خاطره تلخ دانشمند هسته ای از تعلیق اول

شاید شنیدن مخاطرات دانشمندان هسته ای در این زمینه و همچنین تلاش های مسئولین برای هسته ای شدن جمهوری اسلامی ایران شنیدنی است. با توجه به ۲۰ فروردین روز فناوری هسته ای در ادامه گزیده ای از خاطرات دانشمندان هسته ای را که برگرفته از کتاب موج زنده است، می خوانید.

* اسامی دانشمندان به دلیل مسائل امنیتی ذکر نشده است.

۱. مهندس ابتدا سرپرست اول ناظر بودند، فوق لیسانس عمران از آمریکا. مهندس، کاشان بود؛ گفت برویم پروژه را نگاه کنیم. گفتم کجا می خواهیم برویم؟ ۵۰ کیلومتری از کاشان دور شدیم. آن روزها جاده قدیم خیلی بد بود، اتوبان هم نبود. خلاصه گفتند اینجا باید کار را شروع کنید. با ما هم صحبت کردند که این پروژه خیلی مهم است. خرداد سال ۷۹ شروع کردیم و چادری زده بودند که فهمیدیم کار ژئوتکنیک است. همزمان پروژه مفهومی و پایه را انجام دادیم.

۲. در این چند ماه برای هیچ کس هم هیچ اتفاقی نیفتاد. ۸۰۰ تن دینامیت منفجر شد و حدود ۲میلیون متر مربع سنگبرداری انجام گرفت.

۳. بعد از راه اندازی زنجیره نخست، البرادعی و همکارانش برای بازدید می آیند. یکی از آن بازرسان پیرِ دانشمندشان، از شدت حیرت و شگفتی این همه تلاش و دستاورد علمی، ستونی را بغل می کند و می گوید به من بگویید در داخل این ستون چه می کنید؟

* ۴ هزار بتن ریزی در روز در نطنز

۴. خرداد سال ۸۰ اولین بتن ریزی های حجیم آغاز شد. گودبرداری ها تمام شده بود، پی ریزی ها هم با ۴۰ پیمانکار کار می کردند. یک موقع اینجا ۸۰۰ تا ۲۰۰۰ کارگر کار می کردند. مقطع اول بتن ریزی ۷۰۰ متر مکعب بود. حالا ما یک میلیون متر مکعب بتن ریزی داشتیم. بتن ریزی خرداد ۸۰ شروع شد و اردیشهت ۸۱ تمام شد. روزی ۴ هزار متر مکعب بتن ریزی داشتیم.

۵. بیش از ۲.۵ میلیون تن سنگبرداری ظرف ۵ ماه اول فعالیت اجرا می شود و در سال۸۰ دو سالن تولید با مساحت ۷۰ هزار متر مربع هر کدام در ۳ طبقه، طبقه اول و دوم هر یک سی هزار متر مربع و یک طبقه ۸ هزار متر مربع بنا می شود. ۲۷ هزار متر مربع ساختمان ابنیه بتنی سنگین نیز در مدت چهارماه ونیم احداث می گردد. دفن بودن این حجم مساحت ساختمانی زیرزمین به دلیل شرایط ویژه سایت و رعایت اصول پدافندی از مهمترین شاخصه های توانمندی های عمرانی مهندسان ایرانی به شمار می آید.

۵. سال ۸۲ تازه اولین عکس ها و بحث ها مطرح شد. تا قبل از آن چون اینجا نزدیک ابیانه است، خارجی ها زیاد از این قسمت رد می شدند. اینجا را به اسم توسعه سیلوها می شناختند. روزی یک اتوبوس از اینجا رد می شد، دیدیم ایستاد، یک نفر هم در رکابش آمد و شروع به فیلمبرداری کرد. اطلاع دادیم و رفتند ابیانه و گیرش آوردند. تعداد زیادی عکس از سایت انداخته بود.

