براي گردن و دست زن نکو، پروين؛ سزاست گوهر دانش، نه گوهر الوان

پايگاه خبري تحليلي «پارس»- دکتر سيدحسين فتاحي معصوم- زبان فارسي و ادبيات فاخر ايران زمين به ويژه بعد از اسلام مملو از معارف الهي ، عرفاني و ارزش هاي اسلامي و انساني است که در اشعار و نوشته هاي شعرا و اديبان تجلي پيدا کرده است.

اشعار بديع حافظ، مولوي، سعدي و ساير شعراي قديم و همچنين در اشعار جديد نيز به خوبي اين تاثير کلام وحي و روايات و مفاهيم اسلامي را مي توان يافت. بنا به علاقه اي که اينجانب به ادبيات و شعر به ويژه اشعاري که ملهم از فرهنگ ديني و قرآني و روايي باشد داشته ، ديوان پروين را بارها مطالعه کرده ام و براي ترغيب و توجه نسل جوان به ويژه دانشجويان و دانش آموزان به فرهنگ ايراني و اسلامي اين سرزمين کهن و شاعر و اديب پرور به مناسبت 25 اسفند ديوان زنده ياد پروين اعتصامي را نگاهي دوباره کردم و با انتخاب قطعاتي از اشعار آن شاعر بزرگ منش به خصوص در زمينه مفاهيم عرفاني و ديني به اين موضوع پرداختم.

در مقدمه ديوان پروين چنين آمده است : "اشعار پرمغز پروين را هر خواننده اي به دقت مطالعه کند، به خوبي به روحيه اين بانوي عارف ادب پرور پي مي برد و در سراسر آثار او حتي به يک کلمه برنمي خورد که خارج از مرز اخلاق و انسانيت باشد و خواننده با خواندن آثارش به معلمي دلسوز برمي خورد که با پند و اندرز، راه تاريک زندگي را با چراغ دانش و علم و ادب به او مي نماياند و معرفت بالله را درس مي دهد و اين از ويژگي هاي اشعار پروين است."

پروين براي طبقه زنان، هيچ چيز را بهتر از عفت و پاکدامني و علم و هنر نمي داند و در اين راه کوشش هاي بسيار نموده است و در يک کلمه خودش الگوي تمام عيار يک زن مسلمان ايراني در دوران خود بوده و اکنون نيز مي تواند براي زنان ما به ويژه جوانان يک الگو و راهنما باشد.براي بررسي اجمالي اشعار پروين آنها را به چند دسته تقسيم نموده وبا بيان قطعاتي از اشعار مربوط به هر بخش با نظرات و ديدگاه هاي شاعر آسمان ادبيات ايران تا حدي آشنا مي شويم.

1.مسائل اعتقادي، عرفاني، مبداء و معاد و خداشناسي

2.مسائل اقتصادي و اوضاع زمانه، فقر و غنا

3.درباره علم و دانش و ارزش هنر

4.مسائل مربوط به زنان، عفت و پاکدامني

5.مسائل سياسي و اجتماعي

6.جمع بندي و نتيجه گيري

1 -مسائل اعتقادي و عرفاني
در سراسر اشعار پروين به خصوص در چندين قصيده و قطعه درباره مباحث خداشناسي، دنيا و آخرت، مذمت دنيا و دنياپرستي و به فکر آخرت بودن و عنصر تقوا، اشعاري عميق و گويا سروده است که با بيان ابياتي از آنها خواننده بر کنه ديد اين بانوي شاعرمسلمان پي مي برد.درباره دنيا و مذمت غم دنيا خوردن در قصيده بلند غم دنيا مي گويد:

بشکاف خاک را و ببين آنگه/ بي مهري زمانه رسوا را

اين دشت، خوابگاه شهيدانست/ فرصت شمار وقت تماشا را

از عمر رفته نيز شماري کن/ مشمار جدي و عقرب و جوزا را

... در باره گفتار بدون عمل نيز تاکيد دارد که:

اي آنکه راستي بمن آموزي/ خود در ره کج از چه نهي پا را

خون يتيم در کشي و خواهي/ باغ بهشت و سايه طوبي را

نيکي چه کرده ايم که تا روزي/ نيکو دهند مزد عمل، ما را

در قصيده کعبه دل و گفتمان خانه کعبه با کعبه دل ضمن بيان مسائل عبادي و اعمال حج که نشان دهنده آگاهي پروين از احکام و مناسک حج و احکام فقهي است، کعبه واقعي و عشق به خدا را بيان مي کند که قابل تامل است.کعبه از خودش ستايش مي کند و ويژگي هاي خود را بيان مي کند که:

