«جاده قدیم»، روایتی سکولار از آسیب‌های جامعه

به گزارش پارس نیوز،

محصولات فرهنگی به ویژه فیلم های سینمایی از جنبه ها و زوایای نظری مختلف قابل نقد و بررسی هستند. شاید رایج ترین نوع تحلیل فیلم، تحلیل از زاویه استانداردهای تخصصی هنری باشد؛ اما واضح است که چنین تحلیلی همه واقعیت موجود در دنیای فیلم را بازنمایی نمی کند.

تحلیل فیلم کار متخصصین حوزه هنر هست؛ اما تنها، کار این قشر نیست. هر مخاطبی می تواند و شاید باید بتواند محصول فرهنگی ارائه شده به خود را به تحلیل بنشیند.

سینما به مثابه پدیده ای فرهنگی لایه های مختلف کلان و خُرد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی تا معرفتی، هنجاری، ارزشی و نمادین جامعه را درمی نوردد و بسته به پیش فرض ها، تجربه زیسته، تعلقات و باورهای مخاطب، پیام های مختلفی را عرضه می دارد.

مؤسسه «آفاق فرهنگ» ضمن مشاهده دقیق فیلم های بخش سودای سیمرغ سی و ششمین جشنواره فیلم فجر، گزارشی از هر فیلم ارائه کرده است. در تهیه این گزارش، برخی از شاخص های مطرح در حوزه های معارف اسلامی، جامعه شناسی فرهنگی و فلسفه مورد توجه قرار گرفته است؛ به این ترتیب که فیلم ها توسط کارشناسان مشاهده و سپس دیالوگ ها نیز به صورت نسبتاً دقیق بازشنیده شده است. در مرحله بعد، نکات قابل توجه هریک از آثار، جمع آوری و در قالب تحلیل فرهنگی اجتماعی به نگارش نهایی درآمده اند.

در ادامه و طی سلسله مطالبی، تحلیل فیلم های حاضر در جشنواره سی و ششم فجر منتشر می شود که بخش سیزدهم آن به فیلم سینمایی «جاده قدیم» ساخته منیژه حکمت اختصاص دارد.

درباره فیلم

داستان «جاده قدیم»، پیرامون زنی است که در شب عید نوروز توسط راننده ماشینی که برای برگشت از محل کار به منزل گرفته، مورد تجاوز قرار میگیرد. فیلم در ابتدا زن را یک قهرمان شکست ناپذیر و فداکار معرفی می کند که در نقشهای مختلفی چون همسر، مادر و ریاست بانک موفق است. در تعامل با اطرافیان حواسش جمع است و مواظب همه چیز هست.

درباره نام فیلم

اینکه چرا چنین عنوانی برای فیلم انتخاب شده خود محل توجه است. جاده قدیم به لحاظ ظاهری اشاره به جاده قدیم کرج دارد که حادثه اصلی داستان در آنجا اتفاق می افتد؛ اما در لایه ای دیگر به نظر می رسد با توجه به تقابلی که در محتوای داستان میان فضای سنت و مدرن برقرار است، این نام می تواند اشاره به راه و روش های مرسوم در سنت هم داشته باشد.

از فروشنده تا جاده قدیم

سوژه اصلی فیلم از بسیاری جنبه ها به فیلم فروشنده نزدیک می شود و برای بسیاری از منتقدین جای سؤال است که علت ساخت این اثر چه بوده است؟ چه پیام مغفول و ایده ای در جاده قدیم هست که در «فروشنده» نیست؟!

سنت و مدرنیسم در قالب تقابل نسلی

شخصیت های فیلم، گویی برای بازنمایی تقابل نسل ها بازآفرینی و خلق شده اند. تقابل و ناهمخوانی ایده ها و افکار پدربزرگ با پسرش ـ مظهر دیکتاتورمآبی دنیای سنت ـ که حالا در شرایط مدرن هیچ کس خریدار منطق و توصیه های او نیست و تنها چشم به ثروتش دارند و او هم ابزاری برای اعمال قدرت برایش باقی نمانده جز دخالت های بیجا که آزاردهنده و غیر قابل تحمل است. مادربزرگ تنها فردی است که هنوز نشان های از رفتار دینی دارد، آن هم از جنس طلب حوائج و دعا برای دفع بلا؛ به جای اینکه در سن پیری دخترهایش دور و برش باشند و هوایش را داشته باشند، او هوای آن ها را دارد و به نوعی گرفتار تنهایی است و چون سایهای مهربان و البته محو است که غالباً کسی متوجه حضور و غیابش نیست. از این سوی، داستان به آن سوی داستان می رود و تنها در پایان فیلم است که بار دیگر دخترش آغوش پرمهر مادر را تنها ملجأ و پناه خود می یابد. مادربزرگ به عنوان ریشه و یک پناهگاه، محبوب همگان است.

