت با بهره‌گیری از همه ظرفیت‌هایش وظایف اجتماعی - سیاسی خود را عملیاتی کردند.

وی افزود: حضرت زهرا (س) با توجه به مسوولیت تاریخی خود و با عنایت به ظلم صورت گرفته بر دین و آیین پیامبر در جهت نقد قدرت جدید و کسب توان سیاسی برای عملیاتی ساختن آرمان‌های حضرت رسول، به دنبال پس گرفتن فدک بودند چرا که فدک منبع ارتزاق این خانواده بود و دشمن با این کار می خواست منبع مالی این خاندان را از آنها بگیرد. چرا که حضرت زهرا (س) خود یک کارآفرین بوده و فدک را خود اداره می کرد.

نژادبهرام گفت: ایشان آموزش سیاسی را هم بر عهده داشتند و این کار را زمانی که به خانه انصار و مهاجرین می رفتند، انجام می دادند و به زبان امروزی مردم را به کمپین دفاع از حضرت علی(ع) ترغیب می‌کردند. بنابراین آرمان خواهی، جمع آوری یاران، تبلیغات و دسترسی به قدرت کارهایی بود که ایشان در فعالیت سیاسی خود به خوبی انجام می دادند. در برهه ای ایشان با قهر سیاسی خود باعث شدند که دشمن عقب نشینی کند، اما باز هم ایشان راه را نبستند و دشمنان از طریق حضرت علی(ع) دوباره با ایشان گفت و گو کردند.

این فعال امور زنان ادامه داد: حضرت زهرا(س) حتی با وصیت خود که مرا شبانه دفن کنید هم حرکتی سیاسی انجام دادند و می‌خواستند این پیام تا ابد بماند و دشمنان نتوانند با حضور خود در مراسم تشییع فاطمه (س) خود را تطهیر کند؛ ایشان از جامعه مدنی نهایت استفاده را کردند و یک گام هم به عقب بازنگشتند.

وی گفت: حضرت فاطمه (س) برای رسیدن به هدف ساماندهی جامعه اسلامی پس از پیامبر و به زیر کشیدن قدرت غاصب، از روش‌های گوناگون نظیر جمع‌آوری گروه همفکران، تبلیغ، آموزش سیاسی، تشکیل گروه سیاسی همراه، گفتگو و اعتراض نمادین، و.....بهره گرفتند. در منطق سیاسی حضرت زهرا (س) قدرت سیاسی فرصتی برای عملیاتی کردن آرمان‌های جامعه اسلامی و اطاعت از امر خدا بود. لذا ایشان در راستای این منطق به شدت قدرت سیاسی جدید پس از پیامبر را به چالش کشیدند تا دیدگاه‌های دین مدارانه خود را عملیاتی کنند. ایشان در واقع قهرمان مبارزه سیاسی گفتگو محور و گفتمان‌سازی در نخستین روزهای پس از رحلت پیامبر بودند.

نژادبهرام در پایان تصریح کرد: اقدام حضرت زهرا(س) در این فعالیت سیاسی و در این کنشگری در راستای دسترسی به قدرت برای فردی بود که به وصیت پیامبر (ص) تنها فرد برای جانشینی او بود. کنشگری ایشان برای عملیاتی کردن این هدف در قالب تمامی تعالیم دینی و در قالب تمامی هوشمندی سیاسی و اجتماعی بود و همه این‌ها بخشی کوچک از شخصیت چند وجهی حضرت زهرا (س) به عنوان دختر پیامبر، مادر نمونه، همسر نمونه و ......است. از این روست که در منطق امام راحل نیز زن باید در تمام مقدرات مشارکت داشته باشد؛ چراکه از منظر وی حضرت زهرا(س) به عنوان الگو همه این موارد را همراه داشته است.