برنامه هسته‌ای ایران در 10 سال آینده چگونه خواهد بود؟

به گزارش پارس به نقل از دیپلماسی ایرانیتوافق فراگیر هسته ای بین ایران و P5+1 (موسوم به برجام JCPOA) در تاریخ 14 ژوئیه 2015 منعقد شد. این برنامه شامل توافق و 5 ضمیمه فنی می باشد.

ضمیمه اول: پارامترهای هسته ای

ضمیمه دوم: تعهدات مربوط به تحریم ها

ضمیمه سوم: همکاری های هسته ای در حوزه غیرنظامی

ضمیمه چهارم: کمیسیون مشترک

ضمیمه پنجم: طرح اجرایی

نسخه منتشر شده توسط اتحادیه اروپا از این توافق، در مقاله حاضر مورد استفاده قرار گرفته است، زیرا صفحات و پاراگراف های آن به شکل منظم شماره گذاری شده اند. این مقاله به تشریح مولفه های اصلی توافق برجام می پردازد. مرکز بلفر- وابسته به دانشگاه هاروارد- در نظر دارد تا در روزهای آینده جزئیات و ارزیابی بیشتری از این توافق را منتشر نماید.

تولید مواد شکافت پذیر

کانون محدودیت های هسته ای توافق به – محدود کردن - توانایی ایران برای تولید دو نوع ماده هسته ای قابل شکافت، که عمدتا در تولید سلاح هسته ای مورد استفاده قرار می گیرد، مربوط می شود:

پلوتونیوم  تفکیک شده[ii]

اورانیوم غنی سازی شده با غنای بالا

تولید پلوتونیوم

گزینه اولیه ایران برای تولید پلوتونیوم، راکتور تحقیقاتی آب سنگین 40 مگاواتی اراک است که ساخت آن در حال حاضر و بر پایه توافق موقت نوامبر2013 - توافق ژنو- متوقف شده است. ایران بر اساس توافق فراگیر ملزم به تبدیل راکتور اراک به راکتور تحقیقاتی آب سنگین با توان پایین تر 20 مگاوات و استفاده از سوخت با غنای پایین به جای اورانیوم طبیعی است به طوریکه میزان پلوتونیوم تولیدی توسط سوخت مصرفی راکتور کاهش یابد و پلوتونیوم « با مصرف ساخت سلاح هسته ای» (یعنی پلوتونیومی که شامل مقادیر زیادی از ایزوتوپ پلوتونیوم 239 است) در خلال عملیات معمول راکتور تولید نشود.  قلب راکتور اراک – بر اساس توافق برجام - بلااستفاده خواهد شد و P5+1 با حمایت از یک برنامه مشارکت بین المللی، به ایران در تولید سوخت راکتور بازطراحی شده اراک کمک خواهد کرد. جزئیات فنی این طرح برای بازطراحی راکتور اراک، که در ضمیمه اول توافق مندرج است، به کارشناسان این فرصت را می دهد تا حداکثر میزان ممکن پلوتونیوم تولیدی سالانه را محاسبه نمایند و به این ترتیب احتمال فنی تبدیل راکتور اراک به صورت اولیه اش را ارزیابی کنند.

توافق برجام می گوید که علاوه بر بازطراحی راکتور اراک، تمام سوخت مصرفی این راکتور، مادام العمر، از اراک به خارج ایران منتقل خواهد شد. ایران نیز متعهد می شود که به مدت 15 سال هیچ راکتور تحقیقاتی آب سنگین اضافی تولید نکند و تمام آب سنگین مازاد که در اراک قابل استفاده نیست را طی این مدت به خارج – ایران - منتقل نماید. سرانجام آنکه، ایران متعهد می شود که هیچ فعالیت تحقیق و توسعه در حوزه بازفرآوری نداشته باشد و تاسیاست بازفرآوری (برای جداسازی پلوتونیوم از سوخت مصرفی) به مدت 15 سال نداشته باشد. مضافا اینکه ایران اظهار می کند که « قصد» ساخت تاسیسات بازفرآوری ندارد.

