۱۲سال گفتمان‌سازی برای شکستن مرزهای دانش

به گزارش پارس به نقل از khamenei. ir  ، حرکت علمی و فناوری کشور، علاوه بر ارزش ذاتی، از باب تأثیر آن بر اقتصاد نیز یکی از اولویت های مهم کشور است. امروزه محصولات دانش بنیان از ارزش بالای اقتصادی برخوردار است. نقش فناوری در رشد اقتصادی دنیا از ۵۵ درصد در سال ۱۹۸۰ به ۸۵ درصد در سال ۲۰۲۰ خواهد رسید و ۲۰ درصد از این نقش را فناوری های برتر و شرکت های دانش بنیان بازی خواهد کرد. حتی پیش بینی می شود این مقدار در سال ۲۰۳۰ به ۷۸ درصد افزایش یابد. علاوه بر این، صادرات محصولات دارای فناوری بالا در جهان طی سال های گذشته به طور مستمر ۱۰ درصد رشد داشته و افزایش این مقدار نیز قابل پیش بینی است.

بنابراین فناوری رابطه ی مستقیمی با اقتصاد خواهد داشت و از این حیث نیز برای کشور مهم خواهد بود. شناختن گام های طی شده در سال های گذشته و به ویژه نقش رهبری و هدایت گری ایشان در این زمینه، کمک کننده ی تداوم حرکت علمی کشور خواهد بود. ما در این یادداشت به این مهم پرداخته ایم.

۱. طرح گفتمان جنبش نرم افزاری
کلید آغاز حرکت علمی کشور را می توان سخنرانی رهبر انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۹ در دانشگاه امیرکبیر و طرح مسأله ی جنبش نرم افزاری دانست. ایشان در آن دیدار برای نخستین بار مسأله ی مطالبه ی جنبش نرم افزاری از دانشگاهیان و نیز مؤلفه های کلیدی آن را برشمردند. از نظر ایشان، دانشگاه باید بتواند جنبش نرم افزاری همه جانبه و عمیقی را شکل دهد تا کسانى که اهل کار و تلاش هستند، با پیشنهادها و با قالب ها و نوآوری های علمىِ خودى بتوانند بناى حقیقى یک جامعه ی آباد و عادلانه ی مبتنى بر تفکرات و ارزش های اسلامى را بالا ببرند.

ایشان در تداوم حفظ و تقویت این گفتمان در سال ۱۳۸۱ ضمن پاسخ به نامه ی فضلای حوزه ی علمیه ی قم، اداشدن سهم آزادی، اخلاق و منطق در کنار یکدیگر را لازمه ی آغاز روند خلاقیت علمی و تفکر بالنده ی دینی و کلید جنبش نرم افزاری تولید علم دینی و علمی در کشور دانستند و ایجاد کرسی های نظریه پردازی را به عنوان پیشنهادی تکمیلی در گفتمان جنبش نرم افزاری مطالبه نمودند.

در گام بعدی و در سال ۸۲، با توجه به نقش مهم دستگاه های اجرایی کشور، رهبر انقلاب بر مسأله ی گنجاندن تولید علم در سازوکارها و برنامه ها و جدی شدن این موضوع در همه ی عرصه های انسانی و طبیعی و همچنین اتصال علم و صنعت تأکید کردند. در همین سال و در دیدار دانشجویان، ایشان زنده بودن تولید علم و جنبش نرم افزاری در دانشگاه ها را خوب توصیف کردند و نهادینه شدن فرهنگ تولید علم، جنبش نرم افزاری و خط شکنی در جبهه ی علم آفرینی در دانشگاه ها را یک ضرورت دانستند. به نظر ایشان: اگر فرهنگ دانشگاه چنین شود، موجی از انسان های مجاهد و خسته نشو این حرکت را آغاز و ادامه خواهند داد و دیگر درباره ی به نتیجه رسیدن آن نگرانی جدی وجود نخواهد داشت.

دیدار رهبر انقلاب با دانشجویان در دانشگاه امیر کبیر
که در آن برای اولین بار بحث « جنبش نرم افزاری» از سوی ایشان مطرح شد.
حلقه ی دیگر مطالبات رهبری ذیل جنبش نرم افزاری، شکستن مرزهای دانش و توجه به فناوری است. ایشان در سال ۸۳ و در دیدار جوانان استان همدان، شکستن مرزهای دانش و عبور از آن را انتظار خود از جوانان مطرح کردند و بر هدایت تلاش های علمی به سمت فناوری تأکید فرمودند.