۶. گروه مونتاژ سانتریفیوژ که قطعات آن را در کارگاه می ساختند آمدند و داخل زیرزمین مستقر شدند. قبلا کارهای ساخت و ساز سانتریفیوژها را شروع کرده بودند. ما هم ساخت فونداسیون های پایلوت را شروع کرده بودیم. روی هر فنداسیون ۱۶ ماشین سانتریفیوژ قرار می گیرد. هر زنجیره نیاز به ۱۸ فونداسیون دارد و ۶ زنجیره را باید راه اندازی می کردیم؛ یعنی باید ۶۶ فونداسیون می ساختیم که هر یک ترازهای خودش را داشت. باید فونداسیون ها به شکلی ساخته می شد که در صورت وقوع زلزله سانتریفیوژ غش نکند. مجبور بودیم این فونداسیون ها را معلق اجرا کنیم. زیر اینها یک سری کلاستومرهایی بگذاریم که زلزله را دفع بکند. خیلی مهم بود که چه جنسی انتخاب کنیم. پایه های مشکی رنگ سانتریفیوژها از جنسی است که وقتی زلزله می آید، نیرو را جذب خود می کند؛ فونداسیون با آن حرکت کرده و نیروی بسیار کمتری به ماشین وارد کند.

۷. فناوری فوق العاده پیچیده سانتریفیوژها برچرخش UF۶با سرعت هزار دور در ثانیه استوار است. ایزوتوپ ۲۳۵ به ورودی سانتریفیوژ بعدی و ایزوتوپهای دیگر به ورودی سانتریفیوژ قبلی منتقل می شوند تا آبشار ۱۶۴تایی سانتریفیوژها شکل گرفته و به تدریج بر غنای اورانیوم افزوده شود.

۸. خیلی از تجهیزات که کشورهای خارجی به ما نمی فروختند و وجود نداشت شروع کردیم با دانشگاه ها و مراکز علمی کشور کار کردن و با انجام تست های گسترده، بخش عمده ای از این تجهیزات بومی شد.

۹. آخرین مرحله غنی سازی در نطنز جمع آوری محصول است که توسط تله های سرد انجام می شود. محصول جمع آوری شده با تانکرهای ۲۵ تنی به مجتمع قرص و غلاف سوخت هسته ای در اصفهان ارسال می گردد تا آماده فرآیند سوخت رسانی نیروگاهی شود.

۱۰. سال ۶۸ وارد سازمان شدم و تا سال ۶۹ نمی دانستم این قطعات برای چه و به چه منظوری است. آن زمان به من نقشه داده شد و من می رفتم کار می کردم و بعد نتیجه را به مجموعه ای تحویل می دادم. بعدها متوجه شدم که بحث غنی سازی است و این قطعه مربوط به ماشین سانتریفیوژ است.

۱۱. منابع محدود بود؛ آن موقع اینترنتی نبود و اگر شما می خواسید مثلا بحث بالانس را بررسی کنید باید اکتفا می کردید به کتبی که در دانشگاه ها است یا کتابخانه انرژی اتمی. از طرف رئیس وقت دستور داشتم بروم و ببینم کجا می توانم در زمینه بالانس کمک کنم.

۱۲. اولین ماشین سانتریفیوژ را که مونتاژ کردیم یعنی اولین ماشینی که بالانس شد، تقریبا یک سال و نیم طول کشید. یک مقدار از قطعات را ازخارج کشور وارد کرده بودیم و یک سری قطعاتش را هم داخل ساختیم. مونتاژ که تمام شد فکر کردیم چون همه قطعات را بالانس کرده ایم، همه چیز به خوبی عمل می کند. قطعات را گذاشتیم داخل بدنه و سانتریفیوژ را استارت زدیم. داخلش هم دیده نمی شد و درش هم بسته بود. انتظار می کشیدیم. هدف اولیه این بودکه سانتریفیوژ را به دور نهایی برسانیم. وقتی رسانیدم، گاز را تزریق کردیم. نزدیک ماشین شدیم و دیدیم که صدای ضعیفی می آید. بعد دو یا سه دقیقه صدا بلندتر شد و متوجه شدیم که روتور به بدنه می خورد و به دور نیفتاده است.

ماشین سانتریفیوژ دارای دو یاتاقان است که یاتاقان پایین دارای یک کاسه است که شیارهایی دارد و داخلش هم روغن است و این شیارها را پمپ می کند زیر خودشان و در واقع ماشین سانتریفیوژ روی یک لایه از روغن می چرخد. ولی یاتاقان بالایی آزاد است و دوتا مغناطیس هستند روبه وری همدیگر که فاصله شان باید به گونه ای باشد که نه هم راجذب کنند و نه رها.