برنامه غنی سازی

برنامه کنونی غنی سازی ایران شامل تقریبا 18,500 سانتریفیوژ نسل اولی (IR-1) (15,500 سانتریفیوژ نصب شده در نطنز و حدود 3000 سانتریفیوژ نصب شده در فردو) و حدود 1000 سانتریفیوژ پیشرفته تر نسل دو (IR-2) می باشد که مجموعا 19,500 سانتریفیوژ می شوند. در واقع، از این تعداد تقریبا 9200 سانتریفیوژ نسل اولی در نظنز و حدود 700 سانتریفیوژ نسل اولی در فردو  در حال غنی سازی اورانیوم هستند. ذخایر اورانیوم غنی سازی شده ایران در حال حاضر شامل حدود 7.6 تن اورانیوم با غنای کم (که حداکثر 3.67% اورانیوم 235 دارد) به شکل6UF، حدود 2.4 تن اورانیوم با غنای کم به شکل اکسید (یا در حال تبدیل شدن به اکسید) و حدود 100 کیلوگرم اورانیوم با غنای تقریبا 20% (که قسمتی از آن تحت فرآیند تبدیل شدن به اکسید قرار دارد و قسمتی از آن برای تولید سوخت راکتور تحقیقاتی تهران استفاده شده است) می باشد.

توافق برجام شامل مجموعه ای پیچیده و دارای جزئیاتی از محدودیت های فیزیکی اعمال شده بر تعداد و نوع سانتریفیوژها، تحقیق و توسعه سانتریفیوژها، ساخت سانتریفیوژ، مکان و سطح غنی سازی و ذخایر اورانیوم غنی سازی شده است. این محدودیت های فیزیکی برای بازه زمانی 10 تا 15 سال در نظر گرفته شده اند.

ایران، بر اساس برجام، ملزم به حذف تقریبا دو سوم سانتریفیوژهای نصب شده، و حفظ تقریبا 5000 سانتریفیوژ نسل اولی در نظنز و حدود 1000 سانتریفیوژ نسل اولی  در فردو است. سانتریفیوژها و زیرساخت های غنی سازی مرتبط با آن که از نطنز و فردو برچیده می شوند، در نظنز و تحت بازرسی آژانس بین المللی انرژی اتمی انبار خواهند شد. ظرفیت غنی سازی در نظنز به مدت 10 سال به حدود 5000 سانتریفیوژ نسل اولی، و با حفظ ساختار آبشارهای کنونی محدود خواهد بود که به غنی سازی با درجه غنای کم ادامه خواهند داد. یک سوم 1000 سانتریفیوژ نسل اولی باقیمانده در فردو به گونه ای تغییر داده خواهند شد تا برای تولید ایزوتوپ های پایدار (یعنی غیر از اورانیوم)[iii] مورد استفاده قرار گیرند و دو سوم سانتریفیوژهای باقیمانده در وضعیت آماده به کار (Stand-by) خواهند بود. هرگونه غنی سازی اورانیوم یا داشتن هرگونه ماده شکافت پذیر در فردو، به مدت 15 سال مجاز نخواهد بود.

این توافق همچنین با تعیین نوع و تعداد سانتریفیوژهای پیشرفته که می توانند مورد آزمایش قرار گیرند و با مشخص کردن نوع آزمایش ها، محدوده مجاز تحقیق و توسعه سانتریفیوژها در نظنز را به مدت 10 سال معین کرده است. برای مثال، ایران باید آبشار آزمایشی 164 سانتریفیوژ، که متشکل از سانتریفیوژهای IR-2m و IR-4 است، را طی (فاز) اولیه اجرای توافق برجام برچیند، اما مجاز است که آبشارهای آزمایشی شامل حداکثر 30 سانتریفیوژ از نوع IR-6 و IR-8 را 8.5 سال پس از توافق راه اندازی کند. هیچ یک از فعالیت های آزمایشی طی 10 سال، مجاز به انباشت اورانیوم غنی سازی شده نیستند. ایران همچنین متعهد می شود که جز بر روی فناوری غنی سازی با سانتریفیوژ گازی، هیچ گونه فعالیت توسعه و تحقیقاتی بر روی فناوری های دیگر غنی سازی به مدت 10 سال نداشته باشد.

برجام همچنین ذخایر اورانیوم غنی سازی شده ایران را محدود می نماید. مجموع ذخایراورانیوم غنی سازی شده ایران به مدت 15 سال، حداکثر 300 کیلوگرم اورانیوم با غنای کم و به شکل هگزافلوراید اورانیوم (UF6 ) یا سایر مواد شیمیایی دیگر خواهد بود. مقادیر اضافی اورانیوم غنی سازی شده - که در حال حاضر 12 تن اورانیوم با غنای کم و به شکل ترکیبات شیمیایی مختلف است - یا با اورانیوم طبیعی رقیق سازی خواهند شد و یا در بازار بین المللی با اورانیوم طبیعی معاوضه خواهد گردید. محدودیت 300 کیلوگرم شامل اورانیوم غنی سازی شده ای که برای ساخت سوخت راکتورهای ایران به کار گرفته شده و همچنین اورانیوم 20% تولیدی ایران که برای تولید میله های سوختی راکتور تحقیقاتی تهران استفاده می شود نمی باشد. ایران به مدت 15 سال برای بازفرآوری UF6 از سوخت هسته ای، نه تاسیساتی خواهد ساخت و نه از چنین تاسیساتی استفاده عملیاتی خواهد کرد.

ایران بین 11 تا 15 سال پس از توافق برجام و بر اساس «برنامه غنی سازی و تحقیق و توسعه غنی سازی» که در نخستین مرحله اجرای برجام از طرف ایران به آژانس بین المللی انرژی اتمی تسلیم می شود، مجاز به آغاز تعویض 5000 سانتریفیوژ نسل اولی با ماشین های پیشرفته تر می باشد. برنامه غنی سازی- ایران - در اختیار عموم قرار داده نشده است و در متن برجام هم نیست، اما مقامات آمریکایی از آن مطلع هستند و در اختیار کنگره قرار خواهند داد. بر اساس گزارش ها، این برنامه به ایران اجازه می دهد که  تا 13 سال پس از توافق، کل سانتریفیوژهای نسل اولی مشغول به کار- 5060 سانترفیوژ نسل اولی - را با سانتریفیوژهای IR-2m و IR-4 به گونه ای جایگزین نماید که کل ظرفیت غنی سازی (نسبت به گذشته) تغییری نکند. در طول این مدت (13 سال پس از توافق) سطح غنی سازی محدود به غنی سازی با غنای کم (حداکثر 3.67)، و غنی سازی محدود به تاسیسات نطنز خواهد بود.

همه محدودیت های فیزیکی اعمال شده بر روی غنی سازی، از جمله محدودیت در تعداد و نوع ماشین های سانتریفیوژ، سطح غنی سازی، مکان های تاسیسات غنی سازی و میزان ذخایر اورانیوم غنی سازی شده، پس از 15 سال برداشته خواهند شد.

جزئیاتی که برجام در اختیار ما قرار می دهد برای ارزیابی ادعای دولت آمریکا، که می گوید به مدت 10 سال زمان فرار هسته ای  را از دو تا سه ماه در حال حاضر به زمان یک سال افزایش داده است، کفایت می کند. زمان فرار هسته ای یعنی زمانی که برای تولید اورانیوم لازم  - که توسط سانتریفیوژها و ذخایر اعلام شده اورانیوم غنی سازی شده فراهم می شود - برای ساخت «یک بمب اتمی» (که طبق تعریف آژانس بین المللی انرژی اتمی به میزان 25 کیلوگرم اورانیوم غنی شده 90% است) لازم می باشد. تا زمانی که جزئیات طرح غنی سازی - پذیرفته شده توسط P5+1 - علنی نشود، تخمین زمان فرار هسته ای ایران در فاصله 11 تا 15 سال پس از توافق ممکن نیست.

ابعاد احتمالی نظامی(PMD) و فعالیت های مرتبط با امور تسلیحاتی

ایران و آژانس بین المللی انرژی اتمی، در راستای توافق برجام، توافق «نقشه راه» را در 14 ژوئیه 2015 امضا کردند. نقشه راه، جدول زمانی برای حل تمام موضوعات مهم در رابطه با بررسی فعالیت های  حال و گذشته ایران درباره برنامه تسلیحات هسته ای (یا همان PMD) توسط آژانس بین المللی انرژی اتمی را تا پایان سال 2015 تشریح می نماید. نقشه راه، اقدامات واقعی را که ایران با انجام شان موافقت کرده (و در اسناد محرمانه و مجزا آمده است) مشخص نمی کند. روند این بررسی ها  که توسط آژانس صورت خواهد گرفت، طی یک گزارش نهایی، تا 15 دسامبر 2015 توسط مدیرکل آژانس به شورای حکام تسلیم خواهد شد.

توافق برجام درباره اقدامات خاصی که ایران باید برای اقناع آژانس در رابطه با بازرسی ابعاد احتمالی نظامی انجام دهد سکوت کرده است، اما همه قدم های تبیین شده در نقشه راه (به استثنای گزارش نهایی آژانس) که باید پیش از اجرای برجام (یعنی قبل از کاهش تحریم های مهم) برداشته شود را مشخص می کند.

