تنوع در میدان ارتباط
چرا رسانه های غرب از پوشش عظیم ترین سفر زائرانه طفره می روند؟/انتقال پیام اربعین توسط گزارشگران مردمی
یک تجمع ۲۰ میلیونی در یک محیط متشنج سرشار از ترور و ناامنی حتی در بخش‌های خبری تلویزیونی جایی ندارد.
پايگاه خبري تحليلي «پارس»- سیدناصر نعمتی- اجتماعات مذهبی از دیرباز یکی از باشکوه‌ترین گردهمایی‌های بشری بوده است. حتی امروزه که فستیوال‌ها و تجمعات مردم در سراسر دنیا به بهانه‌های گوناگون تفریحی و فرهنگی رواج یافته است، نمی‌توان ظرافت‌ها و زیبایی‌های اجتماعات مذهبی را در آنها سراغ گرفت. در این میان دین اسلام نگاه ویژه‌ای به حرکت‌های جمعی دارد و همواره مسلمانان را به تعاون، همکاری و مشارکت برای انجام امور دعوت میکند. پندارهای رایجی چون «دست خدا با جماعت است» که گاه در میان مسلمانان به ضرب‌المثل هم تبدیل شده‌اند، ریشه در همین اندیشه اسلامی دارند.
سنتی اجتماعی و ریشه‌دار در تاریخ تشیع
برنامه‌های جمعی زیارتی مانند کنگره بزرگ حج تبلور شایسته‌ای از این گردهمایی مردمی در نگاه دینی است. در سال‌های اخیر نیز یکی دیگر از این اجتماعات که در کانون توجه جهانیان قرار گرفته «پیاده‌روی و اجتماع عزاداران اربعین» است. هر چند این سنت ریشه در تاریخ و روایت‌های معصومین (علیهم‌السلام) دارد اما تحلیل‌های اجتماعی آن، امروز بیشتر مورد توجه محافل رسانه‌ای و علمی است. گفته شده که این سنت از سوی افرادی چون شیخ انصاری و حتی پیش‌تر از او توسط دیگر علما و بزرگان اسلامی به تأسی از ائمه اطهار (علیهم السلام) وجود داشته است. از آخوند خراسانی گرفته تا علمای بزرگ معاصر به سنت پیاده‌روی اربعین اهتمام داشته‌اند. در گذر زمان نیز این الگوی زیارتی در اربعین سیدالشهدا (علیه‌السلام) در کشور عراق و دیگر نقاط بلاد اسلامی رواج یافت و بسیاری از مسلمانان در ایام چهلمین روز شهادت امام سوم شیعیان با پای پیاده به زیارت کربلا می‌رفتند. هر چند صدام‌حسین و حکومت بعث عراق در دوران حاکمیت خود سعی می‌کرد این مراسم را سرکوب کند، اما بعد از سقوط دولت بعث، این کشش، جلوه‌های اجتماعی بیشتری پیدا کرد و صحنه‌های زیباتری خلق شد. تاریخ گواه بود که اسارت زائران پیاده اربعین حسینی و اعدام برخی از آنان نیز نتوانست مردم را از این اجتماع مذهبی منصرف کند.
خبری شگفتی‌ساز زیر دست سردبیران
همان طور که گفته شد این اجتماع میلیونی بیش از پیش مورد توجه جهانیان قرار گرفته است، تا جایی که در یکی از نمونه‌های آن «ایندیپندنت» در مقاله‌ای با عنوان «بزرگ‌ترین حرکت زائرانه جهان در جریان است، اما شما هرگز چیزی از آن نشنیده‌اید!» به این پدیده پرداخته است. این روزنامه انگلیسی در مقاله خود ابعاد مختلفی از این اجتماع را بررسی کرده است و جمعیت زائران آن را پنج برابر حج عنوان کرده است. ایندیپندنت در نگاهی تحلیلی به ابعاد اجتماعی و ارزش‌های رسانه‌ای این اجتماع مذهبی اشاره میکند و می‌نویسد: «چرا شما هیچ گاه درباره این مراسم چیزی نشنیده‌اید؟ دلیل آن این است که رسانه‌ها عموماً و خصوصاً وقتی با اسلام مواجه می‌شوند، بیشتر با تصویری منفی، سیاه و افراطی سر و کار دارند تا روایتی مثبت و امیدبخش. اگر چند هزار معترض ضدمهاجرت در خیابان‌های لندن جمع شوند، در سرخط‌های خبری جای خواهند داشت، به راه‌پیمایی دموکراسی‌خواهانه در هنگ‌کنگ یا تجمع ضد پوتین در روسیه نیز به همین میزان توجه خواهد شد اما یک تجمع ۲۰ میلیونی در یک محیط متشنج سرشار از ترور و ناامنی حتی در بخش‌های خبری تلویزیونی جایی ندارد. این حرکت باشکوه به طور نانوشته مسکوت گذاشته می‌شود؛ حتی اگر تمام مؤلفه‌های یک پدیده چشمگیر را داشته باشد، مؤلفه‌هایی مانند جمعیت چشمگیر، اهمیت سیاسی، پیام انقلابی، محیط متشنج و اصالت. اما اگر این خبر از زیر دست سردبیران بخش‌های خبری در برود، شگفتی می‌آفریند و افراد زیادی را تحت تأثیر خواهد داد.»