* یکسال و نیم برای بالانس روتور

۱۳. یکسال ونیم طول کشید که توانستیم روتور را بالانس کنیم. نهایتا شهریور ۷۳ بود که توانستیم اولین ماشین سانتریفیوژ را برسانیم به دور نهایی. در طول این مدت بالاخره بحث قطعه سازی هم بود. بعضی از قطعات پیچیدگی های خاصی داشت.

۱۴. نقشه های اولیه به هیچ وجه به فروپاشی شوروی ارتباطی نداشت. این نقشه ها به طریق دیگری آمده بود. ما به این نفشه ها آن ور آبی می گوییم. به هچ وجه پای دانشمند خارجی یا شخص خارجی در این کار نبود. P۱ به عنوان اولین سانتریفیوژ ساخته شده تنها ۱۰% قطعاتش داخلی بود اما بعد بهIR۲ تحول یافته رسیدیم که الان ۱۰۰ درصد تولید داخل است.

۱۵. درجریان ساخت به این نتیجه رسیدیم که فولاد ماریجین کلیدی ترین ماده ساخت سانتریفیوژ است. باید تمهیداتی به کار برده می شد تا این فولاد را از خارج وارد می کردیم. این فولاد معروف است به فولاد ۱۰۰% و ازجمله ویژگی ها و خواصش استحکام کششی بسیار بالای آن است. نمی توانستیم بگوییم که برای ماشین سانتریفیوژ می خواهیم. باید نقشه ای را تهیه می کردیم و کاربردی را برایش می دیدیم که برای آنها قابل قبول باشد. قرض کنید که از این فولاد در کف هواپیما یا چرخ دنده های ویژه استفاده می شود. باید می دیدیم که چند تا چرخ دنده بایدبزنیم که ۷۰ تن سفارش را جواب بدهد؟ این خود می توانست سوال برانگیز باشد. ما که صنعت هواپیمایی نداریم، چرا می خواهیم برای کف هواپیما از این فولاد استفاده کنیم. مورد دیگر دستگاه های تزریق پلاستیک بود که گران درمی آمد ولی بسیار موفق بود. ما از این مطالب استفاده کردیم و درخواست را فرستادیم. بقیه موارد را به گونه ای دیگر پیگیری کردیم و از این طریق توانسیتم اینها را وارد کنیم.

۱۶. آلومنیویم مورد استفاده در ساخت سانتریفیوژ نوع خاصی است که تنها چند کشور در جهان آن را تولید می کنند. در دوران دفاع مقدس یک شرکت بنابر ضرورت نیاز بچه های سپاه، مقداری آلومنیوم آلیاژی ۷۰-۷۵ تولید می کند که خواص مطلوب سانتریفیوژ را نداشته است. پروژه دوباره فعال شد و با تست های مکرر، به نتیجه رسیدیم.

۱۷. درحال ساخت و ساز پایلوت بودیم که آقای البرادعی به همراه اشمیت و هاینونن آمدند و از نمایشگاه قطعات سانتریفیوژ بازدید کردند. در نمایشگاه دکتر صالحی که نماینده ایران در آژانس بود به یکی از مهندسان ایرانی گفته بود که اینها معتقدند کار از دستمان در رفته است. داخل محوطه که آمدند جلو یکی از سوله ها ایستادند و پرسیدند اینجا چیست؟ گفتیم انبار است. گفتند می خواهیم ببینیم. دنبال آلومینیوم ما بودند. گفتیم اینجا نیست. تولیدمان را که نشان دادیم باورشان نمی شد. درحالیکه در تعلیق اول آلومینیوم های ما را مهر و موم کردند، در تعلیق دوم کاری به آن نداشتند. تیم کارشناسایی شان که آمد و نتایج را منعکس کرد، دچار بهت شده بودند. هیچ کارخانه ای در دنیا به این مقدار تولید نداشت که حالا بخواهد به مابدهد و این برای آنها اثبات شد.

* سیم پیچی یک قطعه در مغازه ای در شهر انجام شد

۱۸. زمانی که داوطلبانه پروتکل الحاقی را پذیرفتیم، اینها آمدند سراغ سازنده هایمان و بررسی کردند که فلان قطعه را کجا می سازید. یکی از قطعات موتور دستگاه بود و باید سیم پیچ می شد. من اینها را بردم به یکی از همین مغازه های سیم پیچی کنار خیابان. زمانی که می خواستیم برویم، حتی دوستان داخل سازمان هم باورشان نمی شد و می گفتند تو ما را کجا می بری. یکی از اینها به نام ادوارز به صاحب کارگاه گفت می توانی همین الان یک عدد برای من تولید کنی؟ او گفت که بله و بلافاصله این کار را کرد.

۱۹. نقشه هایی که داشتیم با قطعاتی که برای ما از آن طرف آب آمده بود، مطابقت نداشتند. با دستورالعمل های مونتاژی هم به نتیجه نمی رسیدیم و دنبال راه حل رفتیم تا قطعاتی مطابق با نقشه ها بسازیم و کم کم به این رسیدیم.

۲۰. سال ۷۸ در ۱۹ ماشین گازدهی انجام داده بودیم ولی بازدهی خوبی نداشتیم؛ چند تا ماشین از دست رفت و ترکید. نهایتا می خواستیم با ۳ ماشین گازدهی را انجام دهیم. مرتب گاز UF۶ به داخل سیستم تزریق می کردیم. از آن طرف، دستگاهی داشتیم که خروجی ها و محصول را برای ما اندازه گیری و آنالیز می کرد که آیا غنی شده یا نشده. هر چقدر از این طرف خوراک تزریق می کردیم، از آن سمت نتیجه نمی گرفتیم. تله های سردی هم طراحی کرده بودیم. ۲-۳ روز پشت سر هم این کار را کردیم و نتیجه نگرفتیم. خروجی ما گاز UF۶ غنی شده نبود. هنوز نطنز شکل نگرفته بود. نتوانستیم نتیجه بگیریم و مایوس شدیم. یاد روز اول افتادم که مهندس گفته بود اگر از مسیر مستقیم نمی توانید نتیجه بگیرید گازدهی را قطع کنید، سیستم را معکوس کنید و ببینید می توانید نتیجه بگیرید یا نه.

با هم به داخل سالن آمدیم و بلافاصله شیرها را بستیم و تله های سرد را از زیرشان برداشتیم که سرد نکند. آرام آرام شروع کردیم به گرم کردن و بعد هم ظرف آب جوش آوردیم و زیرشان گذاشتیم تا گرم شود. آقای ض. م پشت دستگاه نشست و شروع کرد به نمونه گیری. تغییراتی را حس کرد. قبل از آن هر چه می گرفت هوا بود و هیچ اثری از اورانیوم و UF۶ غنی شده نبود. داد زد و گفت که آنالیز شد. بعد از چند آزمایش گفت من الان یک نگرانی دارم، اگر موافق باشید تعطیل کنیم و فردا صبح اول وقت بیاییم و تا شب کارهای داخلی را انجام بدهیم.

صبح ساعت ۶: ۳۰ آقای… آمد و مجددا کار گازدهی را شروع کردیم و تقریبا تا ساعت ۸ شب پشت سر هم کار گازدهی را انجام دادیم. ساعت ۸ شب بود که گفت مسیر را برعکس کنید. ایشان پشت دستگاه نشست و شروع کرد به آنالیز کردن. همه نگاه ها روی پرینت هایی بود که از دستگاه آنالیز می آمد. بعد از چند نمونه گیری بلند شد… فردا محصول نهایی را به سازمان بردیم آقای… و گروهش آن را تست کردند و تایید کردند که اورانیوم غنی شده است.

۲۱. نگاه سوم از سال ۸۲ آغاز می شود. مقطعی که وارد مرحله صنعتی می شویم و سانتریفیوژها تکرار می شوند.

۲۲. در یکی از جمعه های سال ۸۲ مهندس آقازاده آمد. موضوع را برایشان تشریح کردیم که وی با خشنودی از این تقسیم بندی پرسید کار چه کسی بوده؟ مهندس و. ا گفت اگر می خواهید تنبیه کنید کار من بوده، اگر می خواهید تشویق کنید کار همکارم بوده است! ما گازدهی را تست کرده بودیم و مونتاژ را هم منتقل کرده بودیم. آژانس تمام بخش هایی را که در قطعه سازی با ما همکاری می کردند بازدید کرد. اولین روتور سانتریفیوژ را با دستگاه تراش مونتاژ کردیم و بعدها تجهیزاتی برای این کار ساختیم. بعدها قطعه سازی به بیرون از سایت منتقل شد. ما در مرحله پایلوت تمام محاسبات را لحاظ کردیم. حتی تست های زلزله، پایداری، بالانس و تمام موارد لازم برای اجرای صنعتی. پایلوت ما پایلوت کامل بود و نه دستگاهی.

۲۳. به دلایل پدافندی مجبور بودیم سایت ها را زیرزمین بنا کنیم. مساله چگونگی ساخت، ارتباط با بیرون، محل ساخت قطعات، محل مونتاژ و مسائلی از این دست بود که باید درباره آنها فکر می شد. تصمیم گرفتیم همه کارها از عملیات عمرانی تا قطعه سازی و مونتاژ همزمان انجام شود. سوله ها را با آرایش خاصی طراحی کردیم. نه الگو داتشیم و نه کسی بود که بتواند ما را راهنمایی کند.

* آژانس دنبال نقشه ها و قطعات وارداتی ما بود

۲۴. در مقطع تعلیق، خواسته های آژانس مشمول همه مسائل چرخه سوخت شده بود و تمام فعالیت های انرژی هسته ای ایران را در بر می گرفت. مثلا در مورد غنی سازی دنبال منبع نقشه های ما و یا قطعات وارداتی ما بودند. آنها در قطعات موجود در آبعلی آلودگی های بالاتر از حد استاندارد غنی سازی مشاهده کردند و دنبال منشأ آلودگی ها بودند. به هر حال بعضی قطعات وارداتی کارکرده و دست دوم بودند و با چرخش در بخش های مختلف موجب انتشار آلودگی شده بودند. منشأ آلودگی ها خارجی بود و ربطی به ایران نداشت. با این حال اثبات منشأ آلودگی ها بسیار طول کشید و زمان برد. متاسفانه ما تا مقطعی تصور نمی کردیم این قدر آژانس نسبت به این موضوعات حساسیت نشان بدهد. ما قطعاتی را که آلوده بودند مورد استفاده قرار دادیم اما طی همین فرایند تست قطعات، آلودگی را ناخواسته به سایر تجهیزات و قطعات منتقل کرده بودیم. موضوع هم عدم تجربه ما بود و هم عدم اطلاع از دست دوم بودن و آلوده بودن قطعات آن سوی آب بود. ضمن این که این قطعات هم به صورت عادی و شیوه های معمول خریداری و وارد کشور نشده بود. علاوه بر این، تجهیزات آزمایشگاهی آژانس نیز بسیار پیشرفته و دقیق بود و کمترین آلودگی ها را هم نشان می داد. با دستمال های ویژه نمونه برمی داشتند و پلمب می کردند و می بردند.

۲۵. ما دنبال راستی آزمایی بودیم، بنابراین به تمام درخواست های جلسات آنها پاسخ می دادیم. در حین یکی از سفرها به من اعلام شد که بازرسان آژانس تقاضای جلسه دارند. از نیمه راه بازگشتم و با شدت بیماری که داشتم در جلسه شرکت کردم. در جلسه بعد یکی از بازرسان رو به من کرد و گفت خوشحالم که سالم می بینمت. با آن وضعی که در آن جلسه آمدی فکر کردم ترسیده ای! ماجرای بیماری را برایش توضیح دادم و خندید. فشار آنجا غیرقابل تحمل می شد که می خواستند خلاف انجام نشده ای را اثبات کنند.

