بررسي فقهي مفاهيم «نشوز» و «تمکين»/ آيا «نشوز» براي شوهر نيز مصداق دارد؟

پايگاه خبري تحليلي «پارس»- محمد علي ندائي- تمکين و نشوز از مباحث حقوق خانواده است. تمکين به معناي انجام وظايف زناشويي و نشوز، مقابل آن يعني نافرماني وسربرتافتن از ايفاي وظايف زناشويي است. اين موضوع وابستگي عميق به مبحث رياست خانواده دارد و مباني پذيرفته شده در آن بحث، روشنگر حريم اين موضوع است.خانواده به عنوان هسته بنيادين جامعه ازدو رکن زن وشوهرتشکيل مي شود. مهم ترين مسئله اي که در تشکيل خانواده مطرح مي شود، مديريت خانواده، جايگاه زن و شوهر و نيز هندسه حقوق و وظايف هر يک در خانواده است.

ناگفته روشن است که هر کدام از اديان و مکاتب به تناسب نگرش خود به خانواده، انتظارات خويش ازآن را در هندسه حقوقي خانواده ترسيم کرده اند.

به عنوان نمونه، در نظام هاي حقوقي غرب که مبتني بر تجربيات عرفي و نگرش و انتظار خاص آنها از خانواده است، زن نقش اصلي را بر عهده دارد و چيزي به نام مديريت مرد بر خانواده و در نتيجه، وظيفه تامين نفقه در آن نظام ها مطرح نيست. اين در حالي است که در نگرش اسلام به خانواده، مرد در جايگاه مديريت خانواده قراردارد و بر همين مبنا، حقوق و وظايف متقابل هريک از زن و مرد مهندسي مي شود.

تمکين و نشوز زن، يا زن و مرد
تمکين يکي ازحقوق شوهرو ازجمله وظايف زن درقبال مرد است. هرچند درکتاب هاي فقهي سخني ازتمکين مرد به ميان نيامده است، اما از نشوزمردصحبت شده است، با اين که غالباً نشوز نيز نسبت به زن به کار مي رود و آثار آن در مورد زن بيشتر مورد توجه است. حضرت امام خميني (ره ) درکتاب نکاح تحريرالوسيله به نشوز مرد تصريح مي کنند و مي فرمايند: «همان طور که نشوز از طرف زن فرض دارد از طرف شوهر نيز تصور مى شود».

مرحوم آيت ا...بهجت نيز دراين باره مي نويسند: «اگر از زوج، نشوز و منع حقوق واجبه بر خودش ظاهر شد اگر چه در بعضى حقوق زوجه باشد، پس مى تواند زوجه پس از وعظ و مطالبه، مرافعه به حاکم نمايد.»

آيت ا...مکارم شيرازي هم درپاسخ به اين سؤال که اگر شوهر از انجام وظايف زوجيّت سرباز زند، به گونه اى که زوجه اش را معلّقه (بلاتکليف) قرار دهد، آيا مى توان حکم به نشوز وى کرد، اظهار داشته اند:«آرى، در اين صورت زوج ناشز است، و زوجه مى تواند به حاکم شرع شکايت کند، تا او را وادار به انجام وظيفه نمايد، و در صورت لزوم تعزير کند.»باتوجه به آن چه اشاره شد بايد گفت تمکين اختصاص به زن دارد اما نشوز مفهومي مربوط به هريک اززن ومرد است.

جايگاه تمکين درحقوق خانواده
تمکين يک اصطلاح فقهي -حقوقي است که تبيين کننده نحوه تعامل و ارتباط زن با مرد در خانواده است .اين مفهوم پيوند مستحکمي با مديريت مرد درخانه و وظيفه تامين نفقه و تأديه (پرداخت) مهريه از سوي وي دارد. به بيان ديگر، اگر شارع مقدس وظيفه تأمين معيشت زن و مهريه را بر عهده مرد به عنوان مدير خانواده گذاشته است، متقابلاً وظيفه تمکين و اطاعت از مرد را بر عهده زن دانسته است. از اين رو، مي توان گفت که «تمکين» کليدي ترين مفهوم در حقوق خانواده است که به همراه مديريت مرد بر خانواده، روابط درون خانواده را معماري مي کند و سايرمسايل خانواده همچون اشتغال زن در خارج از خانه، مشارکت اجتماعي زن و خروج وي از منزل، حول محور اين مفهوم کليدي دورمي زند. به اين گونه مي توان گفت که درک بينش ونگرش اسلام نسبت به خانواده، مبتني برفهم درست ودقيق مفهوم فقهي «تمکين» است.

کم رنگ بودن جايگاه «تمکين» در قانون مدني
در حالي که موضوع مهم « تمکين» در قانون مدني چنان که بايد مورد توجه قرارنگرفته است، کتاب هاي فقهي آن را شرح وبسط داده و ابعاد و زواياي آن را باز گفته اند.

چنان که در عبارات «تحريرالوسيله» آمده است، تمکين به معناي اطاعت زن ازشوهراست .اين مفهوم درکتاب هاي حقوقي به دو قسم تمکين عام وتمکين خاص تقسيم مي شود.تمکين عام عبارت از اطاعت زن ازمرد درامورزندگي وتمکين خاص عبارت از اطاعت از شوهر در امور زناشويي و تمتعات (بهره مندي هاي) جنسي است.