برجام همچنین شامل اعمال محدودیت بر یک رشته از فعالیت های خاص ایران که مرتبط با حوزه تسلیحات است را شامل می شود. ایران به مدت 15 سال متعهد می شود که  فلزات اورانیوم و یا پلوتونیوم، نه تولید کند و نه داشته باشد، و در حوزه متالورژی اورانیوم یا پلوتونیوم کار تحقیقاتی انجام ندهد، و یا بر روی فلزات مذکور کار نکند.[iv] کمیسیون مشترکی (که در ادامه تشریح خواهد شد) باید تحقیق بر روی سوخت های فلزی اورانیوم برای راکتور تحقیقاتی تهران بین 10 تا 15 سال پس از زمان توافق را مورد تصویب قرار دهد و با آن موافقت کند. توافق برجام طیفی از فعالیت ها را – به استثنای مواردی که به تصویب کمیسیون مشترک می رسد و برای مقاصد غیرهسته ای می باشد و همچنین تحت نظارت خواهد بود - که ممکن است مرتبط با اشاعه تسلیحات هسته ای همچون شبیه سازی کامپیوتری دستگاه های هسته ای، تحقیق بر روی چاشنی های انفجاری قابل کاربرد در سلاح هسته ای و تحقیق بر روی بمب های هسته ای با چاشنی نوترونی باشد را به شکل دائمی ممنوع کرده است. برجام درباره چگونگی راستی آزمایی این ممنوعیت ها و همچنین نظارت بر فعالیت های مجاز سخنی نمی گوید، اما سایر بخش های برجام حکایت از این دارند که آژانس بین المللی انرژی اتمی مسئول بررسی این امور است.

راستی آزمایی و نظارت

برجام، مانند تمام موافقت نامه های کنترل تسلیحات، شامل ابزار نظارتی و راستی آزمایی محدودیت های هسته ای مندرج در توافق است. ابزار اصلی نظارت در توافق پادمان و پروتکل الحاقی که تا زمان تصویب در مجلس ایران به شکل موقت توسط ایران اجرا خواهد شد، مندرج است و آژانس بر پایه آن بازرسی ها را انجام خواهد داد. در کل، سیستم نظارتی دو هدف کلی را دنبال می نماید:

اولا، این سیستم به منظور راستی آزمایی و نظارت بر محدودیت های مشخص شده که بر تاسیسات هسته ای اعلام شده - توسط ایران -  در نظنز، فردو، اراک، و اصفهان اعمال گردیده وضع شده است.

ثانیا، ابزار طراحی شده ای است که به کشف فعالیت های هسته ای اعلام نشده یا محرمانه ایران کمک می نماید.

برجام همچنین شامل یک رشته از اقدامات خاص راستی آزمایی در بازه زمانی محدود که مکمل مقررات عمومی توافق پادمان و پروتکل الحاقی – پذیرفته شده توسط ایران - است را شامل می شود.

اقدامات خاص شامل موارد ذیل می باشند:

آژانس به مدت 25 سال بر سنگ معدن اورانیوم طبیعی که در ایران استحصال می شود و یا از سایر منابع تحصیل می گردد نظارت خواهد داشت تا اطمینان حاصل کند که این سنگ معدن به تاسیسات تبدیلی اعلام شده از سوی ایران منتقل می گردد. ابزار دقیق نظارت بر تولید سنگ معدن اورانیوم و یا انتقال آن به تاسیسات، در توافق برجام مشخص نشده است.

آژانس به مدت 15 سال «یا بیشتر» مجاز به استفاده از «فناوری های مدرن» - همچون سنجش میزان غنی سازی به شکل آنلاین، و پلمب های الکترونیکی (electronic seals) که به شکل مستمر و مستقیم اندازه گیری های انجام شده را در اختیار آژانس قرار می دهند - برای نظارت بر فعالیت های تاسیسات هسته ای اعلام شده است.

آژانس به مدت 15 سال  بر سانتریفیوژها و زیرساخت های انبار شده در نطنز، نظارت خواهد داشت تا اطمینان حاصل کند که این تجهیزات فقط برای جایگزینی سانتریفیوژهای معیوب و یا از کار افتاد مورد استفاده قرار خواهند گرفت.

آژانس – در صورت درخواست - به مدت 15 سال مجاز به دسترسی روزانه به همه ساختمان های مربوطه در تاسیسات غنی سازی نطنز است.