* تعلیق و انفجار سانتریفیوژها

۲۶. در تعلیق اول همه قطعات ماشین های ما را مهر و موم کردند. وضع ناگواری بود. اولین زنجیره ۱۶۴ را آماده کرده بودیم. دقیقا خاطرم نیست چه تعداد ماشین بالا آمده بود و به دور نهایی رسیده بود که دستور تعلیق صادر شد. بیشتر ماشین ها به دور نهایی رسیده بودند. حتی اجازه ندادند که به صورت کنترل شده ماشین ها را پایین بیاوریم و قطع کنیم. گفته بودند به دلیل کمبود وقت برق را قطع کنید؛ ماشین ها به دلیل ارتعاشات زیاد در این حالت از هم می پاشند. بچه ها زنگ زدند که بیا اینجا و ببین چه آشوبی به پا شده. پشت سر هم ماشین ها یکی یکی می ترکیدند. هر ماشین به طور معمول ظرف ۸۰ دقیقه به دور نهایی می رسد و ظرف ۴۵ دقیقه با کاهش تدریجی فرکانس از دور نهایی به حالت صفر می رسد. همه چیز مهر و موم شد. وقتی دوباره فک مهر و موم کردیم و ماشین ها را باز کردیم، فهمیدیم حدود ۶۰ ماشین درجا ترکیده است و بقیه هم باید مجددا بالانس می شد. حتی کارهای ساختمانی زیرزمین هم تعطیل شد اما نتوانستند فکر و دانش بچه ها را مهر و موم و تعلیق کنند.

* فروش شیرهای معیوب به ایران

۲۷. شیرهایی در دستگاه سانتریفیوژ وجود دارد که در هنگام وارد شدن شوک به ماشین عمل می کند و مانع انتقال شوک و پیامدهای آن به سایر ماشین ها می شود و جریان ورود گاز و خروج آن را قطع می کند. به خصوص آن که شدت شوک ممکن است باعث پودر شدن روتور و تولید غبار آلومینیوم شود. تعدادی شیر ازیک شرکت انگلیسی خریداری شده بود. ظاهرا این شرکت متوجه شده بود که این شیرها با چه منظوری وارد کشور می شوند و قرار است در غنی سازی مورد استفاده قرار گیرند. این شیرها در موقع عمل کردن دریچه ای دارد که توسط یک واشر بسته می شود؛ آمده بودند این دریچه را تعمدا با مته سوراخ کرده بودند که نتواند عمل کند. واشر پایین می آمد اما دریچه باز بود. اساسا دریچه را منهدم کرده بودند. عملا باز و بسته بودن شیر، فرقی نمی کرد. در حین مونتاژ متوجه شدیم که شیرها عمل نمی کند. شیرها را باز کردیم و متوجه مشکل شدیم. فرصت بسیار محدود بود.

به تهران آمدیم و قرار شد هم روی ساخت شیر ایرانی کار کنیم و هم مجددا شیر خارجی تهیه کنیم. بعد از چندی به سایت بازگشتم و دکتر غ. ا نیز در سایت بود. ظاهرا شیرهای ایرانی درست عمل نمی کرد. ایشان گفت آقای مهندس آقازاده به فوریت منتظر حل این موضوع هستند. فورا به تهران برگشتم. در راه با چند نفر هماهنگ کردم و راهی برای تعمیر پیدا کردیم. وقتی به کارگاه رسیدم، مهندس قطعه ساز چندتایی را تعمیر و جای مته را پر کرده بود. باید در فرصتی چند ساعته شیرها را تست می کردیم.

* بازداشت جاسوس در تاسیسات هسته ای

با یکی از پرسنل سازمان به نام مهندس ن. ج تماس گرفتم که به سازمان بیاید و این کار را انجام دهیم. مهندس ن. ج عضو سازمان بود و با دستگاه تشخیص نشست یا لیک دیتکتور کار کرده بود. از ساعت ۵ عصر شروع کردیم و حوالی ساعت ۸ شب بود که تجهیزات آزمایش آماده شد. ن. ج گفت مهمان دارد و برای پذیرایی از مهمانانش به خانه رفت و ساعت ۱۰ شب برگشت. تا ساعت یک شب عملیات تست انجام شد. ۱۵ شیر آماده شد و صبح روز بعد برای تست به سایت فرستادیم. اما جالب این بود که چند روز بعد همین شخص را به جرم جاسوسی دستگیر کردند. ظاهرا ساعت ۹ شب برای ارسال گزارش و نتیجه ماموریت جاسوسی اش رفته بود. بحمدالله سربازان گمنام امام زمان (عج) متوجه ارتباطات او می شوند و دستگیر می شود. با این شخص از سال های ۶۸ به این سو کار کرده بودیم. از آن زمان به بعد خیلی به آدم ها بی اعتماد شدم. خبر به خارجی ها رسیده بود که شیرها تعمیر شده است، اما باز هم روی این موضوع کار کردند و یک سری شیر به ما فروختند که با مته بسیار ریز آن را سوراخ کرده بودند و جای سوراخ را با ماده ای قیرمانند پر کرده بودند، به نحوی که در شرایط عادی، شیرها بی عیب نشان می داد اما به محض شوک و داغ شدن شیرها، منافذ ایجاد شده باز می شد و ماه قیرمانند آب شده، هوا وارد سیستم می شد و باعث ترکیدن ماشین ها می شد.