پسر، نماینده درمانده میان تقابل های نسل قدیم و نسل جدید است که اساساً اراده و هویتی از خود ندارد و در پایان فیلم به بازیابی می رسد. در نسل بعد یعنی نوه ها با پسری آسیب دیده از طلاق که هویت متزلزل و وابسته دارد و اتفاقاً این تردیدها سبب شده که پدربزرگش بیش از پسرش به امکان مدیریت او دل ببندد و به واگذاری کارخانه اش به او فکر کند؛ پسری که حتی قدرت مدیریت رفتار خصوصی خود و همسرش را ندارد. رفتار پسر در دیالوگی سازنده، آنگاه که همسر آینده خود را به مطبی غیرمجاز برای سقط جنین برده است، از سوی نامادری مورد انتقاد قرار می گیرد: «یه کم جرأت داشته باش! تو دو روز دیگه میخوای یه خانواده رو بچرخونی! پای کاری که کردی وایسا!... پدر شدن لیاقت می خواد...».

نوه دیگر، دخترِ نوجوانی است که شخصیتی ساختارشکن دارد و با همه هنجارهای سنتی و دینی ازجمله ممنوعیت نگه داشتن سگ در خانه مشکل دارد؛ اما چون از بیرون ساختارها به وقایع نگاه می کند، گویی بهتر از دیگران فشارهای ساختاری و مشکلات پیشروی افراد در مواجهه با آن ها را فهم می کند؛ هرچند این فهم هیچ احساس مسئولیتی در اقدام به کاری را در او برنمی انگیزد و او بیشتر به فکر خوشی و خوش گذرانی خودش هست. نکته حائز توجه اینکه رفتار دختر در هیچ جای فیلم مورد نقد قرار نمی گیرد و گویا همه پذیرفته اند که مجبورند با او و ناهنجاری و سرخوشی نوجوانیاش کنار بیایند. امری که هر چند با واقعیت موجود در خانواده ایرانی تطبیق دارد، اما توصیف صرف آن تنها تأییدی بر اجتناب ناپذیری آن بوده و فاقد وجه سازنده و هدایت کننده است.

خانواده ازهم گسیخته

اگرچه فیلم با میهمانی خانوادگی و سرشار از محبت و پیوستگی شروع می شود، اما وقوع رخداد مهم، به خوبی لایه ها و تفاوت های نگرشی اعضاء را بر ملا می کند. در حقیقت جاده قدیم می خواهد به وجود نوعی بحران فرهنگی در خانواده بپردازد که ریشه آن را باید در خاستگاه های معرفتی ـ فرهنگی جهان قدیم و جهان جدید دید. مطابق با یکی از دیالوگ ها روایت فیلم، داستان «خانواده ای داغون شده است».

روایت سکولار از آسیب های فرهنگی و اجتماعی

وجود برخی از آسیب های فرهنگی و اجتماعی در ایران همچون هر جامعه انسانی دیگر، غیر قابل انکار است. اما سبک روایت و انتقادهای سازنده اصولاً باید مطابق با زیست بوم فرهنگی هر جامعه صورت گیرد. این وجه از موضوع در «جاده قدیم» کلاً نادیده گرفته شده و البته از این کارگردان انتظار دیگری هم نیز نمی رود. به طور مثال مدل رویکرد همسرِ زنی که به او تجاوز شده قابل تأمل است. از منظری انسانی و به درستی در فیلم تندرستی و بازیابی سلامت روحی و روانی زن مورد تأکید قرار می گیرد؛ اما اساساً گفتمان مطرح در فیلم چیزی دیگر و با نشانه های دیگر است: او در مقابل فرض اعدام متجاوز می گوید: «اینا برای من مهم نیست. برای من مینو مهمه». اگرچه ناراحتی و بی تابی او در فیلم به تصویر کشیده شده است، اما احساسی از «غیرت» به مثابه یک ارزش دینی و نماد ارزشمند سنتی در فیلم دیده نمی شود. غیرت تنها از منظر پدربزرگ، آنهم از زاویه سنت و نه دین مورد توجه است.

از آسیب شناسی تا ساده سازی

از یک منظر، فیلم به واقعیت تلخی اشاره دارد که مطابق دیالوگ «ممکن است برای همه اتفاق بیافتد». لذا فرد آسیب دیده، باید سعی کند آن را فراموش کرده و به طور مثال به خودکشی و فرار از جامعه و... فکر نکند. درواقع آسیب شناسی موضوع از این نگاه شامل ایده های سازنده ای است که به آسیب دیدگان می گوید که اصطلاحاً «دنیا به آخر نرسیده و زندگی باید کرد». اما از آنجاکه کارگردان به نحوی کاملاً سکولار و غیردینی به این آسیب فرهنگی و اجتماعی پرداخته است، نه تنها هیچ اشاره ای به مسائل شرعی مربوط به تجاوز به عنف و پیگیری حدود مربوط به آن در فیلم وجود ندارد، بلکه به طورکلی برای فرزندان، مسأله تجاوز به مثابه یک دزدی مورد اشاره قرار گرفته و به شکلی که خود زن متأثر از موضوع است، برای آن ها مسأله ای نیست؛ حتی بعد از اینکه فرد خاطی (تجاوز کننده) دستگیر می شود و با اصرار کارگاه پرونده ـ از این منظر ـ اتفاقی نمی افتد.

خُرده روایت ها در فیلم

در کنار این روایت اصلی، خرده روایت ها و داستان های موازی حاشیه ای هم در فیلم وجود دارد. از وام های میلیاردی با تقلب های بانکی تا مسئله سقط جنین به خاطر بارداری پیش از موعدِ جشن ازدواج و حتی اشاراتی به مشکلات مهاجرین در آمریکا.

نکات مثبت

آسیب شناسی فرهنگی و اجتماعی از منظر: