اتفاق های خوبی که در زورخانه می افتد/ پهلوانان نمی میرند چون.../ چگونه ورزش باستانی را شروع کنیم؟

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- مصطفی قاسمیان - 17 شوال 5 هجری قمری، اطراف مدینه؛ روزی بود که «همه ایمان در برابر همه شرک» ایستاده بود و یک نبرد تن به تن میان بزرگ ترین مبارزان اسلام و سپاه شرک درگرفت. «عمرو بن عبدود» از خندق عبور کرده و رجز می خواند. هیچ کس داوطلب مبارزه با عمرو نشد، جز یک نفر. علی(ع) به تنهایی با جنگ آوری مبارزه کرد که او را با «هزار سوار» برابر می دانستند. در پایان نبرد و بعد از پیروزی مولا علی (ع) عمرو به سمت امیرالمؤمنین(ع) آب دهان انداخت و به ایشان ناسزا گفت اما مولا(ع) با بزرگواری، کشتن عمرو را به تأخیر انداخت تا او را فقط برای رضای خدا به هلاکت برساند. روز 17 شوال را به افتخار پهلوان تمام نشدنی تاریخ، روز «فرهنگ پهلوانی و ورزش زورخانه ای» نامیده اند. اهالی زورخانه، تلاش می کنند تا با اقتدا به مولا علی(ع) در پرورش همزمان جسم و روح، قدرت بدنی و جوانمردی سرآمد باشند. آن ها تأسی از علی(ع) و پیروان جوانمردش از جمله «پوریای ولی» را سرلوحه کارشان قرار می دهند و می کوشند به این رباعی رودکی عمل کنند:

گر بر سر نفس خود امیری، مردی/ ر کور و کر ار نکته نگیری، مردی

مــــردی نبــود فتـــاده را پـای زدن/ گر دست فتاده ای بگیری، مردی

به همین مناسبت پرونده ای درباره ورزش باستانی، آداب و شرایطش تدارک دیده ایم که در ادامه می خوانید:

گزارشی از یک نوبت ورزش در زورخانه/ رخصت، فرصت!

نیم ساعتی به شروع ورزش مانده و 5-4 نفر دارند خودشان را در قسمت‌های مختلف گود و بیرون از گود گرم می‌کنند. دلیل خلوتی زورخانه به زودی مشخص می‌شود؛ بقیه ورزشکاران که حدود 40 نفر هستند، در فضایی شبستان‌مانند، نماز جماعت می‌خوانند. امام جماعت که روحانی مسنی‌ است، بین دو نماز چند دقیقه‌ای صحبت می‌کند. باستانی‌کارها بعد از نماز به سمت گود سرازیر می‌شوند تا ورزش را آغاز کنند. پیشکسوت گود که نرمش را شروع می‌کند، بقیه به ترتیب سن و تجربه، پشت سرش به راه می‌افتند و به آرامی دور گود می‌دوند. هرکسی که میانه دویدن، وارد گود می‌شود، از مرشد «رخصت» می‌گیرد و بعد از «فرصت» مرشد، وارد گود می‌شود، زمین را می‌بوسد و به نرمش‌کنندگان می‌پیوندد. تلاش همه بر این است که ترتیب را رعایت کنند. ابتدا مسن‌ترها و پیشکسوت‌ها و هرچه به آخر صف می‌رسد؛ جوان‌ترها و تازه‌کارها. بعد از چند دقیقه دوی آرام دور گود، با اشاره مرشد به سمت میل‌ها می‌روند و قسمت سخت‌تر ماجرا آغاز می‌شود.