* ساخت ماشین سانتریفیوژ بومی

۲۸. ماشین P۱ که از روی نمونه های خارجی ساخته شده، دارای ۹۴ قطعه است، اما ماشین IR۲ از ۶۴ قطعه ساخته شده است. ماشین IR۲ از تکنولوژی پیچیده تری برخوردار است، اما ماشین ساده تری است. اگر دمپر P۱ آسیب ببیند، باید کل دمپر عوض شود، اما در IR۲ این گونه نیست. تمایز تعداد قطعات، ارتفاع ماشین، قطر روتور، بیلوز و جنس محصول از مشخصه های نسل جدید سانتریفیوژهاست. مونتاژ ساده تری دارد، پایین بدنه P۱ جوشکاری می شود، اما در IR۲ تمامی قطعات با پیچ و مهره به هم متصل می شوند. حتی اگر بعد از تست و در هنگام دور نهایی و گازدهی صنعتی هم آسیب ببیند، قابل اصلاح است. ارتفاع روتور از ۱۰۵ سانت به ۶۰ سانت کاهش یافته است، بیلوز میانی روتور حذف شده است و در عین حال از دور نهایی P۱ برخوردار است. از این مرحله وارد نسل های بعدی شدیم. مشکل اصلی ما فولاد ماریجین بود که رفع شد. ما تصمیم گرفتیم با طراحی داخلی و امکانات داخلی، فناوری ساخت سانتریفیوژ را در اختیار بگیریم و بومی کنیم.

۲۹. سال ۸۱ بود. از تجربه هایی که در اصفهان داشتیم می خواستیم طرحی برای گازدهی آماده کنیم. در آن زمان کار پیچیده ای بود. هم گازش ترسناک بود و هم میزان خلوصی که در بیاید خیلی کم بود. یک روز آقای مهندس آقازاده به همراه گروهی از مسئولین ارشد به اینجا آمدند. من نیرویی بودم مثلا ناشناس برای مدیریت ارشد. با دکتر غ. ا کار می کردیم. اوایل سال ۸۱ بود. آنها پرسیدند که از کجا می دانید این ماشین ها جواب می دهد. قرار بود البرادعی آخر سال بیاید. می خواستند تصمیم بگیرند که ایران اصلا این را کنار بگذارد یا نه و به ریسکش می ارزد اعلام کنیم ما در این مسیر داریم می رویم یا نه. همان موقع من من ساده گفتم این که کاری ندارد ۱۰ تا را گازدهی می کنیم، دقیقا با همین ادبیات! مهندس آقازاده گفتند تازه می خواهیم ۱۰تایی کنیم جواب کشور را چه بدهیم؟ آدمی منطقی بود. گفتم به هر حال اگر ۱۶۴ را نتوانیم چه می شود؟ آن موفع که جواب کشور را دادن سخت تر است. بیایید مسیرش را درست کنیم و موازی کار کنیم. همان موقع آقای آقازاده توجه کرد و گفت ایشان مسئول است این کار را انجام دهد. بعد هم گفت اسمت چیه؟ پس شما کار را انجام بده، کی جواب می دی؟ من گفتم فکر می کنم یکی دو ماه زمان ببره، جواب را ان شاءالله می گیریم. با این که هنوز آغاز راهم بود، اما مطمئن بودم. دقیقا تیرماه جواب داد. یعنی ۱۰ تا ماشین آوردیم و نصب کردیم. بردیم بالا، یعنی به دور نهایی رساندیم. خرداد شروع کردیم، مرداد جواب داد. ۲ شبانه روز گازدهی کردیم. آن کار اولین تجربه بود و مشکلی نداشت.

