میزان مصرف آب محصولات کشاورزی/ تولید هر محصول چقدر آب می‌خورد+ جدول

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- سهیلا یادگاری- بر اساس آمارهای سازمان جهانی خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) ایران در تولید هندوانه و خیار مقام سوم جهان را دارد که به معنای کشت دو محصول آب بر در سرزمینی خشک و نیمه خشک است. این موضوع نشان می‌دهد رویه تولیدات کشاورزی در کشور ما به سمت تولید ارزان ترین و پرآب بر‌ترین محصولات حرکت کرده و البته این محصولات بیشترین سهم صادرات را نیز به خود اختصاص داده است. با وجود بحران کم آبی در ایران و با وجود آنکه 92 درصد منابع آبی تجدید پذیر در بخش کشاورزی مصرف می‌شود،  کارشناسان معتقدند صادرات این نوع محصولات کشاورزی مزیت تجاری ایران نیست.

بر اساس گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس متوسط سالانه بارش در ایران 400 میلیارد متر مکعب است که به طور متوسط 270 میلیارد متر مکعب به دلیل تبخیرشدن تلف می‌شود بنابراین از این منبع تجدیدپذیر آب، حدود 130 میلیارد متر مکعب باقی می‌ماند و از این میزان، 92 میلیارد مترمکعب به آب‌های سطحی می‌پیوندد و 38 میلیارد متر مکعب به آبخوان‌ها نفوذ می‌کند.

از طرفی با اینکه متوسط سالانه  آب شیرین قابل دسترس برای هر ایرانی در سال 1335، 7 هزار متر مکعب بوده است در سال 1380 این رقم به 1800 مترمکعب کاهش یافته و اگر بر اساس پیش‌بینی‌ها جمعیت کشور در سال 1400به 100 میلیون نفر برسد سرانه آب قابل دسترس در این سال به 1300 متر مکعب می‌رسد. با توجه به کاهش بارش‌ها پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد رقم سرانه در سال 1410 به کمتر از 1000 متر مکعب برسد.

تغییرات اقلیم یکی از علل اصلی تشدید کم آبی در کشور است. کاهش 9 درصدی متوسط بارش در کشور،افزایش 5/0 درجه‌ای درجه حرارت، کاهش متوسط روان آب‌ها به میزان 25 درصد در حوضه‌های بزرگ آبریز کشور وتشدید رقابت بخش‌های مصرف کننده آب از اثرات محتمل تغییر اقلیم خواهد بود.

بیشترین میزان مصرف آب در دنیا در بخش کشاورزی است. در ایران نیز کشاورزی بیشترین مصرف آب را دارد با این تفاوت که سهم کشاورزی ایران در مقایسه با سایر کشورها از استانداردهای جهانی بسیار بالاتر است. براین اساس مصرف خانگی 6 درصد، صنعت 2 درصد و کشاورزی نیز92 درصد منابع آب را به مصرف می‌رساند (هر چند که مسئولان وزارت جهاد کشاورزی مصرف 70 درصد آب را در کشاورزی تأیید می‌کنند و می‌گویند هدر رفت آب را نباید به پای کشاورزی گذاشت). کارایی آب در کشور‌های پیشرفته بیشتر از 3 کیلوگرم بر متر مکعب است. بدین معنا که از هر متر مکعب آب می‌توان سه کیلوگرم محصول کشاورزی تولید کرد.  در حالی که راندمان مصرف آب در ایران به یک کیلوگرم بر مترمکعب نیز نمی‌رسد. بر این اساس، ایران در بهره‌وری از آب در بین 123 کشور رتبه 102 را کسب کرده است. آن‌طور که مهدی مظاهری، کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس، می‌گوید: افت آب زیرزمینی،کسری حجم مخزن آب زیر زمینی، کاهش کیفیت آب،کاهش آبدهی چاه ها،افزایش کف شکنی و جابه‌جایی چاه‌ها وفرونشست زمین از اثرات برداشت بی‌رویه آب از آبخوان‌ها است. به گفته او «بررسی نرخ فرونشست زمین در تعدادی از دشت‌های کشور تا سال 1387 نشان می‌دهد که دشت‌هایی چون مشهد 25سانتیمتر، دشت کاشمر 30 سانتیمتر، دشت ورامین 12 سانتیمتر، دشت ساوجبلاغ 22سانتیمتر و دشت قزوین 25 سانتیمتر فرونشست داشته است.»