کدام میل مناسب من است؟

اولین گروهی که میل را برمی‌دارند، سادات جمع هستند که با ندای بلند «جده سادات» که پیشکسوت می‌گوید، میل‌شان را برمی‌دارند. هرکسی می‌داند کدام میل مناسبش است؛ جز کسانی که بار اول‌شان است ورزش می‌کنند. آن‌ها به اشاره پیشکسوت، سراغ کوچک‌ترین میل می‌روند. چند لحظه بعد مرشد یک نفر را از بین جمع به عنوان «میان‌دار» مشخص می‌کند که باید به مرکز گود برود و ورزش را رهبری کند. میان‌دار از علی(ع) و خدای او استعانت می‌طلبد و میل را بلند می‌کند. باقی ورزشکاران هم «یاعلی‌»گویان میل‌ها را برمی‌دارند و روی شانه می‌گذارند. لحظه‌ای بعد، مرشد ضرب می‌گیرد و میان‌دار کارش را شروع می‌کند. طنین نوای مرشد در سالن می‌پیچد و ورزشکاران ده دقیقه‌ای را به همین منوال می‌گذرانند تا باز هم با اشاره مرشد، میل‌زدن تمام شود. در این لحظه، میان‌دار برای سلامتی مرشد و ورزشکاران، از جمع، صلواتی می‌خواهد و بانگ درود بر اهل بیت(ع) در زورخانه می‌پیچد. باز هم به همان ترتیب سابق میل‌ها را سر جای‌شان می‌گذارند و تخته‌های شنا را برمی‌دارند. میان‌دار جدید را هم مرشد معین می‌کند. تخته‌ها را روی زمین می‌گذارند و شنا را شروع می‌کنند.

شنا به سبک زورخانه

برخلاف شنایی که برای همه ما آشناست، باستانی‌کارها در زمان شنارفتن پاها را کاملاً باز می‌کنند و کمرشان را خم می‌کنند. با ضرب و نوای مرشد، شنا شروع می‌شود و 8-7 دقیقه به طول می‌انجامد؛ دقایقی که برای تازه‌کارها به کندی می‌گذرد!

تقلیدکردن حرکات پیچیده میان‌دار

بعد از شنا نوبت حرکات کششی است که بسیار متنوع است. در لحظات ابتدایی حرکات کششی، دو نفر از ورزشکاران که یکی‌شان مویی سپید کرده است، تِی را از کنار گود برمی‌دارند تا بخش کوچکی از گود را که خیس شده، خشک کنند. ورزشکار جوان‌تر کارش را خودش انجام می‌دهد اما یکی از جوان‌ترها از آن سوی گود می‌آید و تی را از پیشکسوت می‌گیرد و زمین را خشک می‌کند؛ احترام به بزرگ‌تر در لحظه‌لحظه ورزش باستانی دیده می‌شود. در زمان حرکات کششی، میان‌دار حرکاتی را اجرا می‌کند که به هیچ عنوان برای تازه‌کارها آشنا نیست. حتی بعضی قدیمی‌ترها هم برای هماهنگ‌شدن و تقلید حرکات میان‌دار، مشکل پیدا می‌کنند. هیچ‌ یک از حرکات به تنهایی سخت نیست، اما برای کسی که میل زده و شنا رفته، آن‌قدری سخت است که اگر تازه‌کار باشد، چند دقیقه‌ای مکث و نفسی تازه کند. نه مرشد و نه هیچ‌کس دیگر، به کسانی که خسته شده‌اند و بعضی حرکات را انجام نمی‌دهند، تذکری نمی‌دهد. همه سرشان به کار خودشان است. میان‌دار هر حرکت را 5-4 بار انجام می‌دهد و سراغ بعدی می‌رود ولی با این حال، تنوع بی‌نظیر حرکات، بدن‌ها را خسته و خیس می‌کند.

چرخ‌ زدن وسط گود

بعد از حدود 20 دقیقه حرکات کششی، نوبت به چرخ‌زدن می‌رسد. باستانی‌کارها یکی‌یکی به مرکز گود می‌آیند و می‌چرخند؛ هر نفر کمتر از 10 دور. اما باسابقه‌ترها بیشتر می‌چرخند. گاهی پیش می‌آید که یک نفر 80-70 دور می‌چرخد؛ کاری که از کمتر ورزشکاری ساخته است. بعد از چرخ‌زدن، باز هم نوبت میل‌زدن است؛ اما پیش از آن، میان‌دار از جمع می‌خواهد «به جمال مولا علی(ع)» صلوات بفرستند. به سیاق قبل، با صدای ضرب و اشعاری که مرشد می‌خواند، چند دقیقه‌ای میل می‌زنند. میل‌زدن‌ها این بار سریع‌تر است و بدون مکث انجام می‌شود. هماهنگی 60 نفر ورزشکار در یک فضای کوچک، چشم‌نواز است. 60 میل همزمان از شانه راست پایین می‌رود و درحالی بالا می‌آید که 60 میل دیگر در یک هارمونی مثال‌زدنی، از شانه چپ پایین می‌رود. ورزشکاران بعد از میل زدن‌، برای دقایق نفس‌گیر آخر آماده می‌شوند.