انتقال پیام اربعین توسط گزارشگران مردمی
این واقعیت اگرچه در یک جبهه رسانه ای، یعنی جبهه غربی، با بی توجهی عمدی روبه رو می شود، اما در جبهه شرقی یا خودی، اهمیت ویژه ای پیدا می کند. این اتفاق، امروز در شکل‌های تازه‌تر، ارتباط فراگیری با مخاطبان جهانی برقرار کرده است. پخش مستقیم تلویزیونی این مراسم باعث شده است تا کسانی که رسانه های مستقل را دنبال می کنند بتوانند با واقعیت های مهمی از خاورمیانه آشنا شوند. اربعین امسال پیام‌های تازه‌تری برای مخاطب خود داشت و رسانه‌های مختلف بر سرعت تکثیر این پیام افزودند. روزی نبود که عکس‌های تازه‌ای از گوشه و کنار این اجتماع بزرگ روی مانیتورها و تلکس‌های خبری نیاید. شبکه‌های اجتماعی نیز راویان بی‌پرده و بی‌تکلف این رویداد شدند و شرکت‌کنندگان در این اجتماع بزرگ، بهترین گزارشگران آن بودند. همین گونه گزارش بود که باعث می‌شد هر کسی فراتر از موضع فکری، سیاسی و فرهنگی خود با این رویداد ارتباط برقرار کند. ارتباطی که به دلیل برخورداری از لطافت پیام و تناسب آن با فطرت آدمی در کنار ویژگی‌های بدیع دیگر، ضریب نفوذ آن را روز به روز افزایش داده و بر گستره توزیع آن نیز می‌افزاید.
آنچه عمق این ارتباط را افزایش می‌دهد، سطوح مختلف مخاطبانی است که این پیام را با ادبیات خود دریافت می‌کنند. مشارکت و حضور اقشار مختلف مردم و گونه‌های همکاری آنان جلوه‌هایی را پدید می‌آورد که از نوجوانان و جوانان تا زنان و مردان در شرایط مختلف سنی و فرهنگی با این اتفاق ارتباط برقرار می‌کنند. عمومی شدن فرایندهای رسانه‌ای و افزایش مشارکت مردم در تولید محتوای رسانه‌ای باعث شده تا رسانه‌های جریان اصلی نیز نتوانند از کنار اهمیت چنین اجتماع بزرگی به‌راحتی عبور کنند؛ از همین رو درهای حماسه عاشورا و اربعین حسینی به روی جهانیان بازتر می‌شود و این پیام رساتر از گذشته در معرض دید مخاطبان قرار می‌گیرد. تغییر ادبیات گزارشگری این رویداد نقش قابل توجهی در افزایش گستره توزیع پیام آن داشته که آن هم مدیون تولید محتوای مردمی از این رویداد است.
تنوع در میدان ارتباط
ورود این پدیده به قاب رسانه‌های مختلف نیز این جریان ارتباطی را تقویت کرده و بررسی شبکه‌های اجتماعی مختلف حکایت از آن دارد که نشانه‌هایی از پیوند ارتباطی اندیشه‌های مدرن نیز در این بستر شکل گرفته است. جایی که برخی کاربران غربی که خود را از چارچوب های شبکه های بزرگ غربی رهانیده اند، درباره این رویداد به گفت‌وگو می‌نشینند و آن را پاک‌ترین نمونه داوطلبانه برای شرکت در یک آیین مذهبی می‌دانند، می‌توان ادعا کرد این پیام راه خود را برای جلب مخاطب پیدا کرده است. همین نمونه‌ها نشان می‌دهد که مخاطب غیرمسلمان نیز با شیوه نسبتاً درستی به سراغ رمزگشایی این پیام آمده است و انگار گزارشگری مردمی چنین رویدادی توانسته به فهم مشترک انسانی از آن کمک بیشتری کند.
فهمی که مقدمه فراگیر شدن تعاریف اسلامی و پیام‌های عمیق‌تر حرکت امام حسین (علیه‌السلام) در سطح مخاطب امروزی است. از نظرگاه ارتباطات اجتماعی، این رویداد منظومه نسبتاً کاملی از انواع ارتباطات انسانی است. این حرکت اجتماعی مملو از «ارتباط نمادین یا سمبلیک» میان شرکت‌کنندگان در این اجتماع مذهبی و همچنین شاخصه‌های نمادینی برای برقراری چنین ارتباطی در سطح جهانی است. از نماد‌های مذهبی و دینی به‌کار‌رفته در مسیر حرکت زائران اربعین که بگذریم، جلوه‌های ایثار و ازخودگذشتگی این رویداد در کنار ترویج مفاهیم ارزشمند انسانی و دینی همچون روحیه تعاون، زوایای تازه‌ای از «ارتباط فراملی» آن را روشن میکند. از ارتباطات انسانی و کلامی گرفته تا ارتباطات غیرکلامی و فرازمانی به شکل‌های مختلف در این رویداد بروز و ظهور می‌یابد و همین تنوع زمینه‌های برقراری ارتباط موجب شده است علاوه بر افزایش گستره توزیع پیام، زمینه‌های ماندگاری آن نیز در حافظه مخاطبان و رسانه‌ها فراهم شود. با این همه نباید از ارتباط درونی برقرارشده با مبدأ چنین اجتماعی چشم پوشید.
شاید بتوان گفت عصاره همه گونه‌های ارتباطی شکل‌گرفته پیرامون اجتماع پیاده‌روی عزاداران اربعین، برقراری یک ارتباط درونی میان تک‌تک مشارکت‌کنندگان در این اجتماع با کانون اصلی پیام عاشورای حسینی است. طبیعی است که کیفیت این ارتباط از شخصی به شخص دیگر متفاوت است اما وقتی گستره مشارکت‌کنندگان در این اجتماع را محدود به زائران حاضر در چنین مراسمی ندانیم، اینجاست که ارتباط درونی و بی‌واسطه همه افرادی که به شکلی با این پیام ارتباط برقرار می‌کنند، شکوه این اجتماع را شایسته‌تر از پیش نشان می‌دهد.
مگه اونا بيکا رند