درباره خمس، آثار و برکاتش براي فرد و جامعه/ خمس به چه چيزي تعلق مي‌گيرد؟

پایگاه خبری تحلیلی «پارس»- مصطفي قاسميان - خمس يکي از سازوکارهايي است که خداوند براي تنظيم روابط اقتصادي مسلمانان تدارک ديده است. ما براي پرداخت خمس، روزي را به عنوان سرآغاز سال خمسي مان در نظر مي گيريم و يک پنجم مازاد مصرف سالانه مان (از پول پس اندازشده، تا برخي اقلام مصرف نشده) را در سر سال خمسي، به دفتر مرجع تقليدمان مي دهيم. با وجود اين که سال خمسي هرکس با ديگري فرق دارد، ولي آغاز سال نوي خورشيدي، بهانه اي است تا همراه با چيدن دوباره وسايل خانه، اجزاي زندگي اقتصادي مان را هم از نو بچينيم. شايد به همين دليل باشد که بسياري از مردم، عيد نوروز را براي شروع سال خمسي شان انتخاب مي کنند. در پرونده امروز درباره خمس، آثار و برکاتش براي فرد، خانواده ها و جامعه صحبت مي کنيم و به نکاتي مي پردازيم که شايد کمتر به آن ها توجه کرده ايم. با اين توضيح که سعي شده است محوريت قرآن در پرونده با استفاده از کتاب استاد قرائتي حفظ شود. در قرآن آيه 41 سوره انفال به موضوع خمس اختصاص داده شده است: «و اگر به خداوند و آنچه بر بنده خود، روز جدايي [حق از باطل] روز درگيري دو گروه [با ايمان و بي ايمان در جنگ بدر] نازل کرديم ايمان داريد، بدانيد که هر چه غنيمت گرفتيد، همانا خمس (يک پنجم) آن براي خداوند و رسول خدا و خويشاوندان [او يعني اهل بيت(ع)] و يتيمان و بينوايان و در راه ماندگان [از سادات] است، و خداوند بر هر چيزي تواناست.»

غنيمت چيست؟ و خمس به چه چيزي تعلق مي‌گيرد؟
خداوند در آيه اي از قرآن (انفال، 41) که موضوع خمس را مطرح کرده، کلمه «غنيمت» را آورده است.

اما غنيمت يعني چه؟ و آيا اين کلمه تنها همان معنايي را که در فارسي به کار مي رود شامل مي شود؟

حجت الاسلام قرائتي پاسخ اين سؤال را اين گونه بيان کرده اند: «واژه «غنيمت» و «غرامت» هر يک، شش بار در قرآن آمده است. همان گونه که غرامت شامل هرگونه ضرر مالي مي شود، نه فقط ضرر جنگي، غنيمت هم نه تنها درآمد جنگي، بلکه هرگونه منفعتي را در بر مي گيرد. کتب لغت مانند لسان العرب، تاج العروس و قاموس و مفسّران بسياري نيز در عموميت لغت، شک ندارند. همچنين در مفردات راغب آمده است: به هر چيزي که انسان به دست مي آورد، غنيمت گفته شده است. در قرآن نيز غنيمت، براي غنائم غيرجنگي به کار رفته است: «فعندا... مغانم کثيره» (نسا، 94)

طبق روايات و به عقيده شيعه، غنيمت در اين آيه شامل هرگونه در آمدي اعمّ از کسب و کار و تجارت مي شود و نزول آيه در جنگ بدر، دليل اين نيست که خمس تنها در غنائم جنگي باشد و اگر هم مراد از غنيمت در آيه تنها غنائم جنگي باشد، بايد گفت: يک مورد از خمس در اين آيه آمده و موارد ديگر در روايات مطرح شده است.» اما بر اساس روايات و احاديث معصومان، به هفت چيز خمس تعلق مي گيرد: «1- سود و منفعت کسب و درآمد ساليانه 2- گنج 3- معدن 4- گوهرهايي که از غواصي به دست مي آيد. 5 - مال حلال مخلوط به حرام 6- [پول] زميني که کافر ذمّي (دشمن مسلمانان نباشد) از مسلمان بخرد. 7- غنيمت جنگي»

کي بايد خمس بدهيم؟
شايد بعضي از ما فکر کنيم چون درآمد کمي داريم، لازم نيست خمس درآمد مازادمان را بدهيم. حجت الاسلام و المسلمين قرائتي در اين باره فرمودند: «[از ابتداي آيه که خداوند مي فرمايد] «غنمتم من شيء» پرداخت خمس واجب است، گرچه درآمد و غنائم کم باشد. همچنين خداوند در اين آيه نشانه ايمان کامل را دادن خمس بيان مي کند زيرا به دنبال بيان ايمان، عبادت، هجرت و جهاد مي فرمايد: «لله خمسه... ان کنتم آمنتم...» بنابراين خمس، واجب دائمي و مستمر است، نه موسمي و موقت، چون شرط ايمان است. [از اين شرط مشخص مي شود که] گذشت از مال، آن قدر دشوار است که گاهي رزمندگان [و مجاهدان] هم در آن مي مانند».

خمس چه آثاري دارد؟
شايد تا به حال به اين فکر کرده باشيد که نظام اقتصادي، اجتماعي اسلام براي اختلاف طبقاتي چه فکري کرده است؟ تعديل اختلاف طبقاتي جامعه، يکي از فوايد خمس است. استاد قرائتي درباره خاصيت هاي اجتماعي خمس فرمودند: «از نظر اجتماعي پرداخت خمس راهي براي ايجاد الفت و محبت ميان طبقات مختلف و جلوگيري از ايجاد شکاف هاي عميق اجتماعي است. از نظر سياسي پرداخت خمس سبب ارتباط مردم با جانشينان پيامبر(ص) و کمک کردن به خط اهل بيت(ع) و تقويت بنيه مالي فقها و حوزه هاي علميه و سبب تبليغ و نشر تفکر علوي به وسيله علما و فضلا و طلاب و مرزباني از حدود و ثغور ديني و مبارزه با انواع انحرافات فکري و اخلاقي و سم پاشي ها وايجاد ترديد ها و وسوسه هاي بد خواهان مغرض و يا طرفداران ساده دل است. از نظر اقتصادي پرداخت خمس راهي براي تعديل ثروت، مبارزه با تکاثر و رسيدگي به محرومان و تهي دستان جامعه است.»

خمس چند فايده هم براي زندگي فردي مؤمنان دارد: «پرداخت خمس از نظر اعتقادي نشانه ايمان و اعتقادي واقعي است (ان کنتم آمنتم) علاوه بر آن از نظر عبادي، خمس از عبادات است و بايد با قصد قربت پرداخت شود. طبعاً هرگونه رياکاري و ناخالصي هم در انجام اين فريضه اختلال به وجود مي آورد. از نظر رواني پرداخت خمس سبب مي شود که انسان در خود احساس کند حامي اهل بيت (ع) و مراجع تقليد و حوزه هاي علميه و تبليغات صحيح ديني است و اين احساس همواره او را هوادار جبهه حق و مخالف جبهه هاي باطل و وسوسه هاي آنان قرار مي دهد. از نظر تربيتي پرداخت خمس انسان را حسابگر، دقيق، وظيفه شناس، نسبت به محرومان جامعه مسئول و نسبت به حمايت از خط خدا و رسول و اهل بيت(ع) متعهد تربيت مي کند. پرداخت خمس روحيه سخاوت و نوع دوستي را در انسان شکوفا مي کند. پرداخت خمس روحيه بي تفاوتي و دنيا پرستي را از انسان برطرف مي کند».

پاسخ به شبهاتي در خصوص خمس
گاهي مي گويند: «ما که به دولت اسلامي ماليات مي دهيم، ديگر خمس و زکات براي چه؟» در پاسخ به اين سؤال، به تفاوت هايي که ميان خمس و زکات با ماليات است اشاره مي کنيم:

1- ماليات، هزينه اي است که شما مي پردازيد تا دولت، رفاه شما را بيرون منزل تأمين کند. مثلاً بيرون منزل شما بوستاني احداث کند همان گونه که خود نيز در منزل باغچه احداث مي کنيد. هر کسي حياط منزل خود را موزائيک يا سنگ مي کند، به دولت نيز ماليات مي دهد تا بيرون منزلش را آسفالت کند. در منزل خود را قفل مي زند، به دولت نيز ماليات مي دهد بيرون منزل پليس بگمارد. در منزل لامپ روشن مي کند، به دولت نيز ماليات مي دهد تا بيرون منزل، کوچه و خيابان را روشن کند. در منزل کپسول آتش نشاني دارد، به دولت نيز ماليات مي دهد تا بيرون منزل ماشين آتش نشاني را آماده داشته باشد. بنابراين ماليات، خرج خود شما مي شود و نظير پولي است که شما در منزل براي زندگي شخصي هزينه مي کنيد. با اين تفاوت که آنچه در منزل خرج مي کنيد مستقيم است و آنچه در بيرون خرج مي شود به واسطه مالياتي است که به دولت مي دهيد.

2- پرداخت خمس و زکات، به عنوان يک عبادت است و در آن قصد قربت لازم است که اگر نباشد عمل قبول نمي شود. برخلاف ماليات که قصد قربت نمي خواهد و نوعاً با اکراه پرداخت مي گردد.

3- خمس، زير نظر عالم ترين، محبوب ترين و با تقوي ترين فردي که با تحقيق انتخاب شده، يعني فقيه عادل مصرف مي شود، در حالي که در مورد ماليات چنين شرطي نيست. به علاوه اتصال طبقه محروم با عالم رباني زمينه پندپذيري و اطاعت از خدا و رسول است و فقرا و ساير گيرندگان، چون خمس را از دست جانشين امام زمان(عج) مي گيرند احساس حقارت نمي کنند.