آخرین ورزش، شناست که بسیار کوتاه انجام می‌شود. رسم است پیش از پایان ورزش در زورخانه، یکی از ورزشکاران دعا کند و بقیه آمین بگویند. آخرین میان‌دار که باسابقه است ولی پیشکسوت نیست، به پیشکسوت‌ها و چند نفری از جوان‌ها تعارف می‌کند ولی آن‌ها کار را به عهده خودش می‌گذارند. او برای جمع ورزشکاران، مرشد، تماشاچی‌های دور گود و ورزشکاران گذشته و مرحوم دعا می‌کند و جمع آمین می‌گویند. سپس ورزشکاران بنا بر رعایت کسوت، به ترتیب سن و سابقه از گود بیرون می‌روند.

خسته شده‌ای، فرصت!

کل زمان ورزش زورخانه‌ای در یک نوبت، معمولاً از یک ساعت بیشتر نمی‌شود اما بعضی تازه‌کارها که در اواسط زمان ورزش خسته شده‌اند، می‌توانند از مرشد رخصت بگیرند و از گود بیرون بروند؛ امری که گاهی دیده می‌شود و به چشم هیچ‌ یک از ورزشکاران زشت نیست. هریک از ورزشکاران باسابقه‌تر، زمانی تازه‌کار بوده است و سختی روزهای اول را درک می‌کند. علاوه بر آن، روح اخلاقی حاکم بر ورزش باستانی، هیچ‌گاه اجازه نمی‌دهد که باستانی‌کارها همدیگر را مسخره کنند؛ به عکس، آن‌ها تلاش می‌کنند تا تازه‌کارها را راهنمایی و کمک کنند.

اتفاق های خوبی که در زورخانه می افتد/ پهلوانان نمی میرند چون...

سید مصطفی صابری - این روزها که نتیجه گرایی در ورزش قهرمانی حرف اول را می زند، این روزها که برای حفظ روح مردانگی و دوستی در ورزش، فدراسیون های جهانی انواع قوانین سفت و سخت را وضع و همه را به بازی جوانمردانه دعوت می کنند. این روزها که به اوت زدن یک توپ در ورزش فوتبال برای مداوای بازیکن مصدوم حریف به یک اتفاق جوانمردانه کمیاب تبدیل شده، در روزگاری که ورزشکاران رشته های مختلف انواع و اقسام تصاویر را از خود با خودروهای لوکس، تاتوهای عجیب، قلیان و... بی هیچ خجالتی در شبکه های مجازی منتشر می کنند و یک پدر نمی تواند دست پسرش را بگیرد تا به تماشای فوتبال در یک محیط سالم بروند از بس فحاشی به خودی و غیر خودی در استادیوم ها زیاد است، در این شرایط هنوز ورزش باستانی با همان شکل و شمایل قدیمی به کار خود ادامه می دهد و فارغ از گذر زمان، منش پهلوانی را محور قرار داده است. هنوز هم، سردر زورخانه ها کوتاه است تا برای ورود به آن مجبور باشی سرت را خم کنی و حتی در لحظه ورودت هم درس تواضع یاد بگیری. در حالی که انگار بدون آهنگ های تند و مهیج، خیلی از باشگاه های بدنسازی چیزی کم دارند، در شرایطی که خیلی از جوانانی که در مسیر پرورش اندام قرار گرفته اند با مکمل های غیر مجاز و... هیکل را درست می کنند، در باستانی پیر و جوان می آیند تا جسم را رشد دهند برای خدمت به جان، برای خدمت به خلق. عیاران و پهلوانان قدیمی کاری کرده بودند که زورخانه بشود یک پایگاه اجتماعی برای رسیدگی به وضع مردم. برای گلریزان گرفتن و خدمت به نیازمندان. برای همدلی و با خبر شدن از اوضاع هم. در روزگاری که برخی ورزشکاران حرفه ای به محض رسیدن به پول و شهرت گذشته را فراموش می کنند، قبل و بعد از مسابقه از جایی سر در می آورند که نباید و... باستانی کار هنوز با وضو وارد گود می شود، لحظه ورود زمین را می بوسد تا فروتنی اش را نشان دهد. در حالی که آوردگاه بسیاری از مسابقات ورزشی به مکانی برای الفاظ نامناسب و رفتار زننده حتی از طرف ورزشکاران تبدیل شده، در گود حرمت آنقدر بالاست که خوردن و آشامیدن هم ممنوع است چه رسد به فحاشی و... در ورزش باستانی رقابت وجود ندارد، پیشکسوت حذف نمی شود تا جا برای بقیه باز شود، سادات حتی اگر مبتدی باشند به احترام جدشان اولویت دارند و در بهترین جای گود جا دارند. با این همه احترام به سادات و پیشکسوت ها، در زورخانه ثروت یا منزلت اجتماعی ارزشی ندارد و سپاسگزاری از مرشد و میاندار مهم است. لازم نیست همه باستانی کار شویم، لازم نیست همه ورزش ها عیناً مثل باستانی باشد، اما می توانیم گاهی لااقل تماشاگر این ورزش باشیم تا عطری از آن روی قامت رفتار ما بنشیند، آن وقت در کوچه و خیابان، پشت چراغ، در محل کار، در برخورد با همسر و فرزند، حتی در مسابقات حرفه ای در هیئت یک ورزشکار می توانیم شعاعی کوچک از فرهنگ پهلوانی را به نمایش بگذاریم، اگر این پرتوها به تعداد افراد جامعه زیاد شد نوری دلنشین از اقتدا به مولا علی (ع) جامعه را روشن می کند، آن وقت است که پهلوانان نمی میرند چون با فرهنگ پهلوانی ماندگار می شوند در حیات فرهنگی جامعه.

چگونه ورزش باستانی را شروع کنیم؟

شاید شما هم به فکر افتاده باشید که ورزش زورخانه ای را شروع کنید و به قول معروف باستانی کار شوید. برای این کار چه چیزهایی لازم دارید؟ لباس مخصوص باستانی کارها محدود است به یک شلوارک مخصوص که احتمالاً دیده اید و به آن «تُنُکه» می گویند. تنکه های مرغوب، محکم و زیبا هستند؛ با طرح های برجسته بته جقه ای که در رنگ های مختلف در بازار پیدا می شوند. معمولاً باستانی کارها با کمربند، تنکه را محکم می کنند. قیمت تنکه حدود ۶۰-۵۰ هزار تومان است ولی برای پیدا کردن تنکه در بازار، باید به فروشگاه های خاصی بروید چون همه جای شهر پیدا نمی شود. مثلاً در مشهد، فروشگاه های عرضه لوازم ورزشی در خیابان سعدی مرکز فروش این نوع لباس هستند. علاوه بر تنکه، اهالی زورخانه یک پیراهن ترجیحاً بدون دکمه می پوشند و همان طور که شاید دیده باشید، کسی درون گود جوراب و کفش به پا نمی کند. پس هزینه لباس برای یک باستانی کار، همان قیمت خرید تنکه است. اما اهل زورخانه وسایل مختلفی دارند که سرآمدشان «میل» و «تخته شنا»ست. دو نوع میل وجود دارد: میلِ ورزش و میلِ بازی. میل ورزش که دسته ای حدود 15 سانتی متری دارد، چوبی است و وزنش بین 5 تا 40 کیلوگرم است. اگر بخواهید در خانه تان میل بزنید، باید کیلویی 9 هزارتومان هزینه کنید؛ یعنی یک جفت میل 10 کیلویی حدود 180 هزارتومان آب می خورد. میلِ بازی هم که مخصوص پرتاب کردن است و به همین دلیل نهایتاً ۷-۶ کیلوگرم وزن دارد. یک جفت از این نوع میل که کمتر در خانه استفاده می شود، قیمتش حدود 30 تا 35 هزارتومان است. تخته شنا چوبی حدود 70 سانتی متری است که از نامش پیداست برای چه کاری ساخته شده. قیمت یک تخته شنای خوب، نهایتاً 15 هزارتومان است. اگر بخواهید در خانه ورزش کنید، احتمالاً تخته و میل را لازم دارید. در ورزش زورخانه ای وسایل دیگری هم به کار می رود از جمله «کَبّاده» و «سنگ». کباده ابزاری است فلزی و شبیه کمان تیراندازی. کباده که طولی بیشتر از یک متر و معمولاً بین 10 تا 40 کیلو وزن دارد، بعضی موقع ها در ابعاد بزرگ تر یا کوچک تر هم ساخته می شود. قیمت کباده، کیلویی 25 هزارتومان است. اما سنگ به عنوان بزرگ ترین و سنگین ترین وسیله یک زورخانه، ابعادی حدود 100×70 سانتی متر و وزنی بین 30 تا 60 کیلو دارد و استفاده از آن کارِ هر کسی نیست. به همین دلیل، پیدا کردن سنگ در بازار کار مشکلی است و چون به ندرت در خانه استفاده می شود، معمولاً زورخانه دارها آن را سفارش می دهند تا برایشان بسازند. اما همان طور که شاید شنیده باشید، کودکان و نوجوانان هم ورزش باستانی انجام می دهند. اگر بخواهید برای فرزند کوچک تان لوازم ورزش باستانی بخرید، بهتر است سراغ تخته شنا، کباده بچه گانه و یک جفت میلِ کوچک (ترجیحاً میلِ بازی) بروید. یک عدد کباده بچه گانه حدود 65 هزارتومان قیمت دارد.

ورزش باستانی را به اخلاق و مرام می شناسند/ گفت وگو با یک مرشد و باستانی کار قدیمی

«مرتضی نماینده جورابچی»، مرشد زورخانه آستان قدس رضوی در مشهد است. او با آن که بیشتر از 4 دهه سابقه ورزش باستانی دارد، اما پیش از گفت وگو، اصرار داشت برای مصاحبه از بزرگ ترِ زورخانه اجازه بگیرد. بالاخره چند دقیقه ای را پیش از شروع ورزش در گوشه ای دنج از این زورخانه با او گذراندیم. آن چه می خوانید، حاصل گفت وگویی کوتاه است با مرشدی که سال هاست با فضای ورزش پهلوانی مأنوس است:

* چرا سراغ ورزش باستانی آمدید؟

عشق! به علاوه ورزش باستانی برای سلامتی مفید است، مثل دیگر ورزش ها. اما فرق باستانی با بقیه این است که ورزش ملی و سنتی خودمان است و از جایی دیگر نیامده است.

* مرشد این جا چه نقشی دارد؟

وقتی ورزشکاران باستانی با صدای ضرب و نوای مرشد، ورزش می کنند، آن چنان وجدی پیدا می کنند که بیشتر از توان معمول شان ورزش می کنند.

* چه اشعاری می خوانید؟

تقریباً همه چیز! در اشعار ما از مدح و منقبت ائمه اطهار(ع) هست تا شاهنامه خوانی، حافظ خوانی و... . در مناسبت های مختلف مثل اعیاد و تعزیه ها هم اشعار مرتبط با آن ها را می خوانیم.

* کمی درباره اخلاق و آداب ورزش باستانی بگویید.

ورزش و ورزشکار باستانی را در وهله اول به اخلاق و مرامش می شناسند و سپس توانایی و مهارت بدنی. نماد ورزش باستانی، افتادگی و اخلاق پهلوانی ورزشکاران آن است. ورزش باستانی آدابی دارد که باید رعایت شود. مهم ترین آن ها در بالا یا پایین رفتن از گود و ابزار برداشتن است. اول سادات این کارها را انجام می دهند و بعد پیشکسوت ترین و به ترتیب تا مبتدی ترین ها.

* ورزش باستانی رده سنی هم دارد؟

باستانی تنها ورزشی است در دنیا که نوه و پدربزرگ با هم انجام می دهند! البته حالا که تابستان است، کلاس های اوقاتِ فراغت برای کودکان و نوجوانان گذاشته اند ولی در حالت عادی رده های مختلف سنی وجود ندارد و همه با هم ورزش می کنند. ما همین امشب، هم نوجوان ۱۲-۱۰ ساله داریم و هم پیرمرد 85 ساله که داخل گود خواهند رفت و ورزش می کنند. در واقع ورزش باستانی مرگ دارد ولی بازنشستگی نه!

* در زورخانه حرکات نمایشی هم انجام می دهند؟

در باستانی به حرکات نمایشی، شیرین کاری می گوییم که به عنوان تفنن و تفریح، انجام می شود؛ میل بازی و... است که جوان ترها علاقه دارند و انجام می دهند.