استراتژی مدیریت آب

آمار بالا به وضوح نشان می‌دهد مدیریت مصرف آب بویژه در بخش کشاورزی برای حفظ منابع آب کشور ضرورت دارد. وزارت جهاد کشاورزی به عنوان متولی بخش کشاورزی برنامه هایی برای بهینه شدن مصرف آب در این بخش اجرا کرده یا در دست اجرا دارد. تدوین طرح الگوی کشت، اختصاص 10 میلیارد دلار از منابع صندوق توسعه ملی برای مهار آب‌های مرزی و اجرای شبکه‌های اصلی و فرعی آبیاری و آبیاری نوین، حمایت نکردن از کشت محصولات آب‌بر در مناطق کم آب، اجرای طرح‌های آبخیزداری و... از جمله این برنامه‌ها است. طرح مهم دیگری که وزارت جهاد کشاورزی اخیراً در نظر دارد برای جلوگیری از هدر رفت آب به اجرا بگذارد جلوگیری از کشت و صادرات محصولات آب بری است که درآمد چندانی را نیز نصیب کشاورزان و کشور نمی‌کند. یکی از این محصولات هندوانه است که آب بری بالایی دارد و درآمد ارزی و ریالی چندانی نصیب کشور و کشاورزان نمی‌کند. به گفته کارشناسان برای تولید هر کیلوگرم هندوانه بیش از 500 لیتر آب مصرف می‌شود. کشاورز هندوانه را با صرف میزان قابل توجهی آب تولید می‌کند اما این محصول را در بازارهای داخلی و خارجی ارزان می‌فروشد که ارزان فروشی محصولات آب بر از جمله هندوانه به معنای هدر رفت آب است.

البته وزیر جهاد کشاورزی معتقد است که  «اگر این نوع محصولات با شیوه‌های پیشرفته آبیاری کشت شود مقرون به صرفه است. کما اینکه هم اکنون در برخی مزارع جنوب کشور از جمله جنوب  فارس با این روش هندوانه کاشته می‌شود. باید با کنترل و مدیریت عرضه و تقاضا در زمینه کاشت محصولات، به گونه‌ای برنامه ریزی شود که محصولات آب بر بیش از اندازه تولید نشود و به نوعی با این محدودیت شدید آبی، صادرات آب نداشته باشیم. به گفته محمود حجتی ترجیح این است که محصولاتی در کشور تولید شود که دارای مزایای نسبی، ارزش افزوده و کمترین نیاز به آب باشد.»

به گفته یکی از مسئولان سابق وزارت جهاد کشاورزی و عضو ستاد تنظیم بازار یکی از محصولاتی که کاملاً سنتی و بدون برنامه جامع کشت می‌شود هندوانه است که با توجه به میزان آب بری بسیار بالا، بحران آب و قیمت پایین منطقه‌ای این محصول هیچ توجیهی برای تولید و صادرات آن وجود ندارد.به گفته این مقام مسئول در طرح الگوی کشت که در وزارت جهاد کشاورزی در حال تدوین است به دلیل کم آبی تولید محصولات آب بر محدود می‌شود. مسأله جدی که باید در اقتصاد کشاورزی به آن توجه کنیم الگوی کشت است. تا زمانی که توزیع سرزمینی کشاورزی معنای اقتصادی پیدا نکند نمی‌توانیم بگوییم تولید محصولات آب بر چقدر در اقتصاد ملی کارکرد دارد. در واقع صادرات هندوانه هیچ عدد تعیین کننده‌ای برای اقتصاد ملی ندارد فقط به‌خاطر رفتارهای تجاری وقتی قیمت هندوانه در داخل کم می‌شود صادرات آن آغاز می‌شود و صادرات آن از هیچ برنامه‌ای تبعیت نمی‌کند و بازارهای متنوعی هم ندارد و فقط به کشورهای منطقه صادر می‌شود.به گفته عضو ستاد تنظیم بازار یکی از دغدغه‌های وزیر جهاد کشاورزی تولید محصولات آب بر در کشور است و به همین دلیل محدودیت و برنامه‌ریزی برای مدیریت تولید این محصولات در دسنور کار وزارت جهاد کشاورزی است.  

برنامه تولید، کشت و صادرات محصولات آب بر

سالانه 100 هزار هکتار از اراضی کشور به کشت هندوانه اختصاص دارد و بیش از دو میلیون و 300 هزار تن هندوانه نیز در مناطق مختلف کشور تولید و برداشت می‌شود. بر اساس آمارهای گمرک، در سه ماهه نخست امسال 170 هزار تن هندوانه به ارزش بیش از 43 میلیون و 300 هزار دلار به عراق، ترکیه، امارات، کویت و بحرین صادر شده است. کارشناسان حوزه آب و کشاورزی معتقدند اگر آب مصرفی در تولید هندوانه، خربزه، سیب زمینی، گوجه فرنگی و دیگر محصولات مشابه را به صورت خام صادر کنیم سود بیشتری عاید کشور خواهد شد.

سال گذشته هم بیش از 833 هزار تن هندوانه صادر شد که برای تولید آن حدود 208 میلیارد لیتر آب مصرف شده بود. برای کشوری که مشکل خشکسالی و کم آبی دارد این میزان مصرف آب برای تولید محصولی غیر استراتژیک بسیار زیاد است. برای کنترل مصرف آب برنامه تولید، کشت و صادرات محصولات آب بر بویژه هندوانه در دست بررسی وزارت جهاد کشاورزی قرار دارد. معاون زراعت وزارت جهاد کشاورزی که این موضوع را عنوان کرده با اشاره به اینکه کشت محصول هندوانه در شرایطی که با محدودیت منابع آب مواجهیم  توجیه اقتصادی ندارد می‌گوید «الگوی کشت در هر منطقه‌ای از کشور باید بر اساس میزان منابع آب و شرایط خاک اجرایی شود. هندوانه از محصولاتی است که در طول دوره رشد به آب زیادی نیاز دارد بنابراین تولید این محصول در کشور بویژه در مناطقی از جمله استان‌هایی که دچار بحران محدودیت منابع آبی است به هیچ وجه توجیه اقتصادی ندارد. صادرات این محصول نیز مقرون به صرفه نیست و درآمدی که از صادرات هندوانه به دست می‌آید در مقایسه با میزان آبی که مصرف شده است توجیه پذیر نیست.»

چالش‌های مصرف بهینه  آب در کشور را نمی‌توان فقط به کشت چند محصول کشاورزی محدود کرد. نبود سند ملی آب (طرح جامع آب) به روز و مورد تأیید همه بخش‌ها تلفات به حساب نیامده در شبکه‌های توزیع آب شرب، وضعیت شبکه‌های فاضلاب شهری و روستایی، وضعیت رودخانه‌های مرزی و حوضه‌های آبریز مشترک با کشورهای همسایه و ساختار مدیریت منابع آب و اقتصاد آب از جمله چالش‌های اصلی بخش آب است که متولیان مدیریت مصرف آب به آن اشاره می‌کنند. به عنوان مثال  اگر میزان بهره وری آب به 2 کیلوگرم افزایش پیداکند، نیاز به آب در بخش کشاورزی از حدود 92 میلیارد مترمکعب به 53 میلیارد متر مکعب می‌رسد که این موضوع صرفه‌جویی عظیمی در مصرف آب خواهد بود. از سوی دیگر درسال1371 و همچنین در سال‌های بعد درقالب برنامه پنجم توسعه، دولت مکلف شد که آبیاری در بخش کشاورزی را مکانیزه کند. بنابر آمار اگر دولت‌ها سالانه حدود 5 درصد براساس این تکلیف عمل کرده بودند امروز همه زمین‌های کشاورزی در سطح کشور به صورت مکانیزه آبیاری می‌شد..