۲. مرجعیت علمی
مرجعیت علمی مهم ترین هدفی است که رهبر انقلاب برای پیشرفت علمی کشور و شکل گیری جنبش نرم افزاری تعیین کرده اند. یکی از زمینه های تحقق مرجعیت علمی در نظر ایشان، استعداد بالای ملت ایران و دیگری اعتمادبه نفس ملی است که به برکت انقلاب اسلامی در این کشور ایجاد شده است. ۱

از اقدامات مهم و تعیین کننده ی رهبر انقلاب در راستای مرجعیت علمی، پیشنهاد تأسیس یک مرکز ISI اسلامی است. ۲ ایشان پیشرفته بودن ایران اسلامی را پشتوانه ی این اقدام و هدف از آن را ایجاد یک مرکز معتبر و متعلق به جهان اسلام دانستند و آن را نافی تعامل با ISI نمی دانند.
رهبر انقلاب: باید صددرصد کار علمى، تلاش علمى، تهیه ى مقاله ى علمى ناظر باشد به نیازهاى شما. شما با I. S. I هم بر این اساس همکارى کنید. آنجائى که مقاله ى مورد قبول I. S. I چیزى است که شما میتوانید در کشور از آن استفاده کنید، آن را دنبال کنید. ما معیار اساسى در دست داریم؛ معیار ما این است که کشور ما صدها خلل و مشکل و خلأ دارد، میخواهیم اینها را پر کنیم. (۹۱/۷/۱۲)

همچنین در ترسیم مختصات شکل گیری مرجعیت علمی، ایشان دو محور را ذکر کرده اند؛ اول این که ایرانیان در صدر نام آوران عرصه ی فناوری و علم در دنیا باشند. ۳ دیگر این که اگر کسی خواست به آخرین دستاوردهای علمی دست پیدا کند، ناچار به یادگیری زبان فارسی باشد. ۴ در اندیشه ی رهبر انقلاب اسلامی شناختن ظرفیت بالای کشور، همت و تلاش بالا و گم نکردن راه از اصلی ترین عوامل تحقق مرجعیت علمی است. ۵ ایشان اثر مهم مرجعیت علمی را احساس افتخار و عزت در بین مسلمانان و شکل گیری نمادی از کارآمدی اسلام بیان کرده اند. ۶

رهبر انقلاب همچنین در دیدار با دانشجویان و اساتید دانشگاه علم و صنعت در سال ۱۳۸۷ تحقق مرجعیت علمی را یکی از اهداف نقشه ی جامع علمی کشور دانستند و آن را در افق چهل یا پنجاه ساله دست یافتنی عنوان کردند.

۳. نقشه ی جامع علمی
نقشه ی جامع علمی را می توان اصلی ترین حلقه ی هدایت ها و نهادسازی های رهبری در شکل دهی جنبش نرم افزاری و تحقق مرجعیت علمی برشمرد. رهبر انقلاب اسلامی اولین بار در جمع رؤسای دانشگاه ها در سال ۱۳۸۵ ضرورت تدوین نقشه ی جامع علمی را تبیین نمودند. ایشان هدف از تدوین نقشه ی جامع علمی کشور را تعریف دقیق گام های لازم برای رسیدن به چشم انداز بیست ساله تعریف کردند. از نظر ایشان نقشه ی جامع باید گام های لازم برای تحقق چشم انداز را معلوم و طبق راهبردهاى عملیاتى و برنامه ریزی های زمان دار و منظم، مثل یک پازل، به تدریج پُر و کامل کند.

در نظر ایشان تعیین اولویت های علمی و فناوری کشور یک انتظار عمده از نقشه ی جامع علمی است تا پیشرفت علمی کشور شکلی کاریکاتوری پیدا نکند و اجزای آن به شکل متناسب با یکدیگر رشد کند. ۷ از دیگر مأموریت های نقشه ی جامع علمی کشور که مورد تأکید رهبری است، توجه و برنامه ریزی برای کاربردی کردن علوم و توجه به زنجیره ی علم تا بازار است. ایشان تأکید می کنند که ما باید علممان را به ثروت ملی تبدیل کنیم و در این راستا زنجیره ی علم تا فناوری را تکمیل و یک خط تولید واقعی ایجاد نماییم تا علم از همه ی جهات به اهدافش برسد. ۸ همچنین تعیین تعداد دانشجویان، جایگاه علوم، جنسیت دانشجویان و نحوه ی تناسب با مناطق کشور، از دیگر انتظاراتی است که رهبر انقلاب از نقشه ی جامع علمی کشور مطرح نموده اند.
در اندیشه ی رهبری، نخبگان سرمایه های معنوی کشور هستند و از این حیث فی نفسه دارای ارزش هستند. علاوه بر این، نخبگان یک جامعه مدیریت تحول در جامعه را بر عهده دارند و بار مهمی از پیشرفت علمی کشور بر دوش این قشر است.