در عين حال، قدرمتيقن از تمکين، اطاعت زن ازمرد در زناشويي است. ازاين رو، هرکاري که مانع تمتع جنسي مرد شود، جايزنيست؛ مانند خروج بدون اجازه زن از منزل يا اشتغال وي به کار.ازآن جا که تعيين برخي ازمصداق هاي ناشزه شدن زن به تعيين محدوده تمکين بستگي دارد، تعيين محدوده وحريم تمکين ضروري است.

حضرت امام (ره) درباره محدوده ومرزتمکين مي فرمايند:« در مطلق استمتاعات (بهره مندىهاى جنسى) و خروج زن از منزل بايد اطاعت از شوهر باشد.». به نظر ايشان، اجابت نيازهاي جنسي مرد و خروج از منزل، دو مولفه اصلي تمکين را تشکيل مي دهد.

در اين که اطاعت از خواسته هاي جنسي مرد، اساس تمکين را تشکيل مي دهد، همه فقها و مراجع اتفاق نظر دارند اما درباره اين که خروج از منزل هم جزو محدوده و حريمي است که زن بايد نسبت به آن تمکين داشته باشد، اختلاف ديدگاه وجود دارد. آيت ا...مکارم شيرازي آن را احتياط واجب مي دانند و در توضيح المسايل خود فتوا مي دهند که: «مسئله 2062ـ زنى که عقد دائم شده بنابر احتياط نبايد بدون اجازه شوهر از خانه بيرون رود يا کارى در خارج خانه انتخاب کند.»

چنان که در اين فتوا پيداست، ايشان اشتغال به کار و خروج از خانه را جزو محدوده تمکين مي شمارند. از سوي ديگر، حضرت آيت ا...خامنه اي در پاسخ به استفتايي، محدوده تمکين را امور زناشويي مي شمارند و چنين مي فرمايند: «و بر زوجه فقط اطاعت از شوهر در امور مربوط به زناشويى واجب است...».

همچنين آيت ا...سيستاني نيز مانند حضرت امام(ره)، خروج ازمنزل را هم جزو حريم تمکين مي دانند و در پاسخ به استفتايي مي فرمايند: «پرسش: اطاعت زن از شوهر در چه مواردي واجب است؟

پاسخ: تمکين خود براي شوهر واجب است وخارج شدن زن از منزل با اجازه شوهر باشد.»با تمام آن چه اشاره شد، هيچ يک ازفقهاي عظام،  خانه داري همچون نظافت منزل، آشپزي، شست وشو و مانند آن را جزو تمکين قلمداد نمي کنند وانجام اين کارها را بر زن واجب نمي دانند.در همين زمينه، حضرت آيت ا...خامنه اي در پاسخ به استفتايي تاکيد مي کنند که شوهرحق ندارد زن را به انجام کارهاي خانه وادارد:« همسران مجاز نيستند زنان خود را مکلف به انجام کارهاى خانه کنند، و زنان شوهردار در کارهاى شخصى خود آزاد هستند و نسبت به شوهرانشان هيچ تکليفى زائد بر اداى حقوق زناشويى ندارند.»

تمکين، ولايت برزن درهمه امور نيست
با آن چه اشاره شد، نبايد ازمفهوم و گستره تمکين چنين برداشت کرد که مرد در همه امور، بر زن ولايت دارد. فقها با وجود دامنه گسترده اي که براي تمکين برشمرده اند، تصريح کرده اندکه اين امر، به معناي ولايت مرد برزن نيست وزن مانند يک انسان بالغ صاحب اختيار زندگي شخصي خويش است.

به همين دليل، فقها فتوا داده اند که مرد نمي تواند زن را به انجام کارهاي خانه وادارد. آيت ا...مکارم شيرازي در پاسخ به اين استفتا که آيا شوهر بر همسر ولايت دارد، اظهار داشته اند: «ولايت شوهر تنها نسبت به حقوقي است که شوهر بر زن دارد و در امور ديگر ولايتي ندارد.»

مهم ترين نکات
تمکين يکي ازحقوق شوهرو ازجمله وظايف زن درقبال مرد است. هرچند درکتاب هاي فقهي سخني ازتمکين مرد به ميان نيامده، اما به نشوزمرد اشاره شده است؛ با اين که غالبا نشوز نيز نسبت به زن به کار مي رود و آثار آن در مورد زن بيشترمورد توجه است.

تمکين يک اصطلاح فقهي -حقوقي است که تبيين کننده نحوه تعامل وارتباط زن با مرد درخانواده است .اين مفهوم پيوند مستحکمي با مديريت مرد درخانواده و وظيفه تامين نفقه وتاديه مهريه ازسوي وي دارد .

قدرمتيقن از تمکين، اطاعت زن ازمرد درامور زناشويي است، ازاين رو هرکاري که مانع تمتع جنسي مرد شود،  جايزنيست.

حضرت آيت ا...خامنه اي در پاسخ به استفتايي تاکيد مي کنند که:« همسران مجاز نيستند زنان خود را مکلف به انجام کارهاى خانه کنند، و زنان شوهردار در کارهاى شخصى خود آزاد هستند و نسبت به شوهرانشان هيچ تکليفى زائد بر اداى حقوق زناشويى ندارند.»