4- در خمس و زکات به پرداخت کننده اعتماد مي شود، يعني اولاً خودش حساب مال خود را مي کند نه بازرس و مأمور دولت. ثانياً کسي را که مي خواهد مال خود را به او بدهد انتخاب مي کند که کدام مرجع و عالم متقي تر باشد. ثالثاً از مصرف آن زير نظر مجتهد عادل آگاه است و مي داند در کجا هزينه مي شود.5- در خمس و زکات هدفِ گيرنده، رشد و پاک کردن مردم و هدفِ پرداخت کننده قرب به خداست. خمس را از مازاد مخارج سالانه مي گيرند، ولي ماليات از اصل درآمد مردم گرفته مي شود.برگرفته از کتاب تفسير سوره انفال، صفحه 86

خمس در نسل آدم تاثيرگذار است
حجت‌الاسلام و المسلمين واعظ موسوي- مازيار حکاک- خمس يک واجب اقتصادي است که همه مراجع آن را واجب مي دانند. فرد مسلمان مي تواند هر آنچه که در شأن خود و خانواده اش است هزينه کند و از آنچه باقي مي ماند يک پنجم معادل 20 درصد را در مسير الهي انفاق کند که از اين مبلغ نيمي سهم سادات است که به سادات نيازمند که در هزينه هاي زندگي شان با مشکل مواجه هستند تعلق مي گيرد و نيمي ديگر سهم امام زمان (عج) است که در زمان غيبت در حوزه هاي علميه هزينه مي شود که بخشي در اختيار طلاب قرار مي گيرد و بخشي هم صرف تحقيق و پژوهش و تجهيز مراکز و خريد کتب مي شود که از اهميت بالايي برخوردار است.

اگر به گذشته نگاه کنيم از قديم تا به حال، خمس عامل حريت علماي شيعه و حفظ کرامت آن ها در قرن هاي متمادي بوده است. يکي از دلايل اساسي و مهم خمس دادن، همين موضوع است که شهيد مطهري نيز به عنوان عامل آزادگي علماي شيعه و کمک در راه دين از آن، ياد مي کنند. اين شبهه که خمس به غنايم جنگي تعلق مي گيرد يک اشتباه محض است که ناشي از سطحي نگري است. متاسفانه در شبکه هاي اجتماعي اين گونه شبهات مطرح مي شود که هيچ گونه سنديتي ندارد، اما عده اي را که به دنبال راحتي خود هستند و روي مسائل تعمق جدي ندارند با خود همراه مي کند. با کمي تدبر در تفسير آيه هاي مربوط به خمس و روايات در اين خصوص، مي توان به درجه اهميت خمس پي برد. حتي تعداد آيات در زمينه خمس، نشان دهنده اهميت اين موضوع است و هيچ خدشه اي به آن وارد نمي شود. در واقع مي توان گفت دشمن خمس را به عنوان يک عامل حياتي و تأثيرگذار در شيعه شناخته است، لذا سعي در تضعيف آن دارد.خمس دادن علاوه بر تاثيرات مهمي که در جامعه داردو عامل حيات حوزه هاي علميه است براي خود فرد نيز آثار و برکاتي دارد. در روايات داريم که فردي که خمس مي دهد برکت به مالش اضافه مي شود. ضمن اين که خمس در نسل آدم تاثير گذار است. آن ها که به دنبال فرزند صالح هستند بايد بدانند که بايد اين واجب الهي را جدي بگيرند. نه تنها در آيات و روايات اين مسئله را داريم بلکه در عمل و تجربه هم بسيار به چشم ديده ايم افرادي که اين موضوع را رعايت مي کنند زندگي شان آرامش بيشتر دارد.اين که عده اي نسبت به واجبات مثل نماز، روزه، حج و... مقيد هستند، ولي در خصوص خمس سهل انگاري مي کنند به اين خاطر است که گذشتن از مال براي شان سخت است. در واقع همين مثال مصداق حال آنان است که گذشتن از مال مثل گذشتن از پل صراط است. اما بايد بدانيم که در راه خدا انفاق مي کنيم و اين يکي از شروط بندگي است. بايد همه ما مشخص کردن سال و خمس دادن را جزو اولويت هاي مان قرار دهيم. اين مسئله اين قدر مهم است که بعضي از مراجع غسل کردن با آبي را که سهم سادات و امام در آن قاطي شده باشد حرام مي دانند.

متاسفانه امروز مي بينيم که خمس دادن در مسائل تربيتي جدي گرفته نمي شود و براي نسل هاي بعدي اهميت موضوع تشريح نمي شود؛ لازم است رسانه هاي ديداري و شنيداري بيشتر درباره اين موضوع کار کنند. ضمن اين که ما بايد به کودکان و نوجوانان اين موضوع را ياد بدهيم و بايد مبحث به اين مهمي در مقطع متوسطه و بعدتر در دانشگاه در کتب آموزشي گنجانده شود.