آژانس به مدت 20 سال بر تمام اماکن و تجهیزات تخصصی همچون ماشین های flow-forming و filament winding که در تولید bellows  و روتورهای سانتریفیوژ استفاده می شوند نظارت مستمر خواهد داشت.

توافق برجام به مدت 10 سال مکانیسمی را تعبیه کرده است تا در صورتی که آژانس نگرانی هایی درباره مواد و فعالیت های هسته ای اعلام نشده و یا فعالیت های ناسازگار با برجام توسط ایران دارد، از نظر قانونی مجاز به بازرسی های درخواست شده[v] از هریک از تاسیسات ایران باشد. بازرسی های درخواست شده (Challenging inspections ( شامل تمام تاسیسات ایران، از جمله تاسیسات نظامی، می شوند و این بازرسی ها با رعایت «احتیاط های پیشبینی شده  (caveat )» خواهند بود، به این معنی که  بازرسی ها به منظور اثبات تبعیت ایران از الزاماتش در موضوعات هسته ای هستند و نه «با هدف مداخله در امور نظامی یا هر گونه فعالیت های مرتبط با امنیت ملی ایران». این مکانیسم، جدول زمانی خاص و سازوکار حل اختلافات را فراهم می نماید. ایران وآژانس - در صورت درخواست آژانس برای دسترسی به تاسیسات مشکوک - 14 روز فرصت دارند تا ساز و کار دسترسی به آن تاسیسات را فراهم نمایند و یا راه جایگزین دیگری را برای رفع نگرانی آژانس ارائه دهند. اگر این فرآیند به نتیجه نرسد، موضوع به کمیسیون مشترک ارجاع خواهد شد. این کمیسیون 7 روز فرصت دارد تا تصمیم مقتضی را به اتفاق آرا یا با رای حداقل 5 عضو از 8 عضو کمیسیون اتخاذ نماید. در این هنگام، ایران 3 روز برای اجرایی کردن تصمیم کمیسیون مذکور فرصت دارد. عدم تبعیت از تصمیم اتخاذ شده کمیسیون توسط ایران، منجر به  بازگشت تحریم های بین المللی بر اساس طرح مکانیسم حل و فصل اختلاف (dispute resolution mechanism) خواهد شد. (مکانیسم مربوط در ذیل تشریح شده است).

هر چند که برخی از جزئیات – توافق برجام - در دسترس نیست، اما ابزار نظارتی و راستی آزمایی مندرج در برجام، برای ارزیابی اینکه تا چه اندازه می توان به راستی آزمایی های آژانس پیرامون محدودیت های اعمال شده بر برنامه هسته ای ایران و کشف تقلب در تاسیسات هسته ای اعلام شده اعتماد نمود کفایت می کند. ارزیابی ابزار کشف فعالیت های هسته ای اعلام نشده دشوارتر است، اما اطلاعات کافی برای تشخیص نقاط قوت و ضعف ابزار راستی آزمایی، که برای افزایش بخت کشف فعالیت های هسته ای محرمانه در نظر گرفته شده اند، وجود دارد.

کانال خرید و فروش  (Procurement channel)  

تاسیس «کارگروه خرید و فروش» که زیر نظر کمیسیون مشترک انجام وظیفه می کند در توافق برجام تعبیه شده است. مسئولیت این کارگروه، بررسی و تصویب فروش اقلام منحصرا هسته ای و یا اقلام مرتبط با فناوری هسته ای که استفاده دوگانه دارند، تجهیزات، مواد و فناوری ها (مندرج در فهرست کنترلی گروه تامین کنندگان هسته ای) از سایر کشورها به ایران می باشد. این کارگروه تصمیماتش را به اتفاق آرا اتخذ می کند (به این معنی که هر کشور - عضو کارگروه - توان ممانعت از فروش یک کالای - خاص - را دارد) و مدت فعالیتش 10 سال است. توافق برجام جدول زمانی و سازوکارهایی را برای بررسی درخواست های ایران در بردارد و از ابزار راستی آزمایی برای اثبات اینکه کالایی که فروشش مورد تصویب قرار گرفته در جای خود استفاده می شود، برخوردار است. کانال خرید و فروش با این هدف ایجاد شده است تا اقلام مرتبط با فناوری هسته ای که برای استفاده در فعالیت های اعلام نشده توسط ایران خریداری می شوند را ردیابی نماید. کانال خرید و فروش مندرج در توافق دارای نقاط ضعفی است که کارایی اش را کاهش می دهد و می تواند منجر به منازعه شود. برای مثال، آن بخش از خریدهای هسته ای ایران که کاربرد دوگانه دارد و قابل استفاده در موشک های بالستیک و برنامه های نظامی متعارف هستند نیاز به تصویب در کارگروه خرید و فروش تجهیزات ندارد.