تأکید دیگر رهبر انقلاب اسلامی درباره ی نقشه ی جامع علمی، اجرایی سازی آن به روش درست و برنامه ریزی شده است. ایشان ایجاد نظام مهندسى نقشه، تبدیل آن به صدها پروژه ى علمى و سپردن این پروژه ها به پیمانکاران امین، ایجاد شبکه ى نظارت بر این پیشرفت علمى، حسن اجرا، و درگیرکردن استادان، دانشجویان و محققان را گام های بعدی نقشه برشمردند. ۹ از نظر ایشان، نقشه باید به گونه ای برنامه ریزی شود که همه ی اقشار علمی کشور و از جمله تک تک دانشجویان و مراکز علمی و اساتید بتوانند نقش خود را در اجرای آن پیدا کنند. ایشان در این دیدار، تحقق مرجعیت علمی را هدف نهایی این تلاش ها می دانند.

یکی دیگر از نقاط عطف در نقشه ی جامع علمی، تشویق و تقدیر رهبری از مشارکت جوانان در تصمیم سازی کلان و به ویژه در نقشه ی جامع علمی کشور است. در سال ۱۳۸۹ ایشان در واکنش به تلاش جوانان برای تهیه ی نقشه ی جامع علمی متفاوت، اصل این حرکت را نشانه ی خودباوری نسل جوان مؤمن و از سرمایه های مهم کشور دانستند.

رهبر انقلاب در تکمیل تعریف نقشه ی جامع و انتظارات از آن، تکمیل نظام ملی نوآوری را ذکر کردند. ۱۰ همچنین ایشان تکمیل و اجرایی سازی نقشه ی جامع علمی را به عنوان یکی از سیاست های کلی کشور در برنامه ی پنج ساله ی پنجم مورد تأکید قرار دادند.

۴. اقتصاد دانش بنیان، تجاری سازی و رابطه ی صنعت و دانشگاه
هم تراز با اهمیت علم و فناوری در اندیشه ی رهبر انقلاب اسلامی، تولید دانش بنیان هم در سال های اخیر توسط ایشان به یک گفتمان مهم و کلیدی تبدیل شده است.
درباره اقتصاد دانش بنیان بخوانید:
رشد اقتصادی بر دوش فناوری های نوین

در سال ۱۳۸۷ و در دیدار با نخبگان، ایشان یکی از افق های اقتصاد دانش بنیان را قطع وابستگی به نفت خواندند و در این باره فرمودند: « آن روزى که ما بتوانیم درآمد کشور را از راه دانشمان به دست بیاوریم و درِ چاه هاى نفت را پلمب کنیم، آن روز براى ما روز خوبى است. » ۱۱

در همین راستا و در سال ۱۳۸۹ ایشان در دیدار با کارگران، رمز سربلندی کشور در عرصه ی مادی را دو عنصر علم و تولید برشمردند و بر اهمیت تولید دانش بنیان تأکید و علم را به عنوان پایه ی تولید و پیشرفت مادی مطرح کردند. در اندیشه ی ایشان، اقتصاد متکی به دانش هم به شکوفایی اقتصاد کشور منتهی خواهد شد، هم به کشور قدرت اقتصادی خواهد داد و هم قدرت فرهنگی و سیاسی، چرا که در اثر اداره ی کشور از طریق اقتصاد متکی به دانش و همچنین خدمت رسانی به دیگر ملل، ملت ایران احساس هویت و شخصیت خواهد کرد. ۱۲ ایشان با ذکر دو نمونه ی موفق انرژی هسته ای و پژوهشکده ی رویان، اهتمام به تربیت نیرو در صنایع دانش بنیان را یک پایه ی مهم ذکر کرده اند. ۱۳ تشکیل شرکت های علمی و فناوری در کشور و حمایت از آن ها، تأکید دیگر ایشان برای رشد صنایع دانش بنیان در کشور بوده است. ۱۴ ایشان مکرراً صنایع دانش بنیان را یکی از مؤثرترین مؤلفه ها و بهترین مظاهر اقتصاد مقاومتی برشمرده اند. ۱۵