«انا الحق» مي زنند اينجا، در و بام/ ستايش مي کنند، اجسام و اجرام

بلندي را، کمال از درگه ماست/ پر روح الامين، فرش ره ماست

2 - مسائل اقتصادي و اوضاع زمانه، فقر و غنا
در مسائل اقتصادي، به خصوص موضوع فقر و غنا و نماياندن اوضاع اجتماعي فقير پرور نيز در اشعار پروين نکته ها و اشارات زيادي وجود دارد که مي تواند براي امروز ما و براي رفع فقر از جامعه مفيد و راهگشا باشد.در شعر شحنه و دزد و در راه مبارزه با فقر هشدار مي دهد:

در خانه گر که هيچ نداري شگفت نيست/ کالات ميبرند و تو خوابيده اي مدام

دزد آنچه برده باز نياورده هيچگاه/ هرگز به اهرمن مده ايمان خويش وام

در اشک يتيم تصويري روشن از فقر جامعه که ناشي از ستم پادشاه بوده را به نمايش مي گذارد که يکي از شاهکارهاي شعري پروين در ديوان اوست. به خوبي معني فقر و غنا و ستم و ريشه هاي آن را به تصوير کشيده است.

روزي گذشت پادشهي از گذرگهي/ فرياد شوق بر سر هر کوي و بام خاست

پرسيد زان ميانه يکي کودک يتيم/ کاين تابناک چيست که بر تاج پادشاست

در آخرين بيت بسيار زيبا تصوير تاج پادشاه را که از کجا زرين شده و به دست آمده است به نمايش مي گذارد.

بر قطره سرشک يتيمان نظاره کن/ تا بنگري که روشني گوهر از کجاست

در شعر بهاي نيکي مساعدت به تهيدست و افراد مسکين بدون منت گذاري و بزرگ بيني خود و تحقير آنان را توصيه کرده است:

بزرگي داد يک درهم گدا را/ که هنگام دعا ياد آر ما را

يکي خنديد و گفت اين درهم خرد/ نمي ارزيد اين بيع و شرا را

3 - در باره علم و دانش و ارزش هنر:
در سرا سر ديوان پروين در باره علم ودانش مطالب فراواني يافت مي شود که به عنوان نمونه به چند بيت اشاره مي شود:

دانش چو گوهريست که عمرش بود بها/ بايد گران خريد که ارزان نمي شود

تا ديده ات ز پرتو اخلاص روشن است/ انوار حق ز چشم تو پنهان نمي شود

در داستان شحنه و دزد آورده است :

پروين، شراب معرفت از جام علم نوش/ ترسم که دير گردد و خالي کنند جام

4 - مسائل اجتماعي و سياسي:
در شعر فريب آشتي که داستان گربه و موش و تقاضاي گربه براي رفيق شدن با موش است تصويري از موضوعات اجتماعي و دخالت قدرت هاي برتر براي به چنگ آوردن امکانات افراد و کشورهاي ضعيف تر (به زعم خود) را بيان مي کند:

آنجا که از زبان گربه مي گويد:

بيا که رايت صلح و صفا برافرازيم/ به راه سعي و عمل، فکر برگ و ساز کنيم

و جواب مي شنود که:

بگفت، کارشناسان به ما بسي خندند/ اگر که گوش به پند تو حيله ساز کنيم

5 - مسائل مربوط به زنان، عفت و پاکدامني
در اشعار ديوان پروين مباحث عمومي که شامل زن و مرد مي شود فراوان مطرح شده است ولي در بعضي از اشعار به طور خاص به موضوع زن ،عفت و پاکدامني او، دانش و هنر داشتن زنان بهتر از زيور آلات ظاهري است، پرداخته است:

در مثنوي فرشته انس نقش زن و مادر را به زيبايي بيان مي‌کند و هنر زن بودن را گوهر دانش و علم مي داند:

زن از نخست بود رکن خانه هستي/ که ساخت خانه بي پاي بست و بي بنيان...

چو مهر، گر که نمي تافت زن به کوه وجود/ نداشت گوهري عشق، گوهر اندر کان

...

اگر فلاطن و سقراط، بوده اند بزرگ/ بزرگ بوده پرستار خردي ايشان

به گاهواره مادر، به کودکي بس خفت/ سپس به مکتب حکمت، حکيم شد لقمان

چه پهلوان و چه سالک، چه زاهد و چه فقيه/ شدند يکسره، شاگرد اين دبيرستان

و در ادامه مي سرايد:

وظيفه زن و مرد، اي حکيم، داني چيست/ يکي است کشتي و آن ديگري است کشتيبان

و در ادامه نگاهي به ارزش هاي درون مملکت مي اندازد و توصيه مي کند که:

چو بگرويم به کرباس خود، چه غم داريم/ که حله حلب ارزان شده ست يا که گران

از آن حرير که بيگانه بود نساجش/ هزار بار برازنده تر بود خلقان

و اين نگاه تعصب آميز پروين به دستاوردهاي خود و عدم ارزش دادن به بيگانه و محصولات او چقدر براي زمان ما و براي زنان کشور ارزشمند است که بعضاً اينقدر به فکر مد و مدگرايي و خريد اقلام وارداتي و خروج پول ملي از کشور نباشند که خود قابل تامل است و باز به دانش و عرفان نظري مي اندازدو در آخر چنين نتيجه مي گيرد که:

براي گردن و دست زن نکو، پروين/ سزاست گوهر دانش، نه گوهر الوان

6 - جمع بندي و نتيجه گيري
بايستي اذعان کرد که در گستره ادبيات پربار و والاي فارسي، مشابه و همانند سيماي پروين را در بين شاعران زن به ندرت مي توان يافت.

پروين در محتواي شعر خود ديدگاه هاي پيچيده فلسفي و مسائل مبتلا به اجتماعي را در رساترين و دل انگيزترين قالب ها مطرح کرده است.اشعار نمادين پروين که طي آنها از عناصر طبيعت، حيوانات، جمادات و ديگر پديده ها براي بيان منظور خود کمک گرفته است، از شيوه‌هايي است که گرچه تازگي ندارد ولي بسيار موفق است. شعر پروين شعر درد انسان هاست، درد فلسفي و درد اجتماعي انسان هاست.

بهره برداري از کتابخانه پروين اعتصامي تا چند ماه آينده
به گفته مديرعامل سازمان زيباسازي شهرداري تهران، مرمت کتابخانه پروين اعتصامي که در باغ موزه نگارستان واقع است به پيشرفت حدود ۴۰درصد رسيده و پيش بيني مي شود، طي چند ماه آينده آماده افتتاح شود. اين کتابخانه در شمال شرق باغ نگارستان واقع است که به زودي عمليات مرمت و بهسازي آن تکميل مي شود و در اختيار شهروندان قرار مي گيرد.

رهبر معظم انقلاب: رتبه شعري پروين بالاست
در جريان عيادت جمعي از چهر ه هاي فرهنگي و ورزشي با رهبر انقلاب که در شهريور امسال انجام شد و رضا اميرخاني، ابراهيم حاتمي کيا، ناصر فيض، اميري اسفندقه مجيد مجيدي و کمال تبريزي حضور داشتند ،ايشان ضمن پاسخ به احوال پرسي هاي متعدد افراد در جواب به مجيد مجيدي که گفت: «بلا دور است» اين شعر را خواندند:

«هر بلائي کز تو آيد رحمتي است/ هر که را رنجي دهي آن راحتي است

زان به تاريکي گذاري بنده را/ تا ببيند آن رخ تابنده را

تيشه زان بر هر رگ و بندم زنند/ تا که با مهر تو پيوندم زنند...»

رهبر معظم انقلاب اسلامي پيش از اين هم يک بار در ديدار با جمعي از جانبازان قطع نخاعي اين شعر را قرائت کرده و بار دوم در جلسه پاياني بازديد از مناطق زلزله زده آذربايجان شرقي همين ابيات را خواندند.مقام معظم رهبري پس از قرائت اين شعر خطاب به حاضران پرسيدند؟ « اين شعر براي چه کسي باشد خوب است؟» و خود در ادامه فرمودند: «پروين اعتصامي».

حضرت آيت ا... خامنه اي همچنين در ادامه سخنان خود و در توضيح بيشتر عنوان کردند: پروين اعتصامي که سعي مي شود چهره پوشانده شود.در ادامه باز هم رهبر انقلاب با چهره هاي ديگر حاضر در جمع احوالپرسي نموده و ضمن ادامه بيانات خود پيرامون اين شاعرمي فرمايند:برخي عنوان «شاعر نخود و لوبيا» را براي او مطرح مي کنند، براي اينکه فروغ فرخزاد را در برابر پروين بالا ببرند، مي خواستند او را خرد کنند، حالا من نظر نامناسبي درباره فروغ ندارم، به نظرم مي آيد اين آخري ها وضعش بد نبوده ان شاء ا...، اما او را سر پروين اعتصامي مي زدند، در حالي که رتبه شعري پروين بالاست.

***

اين مثنوي که «گره گشاي» نام دارد با اين مطلع شروع مي شود:

پيرمردي، مفلس و برگشته بخت/ روزگاري داشت ناهموار و سخت

هم پسر، هم دخترش بيمار بود/ هم بلاي فقر و هم تيمار بود

از فقيري حکايت مي کند که به اراده الهي اعتراض مي کند اما متوجه مي شود که در اين اراده حکمتي نهفته است و در ادامه پروين از زبان آن فقير مي سرايد:

هر بلائي کز تو آيد، رحمتي است/ هر که را فقري دهي، آن دولتي است

تو بسي زانديشه برتر بوده اي/ هر چه فرمان است، خود فرموده اي

زان به تاريکي گذاري بنده را/ تا ببيند آن رخ تابنده را

تيشه، زان بر هر رگ و بندم زنند/ تا که با لطف تو، پيوندم زنند

گر کسي را از تو دردي شد نصيب/ هم، سرانجامش تو گرديدي طبيب

هر که مسکين و پريشان تو بود/ خود نمي دانست و مهمان تو بود

رزق زان معني ندادندم خسان/ تا ترا دانم پناه بيکسان

ناتواني زان دهي بر تندرست/ تا بداند کانچه دارد زان تست

زان به درها بردي اين درويش را/ تا که بشناسد خداي خويش را

حسين فتاحي: اگر پروين امروز حاضر بود، قصه و نثر از او داشتيم
اکرم محمدي-اگر پروين امروز حاضر بود،شايد در کنار اشعارش ، قصه و نوشته هايي هم به نثر داشتيم.حسين فتاحي، نويسنده در آستانه روز بزرگداشت پروين اعتصامي ۲۵ اسفند، بااعلام اين مطلب گفت: شاعران بزرگ گذشته مابراي بيان وانتقال آن چه در ذهن داشتند ، از قصه و حکايات استفاده مي کردند و ما اين حکايت ها را در اشعار آن ها مي بينيم. سعدي در گلستان و بوستان ،بسياري از اين حکايت ها را به شعر تبديل کرده و روايت کرده است. مولوي هم بسياري از حکايت هايي را که يا خودش ديده و يا از جاهايي ديگرشنيده و روايت شده بود، به شعر تبديل کرده است و مثنوي پر از حکايت هاي خواندني و جذاب است.شاهنامه هم شامل قصه هايي است که به شعر تبديل شده و اين روند همين طور تا پروين ادامه پيدا کرده است.

پروين شاعري معاصر است و به امروز نزديک تر و به نظر من کارهاي پروين تازگي خاصي در ميان شاعران ديگر دارد و اصلي ترين دليل هم نزديکي به زبان امروز است.مضامين و قصه هاي پروين تازه تر وامروزي تر است.داستان هاي مولوي کلي و فلسفي تر است اما پروين به مسائل جزئي آدم ها پرداخته است.مثل مناظره نخ و سوزن و حکايت هايي که هر کسي مي تواند در زندگي خودش در رفتار خود و مراوداتش با خانواده ، همسايه و آدم هاي دور و برش ببيند ولي مولوي در اشعارش به مسائل کلي تر بشري مي‌پردازد.ويژگي کار پروين اين است که قصه هايش خيلي به زندگي عادي مردم نزديک است.

نکته ديگر در اشعار پروين، عام بودن بسياري از حکايت هاي پروين است طوري که اگر بچه کلاس دوم و سوم بخواند، آن را مي فهمد و برداشت خودش را دارد و مي‌توانداز آن در زندگي اش استفاده کند و همان شعر را يک حکيم و دانشمند هم مي تواند در کار و زندگي اش ،مورد بهره برداري قرار بدهد.

در زمان پروين، داستان و قصه تا اين حد رشد پيدا نکرده بود و اگر امروز پروين حاضر بود ،علاوه بر اين که به روز مي‌شد، فکر مي کنم که در کنار اشعارش ، قصه و نوشته هايي هم از او به نثر داشتيم و به نظر من در اين زمينه، کار پروين، کار تازه اي است.