دو سال صبر کردید، دو ماه هم صبر کنید

آقای یوکیا آمانو مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی علی‌رغم بازرسی شخصی و نمونه برداری از سایت پارچین، پس از ترک ایران اظهاراتی را به زبان آورد که تردیدها درباره خاتمه یافتن بحث PMD در گزارش ماه دسامبر را افزایش داده است. آقای آمانو گفت «همانطور که در گزارش‌هایم به شورای حکام اعلام کرده‌ام، فعالیت‌های زیادی که از اوایل سال 2012 در این نقطه(پارچین) انجام گرفته، توان آژانس برای راستی‌آزمایی موثر در آنجا را تضعیف کرده است». پیام این سخن صریح آن است که اولا خوش‌بین ترین افراد نیز نباید 100 درصد مطمئن باشند آژانس قرار است یک گزارش مثبت منتشر کند و ثانیا مسئولان کشور حتما باید احتمال یک گزارش «غیر مثبت» را در محاسبات مربوط به زمان‌بندی اجرای برجام لحاظ کنند.

بر اساس زمانبندی مندرج در ضمیمه 5 برجام،‌ 26 مهرماه (18 اکتبر) روز پذیرش برجام فرا می‌رسد. در روز پذیرش(Adoption Day)، اتحادیه اروپا طی یک مصوبه و رئیس جمهور آمریکا طی یک فرمان اجرایی، لغو و تعلیق تحریم‌های مذکور در برجام را منوط به فرا رسیدن روز اجرا (Implementation Day) خواهند کرد. درباره فرا رسیدن روز اجرا، آژانس دو نقش اساسی دارد که در متن برجام، یکی از این دو نقش صراحتا شرط لازم رسیدن روز اجرا خوانده شده، اما درباره اینکه نقش دوم آژانس نیز شرط لازم است یا خیر، ابهامات جدی وجود دارد. نقش اول آژانس  آن است که یک گزارش کمی مربوط به اتمام تعهدات 11 بندی ایران مندرج در بند c ضمیمه 5، منتشر کند که جزئیات آن در ضمیمه یک آمده و شامل کاهش تعداد سانتریفیوژها، تخریب طراحی کنونی رآکتور اراک، کاهش میزان ذخایر اورانیوم غنی شده، اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی و کد اصلاحی 3.1 و موارد دیگر است. شرط صریح فرا رسیدن روز اجرا و برداشته شدن تحریم ها، مثبت بودن این گزارش است. یعنی اگر آژانس انجام این اقدامات را تائید نکند، متن صراحت دارد که روز اجرا فرا نخواهد رسید. اما نقش دیگر آژانس، انتشار یک گزارش کیفی است تا 24 آذرماه درباره مسائل گذشته و حال که شامل PMD و مسئله پارچین نیز می شود (ماده 9 از بند  B ضمیمه 5). اما متن برجام درباره این نکته مهم سکوت کرده است که آیا در صورتی که آژانس در گزارش 24 آذر خود ادعایی جدید مطرح کند، یا مسئله را خاتمه یافته اعلام نکند، یا مدعی شود که ایران توافق محرمانه موسوم به نقشه راه را به صورت کامل(complete) انجام نداده، چنین گزارشی مانع فرا رسیدن روز اجرا خواهد شد یا خیر. پایگاه فارین پالیسی اینیشیتیو در این رابطه می نویسد: "هر چند ایران موافقت کرده است که نقشه راه توافق شده با آژانس را اجرا کند، اما برجام صریحا برداشته شدن تحریم ها را منوط به حل و فصل مسئله PMD نکرده تا ایران انگیزه لازم را برای انجام تعهدات خود داشته باشد".

نکته ظریفی که درباره زمان‌بندی این گزارش‌ها وجود دارد این است که بر اساس نقشه راهی که میان ایران و آژانس توافق شده، آژانس گزارش کیفی خود درباره مسائل گذشته و حال را باید تا 24 آذرماه ارائه کند، اما برای انجام تعهدات 11 بندی از سوی ایران که موضوع گزارش کمی آژانس است، زمان خاصی تعیین نشده و ایران می‌تواند بعد از روز پذیرش، از هر زمان که بخواهد، انجام تعهداتش را شروع کند. لذا عملا دو راه پیش روی ایران قرار دارد:‌ راه اول و معقول آن است که تهران تا زمان انتشار گزارش کیفی 24 آذر برای انجام تعهدات 11 بندی صبر کند و در صورت مثبت بودن آن و یا حداقل ابهام زدایی از نقش آن در برداشته شدن تحریم ها، دست به اقدامات کمی روی زمین بزند تا گزارش بعدی آژانس که کمی هم هست و عامل انسانی نقش قضاوتی در آن ندارد، منتشر شود و روز اجرا فرا برسد. اما راه دوم و نامعقول، عجولانه دست به کار شدن و انجام تمام و کمال تعهدات 11 بندی و سپس امیدواری و آرزومندی توام با اضطراب و نگرانی درباره مثبت یا منفی بودن گزارش کیفی آمانو و تاثیر احتمالی آن بر فرا رسیدن روز اجراست.

اگر تهران در فاصله 26 مهر تا 24 آذر، تعهدات 11 بندی خود را انجام دهد و حتی آژانس انجام آنها را در گزارش کمی خود کاملا تائید نماید، در صورتی که در گزارش کیفی 24 آذر و در ادامه خطی که تاکنون دنبال شده فی‌المثل اعلام کند «آژانس نتوانست به دلایلی چون ساخت و ساز درباره پارچین راستی آزمایی کند»، این احتمال به هیچ وجه دور از ذهن نیست که طرف غربی مدعی شود خاتمه بحث PMD شرط لازم فرارسیدن «روز اجرا» بوده و با وجود عمل ایران به تعهداتش، آمریکایی ها و اروپایی ها بر سر اجرای تمام و کمال تعهداتشان بازی در بیاورند. این اظهارات آقای بعیدی نژاد رئیس تیم کارشناسی مذاکره‌کنندگان هسته‌ای بسیار قابل تامل و در خور توجه است که گفته‌اند «اگر PMD ‌حل نشود، همه چیز طبق انتظار جلو نمی‌رود». اما اگر ایران برای انجام تعهدات خود تا 24 آذر صبر کند، در صورت مثبت نبودن گزارش کیفی آژانس و ادعای احتمالی غربی ها درباره تاثیر اساسی آن بر فرا رسیدن روز اجرا، چیزی را از دست نداده است.

 اخباری موثق حکایت از آن دارند که در صورت تائید برجام در ایران، دولت یازدهم بنا دارد از همان روز پذیرش یعنی 26 مهرماه، اجرای تعهدات 11 بندی خود را آغاز کند. این ریسک بسیار خطرناک، هم می‌تواند ناشی از اعتماد مفرط و 100 درصدی به دشمنان طرف توافق و یا آژانسی باشد که در عملکرد آن کمترین اثری از قابلیت اعتماد دیده نمی‌شود، ‌و هم می‌تواند ریشه در عطش یک جریان خاص برای بهره برداری سیاسی از توافق داشته باشد که در هر دو صورت، برای صیانت از منافع ملی، باید جلو آن گرفته شود.

به نظر می رسد مجلس محترم که این روزها مشغول جمع‌بندی درباره برجام است، در صورت موافقت با اجرای برجام، باید یکی از شروطش برای اعطای مجوز اجرا به دولت، موکول شدن انجام تعهدات عملی ایران (یعنی مفاد مندرج در بند 15.1 تا 15.11 از بند  C ضمیمه V برجام) به ارائه گزارش مثبت آژانس درباره مسائل گذشته و حال (یعنی گزارش کیفی مربوط به ماده 9 از بند B ضمیمه V) و یا حداقل ابهام زدایی از نقش این گزارش در فرا رسیدن روز اجرا و برداشته شدن تحریم ها باشد. اعمال چنین شرطی، نه تنها هیچ تناقضی با برجام ندارد، بلکه هیچ گونه ممنوعیت و محدودیتی برای این امر در برجام وجود ندارد و عمل به آن، کاملا در اختیار ایران است.

اگر تهران آغاز انجام تعهدات عملی خود را به انتشار گزارش کیفی آژانس موکول کند، نهایتا در صورت گزارش مثبت، انجام اقدامات کمی 11 بندی دو ماه زمان می برد و برداشته شدن تحریم‌ها نیز به اندازه این دو ماه به تعویق می‌افتد؛ و دو ماه، در مقایسه با بیش از دو سال وقتی که برای مذاکره صرف شد،‌ زمانی قابل توجه نیست. اما اگر دولت برای انجام تعهدات خود عجله کند و 24 آذرماه با یک گزارش مثبت از سوی آمانو درباره PMD روبرو نشود، ممکن است با توجه به ابهام متن در نقش این گزارش، طرف مقابل برای اجرای تعهدات خود و برداشتن تحریم ها بازی درآورده و چیزی جز هزینه سنگین مادی و معنوی اجرای یکجانبه برجام عاید دولت نشود.