در ذیل این مفهوم، رابطه ی صنعت و دانشگاه مسأله ی دیگری است که در ده سال گذشته مکرراً رهبری پیگیری کرده اند. ایشان در سال ۱۳۸۰ و در دیدار با اعضای هیأت دولت بر اتصال صنعت با دانشگاه تأکید کردند و تحقق این امر را موجب رشد صنعت از یک سو و شدت یافتن جریان علمی کشور از سوی دیگر دانستند. در سال ۸۱ و در دیدار با اساتید، ایشان بر برقرار این ارتباط به صورت سازمانی و با سازوکار مشخص تأکید کردند. همچنین ایشان در این دیدار، مسأله ی کشور را فراتر از ارتباط صنعت با دانشگاه دانسته و ارتباط دستگاه های اداری و دولتی با دانشگاه ها را نیز ضروری دانستند. در دیدار سال ۱۳۸۳ اعضای هیأت دولت نیز ایشان استمرار حرکت های انجام شده در زمینه ی ارتباط صنعت با دانشگاه خواستار شدند و این موضوع را جزء اولویت های کشور دانستند. ایشان همچنین لازمه ی عقب نماندن صنعت از رقابت جهانی را پیشرفت علمی و نوآوری دانستند که زمینه ی آن در دانشگاه ها فراهم است. ۱۶ لذا در این نگرش، رابطه ی صنعت و دانشگاه به توانمندی رقابت صنعت کشور در بازار نیز کمک خواهد کرد.

اهمیت مسأله ی ارتباط صنعت و دانشگاه در اندیشه ی ایشان تا آن جا است که این موضوع را به عنوان یکی از سیاست های کلی برنامه ی پنجم توسعه ابلاغ کرده اند. ۱۷ ایشان همچنین در بیاناتشان علم و در ذیل آن، رابطه ی صنعت و دانشگاه را یکی از پایه های اصلی امنیت ملی کشور ذکر کرده اند. ۱۸
العلم سلطان | چرخه کامل علمی

توجه به مسأله ی تجاری سازی و تکمیل زنجیره ی ایده تا بازار، از دیگر مواردی بوده که رهبر انقلاب اسلامی در سال های اخیر مطرح و به جزئی از گفتمان علم و فناوری تبدیل شده است. ایشان در سال ۱۳۸۹ و در دیدار با نخبگان جوان، مسأله ی شکل گیری چرخه ی کامل علمی در کشور را یک نیاز مهم دانستند و با مهم خواندن مسأله ی تجاری سازی و تولید ثروت از علم، توجه به این مهم از ابتدای تعریف پروژه های علمی را خواستار شدند. همچنین ایشان افق تأمین ۲۰ درصد از درآمد کشور از صنایع دانش بنیان را به عنوان یک هدف مطرح ساختند. پس از آن، ایشان در دیدار نوروزی سال ۹۰ در حرم مطهر رضوی، مجدداً این موضوع را مهم و جزئی از همت مضاعف و کار مضاعف برای تکمیل زنجیره ی علم تا بازار خواندند.

۵. تشکیل معاونت علمی و فناوری
همان طور که ذکر شد، علاوه بر اهمیت رابطه ی صنعت و دانشگاه، ایشان همواره بر شکل گیری سازمانی و با سازوکار این مهم تأکید داشته اند. ۱۹ از این رو طرح ایده و حمایت از تشکیل معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری را می توان اصلی ترین اقدام رهبری در این زمینه برشمرد. ایشان این مطلب را در سال ۱۳۸۰ در دیدار با هیأت دولت طرح و از دولت وقت خواستند در کنارهای کارهای معمول وزارتخانه ها، به منظور سامان دادن ارتباط صنعت با دانشگاه مجموعه ای در ذیل ریاست جمهوری تشکیل دهند. ۲۰ این نهاد در انتهای سال ۱۳۸۵ با نام معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تشکیل شد. ایشان در سال بعد و در دیدار دانشجویان دانشگاه فردوسی مشهد، این معاونت را از برکات دولت خواندند و تشکیل آن را مبارک دانستند و بر قابلیت انجام کارهای اساسی این نهاد در کشور تأکید نمودند. ۲۱ در همین سال، ایشان موضوع حمایت از سرمایه گذاری و مشارکت در تجاری سازی ایده ها را در سیاست های کلی اشتغال کشور ابلاغ کردند. ۲۲

علاوه بر این، ایشان در دیدار اخیر با هیأت دولت یازدهم، ضمن تأکید بر ضرورت تداوم حرکت پُرشتاب علمی، به نقش ویژه ی وزارتخانه های صنعتی در توسعه ی فناوری اشاره و تکمیل زنجیره ی علم و فناوری و همچنین حمایت از شرکت های دانش بنیان را دو اولویت اصلی مسائل علمی کشور ذکر کردند.