۳۰. دقیقا از اواخر سال ۷۹ بود که آقای آقازاده پروژه ها را کلید زد. UCF را هم شروع کرد. یک گروه دانشمندی تشکیل داد که روی تولید UF۶ کار می کردیم. آن موقع فضای کار در سازمان چندان مهیا نبود و خیلی ها جوان ها را باور نداشتند. آرام آرام حرکت شروع شد.

۳۱. هر نقطه ای از چرخه سوخت دردسرهای خاص خود را دارد. سایت نطنز هم مستثنا نبود و البته وضعیتش حادتر هم بود. حاصل همه تلاش ها را باید در نطنز دید که در غیر این صورت بیهوده و بی نتیجه خواهد بود. فقدان ناظر باتجربه را هم به این معضل اضافه کنید. با آن که هزینه های ساخت بالا می روند، تجربه ها به بهایی ارزشمندتر نمود می یابند.

۳۲. سوله آماده شده بود ولی بلوک نداشت. مساله این بود که ما نمی دانستیم این پروسه چگونه است، طراحی اش، جمع آوری اش، چیدمانش؛ نقشه هایی هم که داشتیم فقط طرح زنجیره بود. این که چگونه است و چگونه تنظیم می شود، هیچ اطلاعات و سند و مدرکی نداشتیم. یعنی اصلا سیستم اتصال اینها و سیستم گازرسانی و تناوب شان آماده نبود. شکل یک زنجیره را داشتیم، با خط هم کشیده بودند. حالا این به چه شکل وصل می شود، چه لوله هایی است، چه پایپینگی می خواهد، چطوری گاز بیاید داخل، چطور حرکت کند و چطور جمع بشود، هیچ چیزی نداشتیم. آقای غ. ا فشار می آورد که کار زودتر انجام شود. طراحی آنلاین انجام می شد. دور هم می نشستیم و تجهیز می کردیم، کارگاه می ساخت.

گفتند البرادعی می خواهد اسفند بیاید و همان موقع هم آمد. ساخت ماشین را یک گروه انجام می داد. تیمی که جزئی از معاونت ساخت بود. مجموعه آماده شد. اواخر بهمن زنجره ۱۶۴ تایی آماده شد و اوایل اسفند چیدمانش شروع شد که یک خطا کردند و ۳۰،۴۰ تایی ماشین یک دفعه ترکید. دوباره شروع کردند. خطای انسانی بود. ماشین ها خیلی به خلا حساسند. واقعا کار سختی است. حتی اگر یک شیر را اشتباه باز و بسته کنید، به محض این که هوا داخل بشود، شروع به از هم پاشیدنمی کند. به هر حال دوباره چیده شد.

۳۳. حرفی که با آقای آقازاده زدیم و ایشان قبول کرد، همواره در ذهنم است. واقعا آدمی بود که هم شخصیت ما را از نظر علمی و مدیریتی شکل داد و هم خیلی خوب گوش می کرد. به آقای آقازاده گفتم برای ما مهم تر از این که ۳.۵% بیرون بیاید، این است که یک زونکن دانش فنی بیرون بیاید. به هر حال زنجیره راه اندازی شد و گازدهی انجام شد و به مشکل برخوردند. مدت ها گاز به انتها نمی رسید. گفتیم اگر گاز به انتها نمی رسد بیایید زنجیره را نصف کنیم. گفتم در بخش تحقیقاتی این کار را من انجام می دهم و اگر اشتباه شد، مسئولیتش با من. همه گفتند این حرف است، آن موقع می پذیری؟ وقتی خوراک کل زنجیره کم است، گاز همه جا پخش می شود و ماشین ها فشار نمی گیرند، گاز کامل به انتها نمی رسد. من همان گاز را به نصف زنجیره وارد کردم که ایده جالبی بود و جواب خوبی هم داد. تیمی را که شکل داده بودیم به نطنز بردیم. گازدهی شروع شد و موفقیت آمیز بود.