۶. توجه به نخبگان و تشکیل بنیاد ملی نخبگان
توجه به شناسایی، پرورش و استفاده ی بهینه از نخبگان و استعدادهای برتر، مسأله ی دیگری است که در شکل گیری و تقویت جریان علمی کشور در دهه ی گذشته از سوی رهبر انقلاب اسلامی هدایت و رهبری شده است. در این بخش، رهبری اصل توجه به این قشر مهم را مد نظر قرار داده و در ده سال گذشته به طور مستمر و سالانه دیدارهای مجزایی با استعدادهای برتر جوان داشته اند. ایشان خود درباره ی این دیدارها فرموده اند که دیداری از این قبیل که با جوان های بااستعداد و پُرشور دارم، برای من یک روز عید محسوب می شود. علت هم این است که آینده ی کشور ما و هر کشوری به جوانان آن بستگی دارد. ۲۳
توجه به مسأله ی تجاری سازی و تکمیل زنجیره ی ایده تا بازار، از دیگر مواردی بوده که رهبر انقلاب اسلامی در سال های اخیر مطرح و به جزئی از گفتمان علم و فناوری تبدیل شده است. همچنین ایشان افق تأمین ۲۰ درصد از درآمد کشور از صنایع دانش بنیان را به عنوان یک هدف مطرح ساختند.

در اندیشه ی رهبری، نخبگان سرمایه های معنوی کشور هستند و از این حیث فی نفسه دارای ارزش هستند. ۲۴ علاوه بر این، نخبگان یک جامعه مدیریت تحول در جامعه را بر عهده دارند و بار مهمی از پیشرفت علمی کشور بر دوش این قشر است. ۲۵ در نظر ایشان، این موضوع زمانی از اهمیت دوچندان برخوردار می شود که کشور ایران از حیث استعداد از سطح متوسط دنیا بالاتر است. ۲۶

علاوه بر این، ایشان در سال های ابتدایی آغاز رشد علمی کشور بر تشکیل بنیاد ملی نخبگان به منظور رسیدگی به مسائل این قشر تأکید داشتند. این مطلب در دیدار ایشان با نخبگان در سال ۱۳۸۳ مطرح و ایشان نگاه کلی به نخبه پروری در جامعه، شناسایی استعدادها، پرورش آن ها، هدایت آن ها به سمت فعالیت های لازم و مناسب، توجه به نخبگان، رسیدگی به مشکلاتشان و نگاه به پیشنهاد های این قشر را از جمله مهم ترین وظایف این بنیاد مطرح می کنند.

از دیگر اقدامات کلیدی رهبری در موضوع نخبگان، اهتمام به تدوین سند ملی نخبگان و تهیه ی نقشه ی راه کشور در این زمینه است. ایشان فقدان این سند را علت وجود مشکلات دانستند و کارکرد مهم آن را درست دنبال شدن مسیر نخبه پروری از شناسایی استعداد، پرورش آن و نهایتاً ثمردهی نخبه بر شمردند. ۲۷ همچنین در سال بعد، ایشان ضمن ابراز خرسندی از کیفیت سند تدوین شده، بر تصویب سریع و همکاری و هم افزایی همه ی دستگاه ها در اجرای آن تأکید فرمودند. ایشان در این دیدار نیز اجرای صحیح سند ملی نخبگان را برطرف کننده ی سئوالات و ابهامات در این زمینه برشمردند. ۲۸

علاوه بر این، رهبر معظم انقلاب به منظور استفاده ی بهینه از نخبگان، پیشنهاد تشکیل پژوهشگاه های دانشگاهی را مطرح کردند که در آن با قرارگرفتن امکانات کافی در اختیار نخبگان، به سمت علاقه ی جدی آنان که همان پژوهش است، هدایت شوند. به نظر ایشان اصلی ترین عاملی که نخبه را راضی و قانع خواهد کرد، قرارگرفتن فرصت کار و پژوهش در اختیار او است.