کاهش تحریم ها (Sanctions relief)

زمانی که به آژانس ثابت شود که ایران اقدامات کلیدی مرتبط با موضوع هسته ای را – که در توافق برجام مندرج هستند – به طور کامل انجام داده است، آنگاه سازمان ملل، ایالات متحده، و اتحادیه اروپا تحریم های مرتبط با هسته ای علیه ایران را متوقف ((cease خواهند کرد. عمده تحریم ها در اولین فاز  - اجرای توافق - ( و با نظر به اینکه روندهای بین المللی و چند جانبه وجود دارند به اشکال مختلف قانونی) متوقف خواهند گردید، در حالی که مواردی، از جمله تحریم های اعمال شده بر سلاح های متعارف و موشک های بالیستیک، در سال های آینده برداشته خواهند شد. طرف های توافق با برداشته شدن تحریم های تسلیحات متعارف ظرف 5 سال و محدودیت های اعمالی بر موشک های بالیستیک ظرف 8 سال موافقت کرده اند، هر چند که در این رابطه در «برجام» چیزی مشخص نشده است.

تحریم های شورای امنیت سازمان ملل

شورای امنیت سازمان ملل از سال 2006 تاکنون، شش قطعنامه مهم در رابطه با برنامه هسته ای ایران تصویب کرده است. بر اساس توافق فراگیر، تمام این شش قطعنامه ملغی خواهند شد و قطعنامه جدیدی، که توافق فراگیر را مورد تایید رسمی قرار می دهد و کمیسیون مشترکی که مسئول اجرای موافقت نامه است تشکیل می دهد، جایگزین 6 توافق الغا شده قبلی می شود. انتظار می رود که شورای امنیت در روزهای آینده، قطعنامه جدید را تصویب نماید، اما این قطعنامه تا 90 روز به اجرا در نخواهد آمد تا زمانی که مجلس ایران و کنگره آمریکا، توافق برجام را بررسی نمایند. قطعنامه جدید پس از 10 سال منقضی خواهد شد و از شورای امنیت ملل سازمان ملل، در رابطه با موضوع هسته ای سلب مسئولیت حقوقی خواهد شد.

تحریم های ایالات متحده

ایالات متحده موافقت کرده است تا پس از آنکه ایران اقدامات کلیدی خود را در حوزه (تعهدات) هسته ای به طور کامل انجام داد، فورا «اِعمال» آسیب زننده ترین[vi] تحریم های اقتصادی ایران در حوزه های مالی و انرژی را «متوقف» نماید. آمریکا موافقت کرده است تا «تلاش برای کاهش فروش نفت ایران» را متوقف نماید، و ایران مجاز به دسترسی به تقریبا 100 میلیارد دلار از درآمدهای نفتی مسدود شده اش در خارج و در یک حساب ثالث (escrow)[vii] می باشد. ایالات متحده همچنین بیشتر تحریم های بانکی را لغو خواهد کرد و به ایران اجازه پیوستن مجدد به سیستم مالی دنیا را خواهد داد. به علاوه آمریکا محدودیت های اعمالی بر صنایع اتومبیل سازی، کشتیرانی، و بیمه ایران و تجارت طلا و فلزات گران بها را برخواهد داشت. ایالات متحده چهار فرمان اجرایی (13574، 13590، 13622، و13645) و بخشی از فرمان اجرایی 13628 را لغو خواهد کرد. همچنین نام  444 شرکت و فرد، 76 هواپیما و 227 کشتی از فهرست سیاه ((Blacklist تحریم های آمریکا حذف خواهند شد. تحریم های غیر هسته ای ایران، از جمله تحریم های مرتبط با نقض حقوق بشر و حمایت از تروریسم، به قوت خود باقی خواهند ماند.

پس از 8 سال، و یا زمانی که آژانس بین المللی انرژی اتمی به این نتیجه رسید که تمام مواد هسته ای موجود در ایران در مصارف صلح آمیز مورد استفاده قرارمی گیرند (هر یک از این زمان ها که زودتر برسند مبنا خواهد بود)، آمریکا «اقدام قانونی مقتضی برای خاتمه دادن» به بیشتر تحریم هایی که مستقیما در ارتباط با اشاعه تسلیحات هسته ای هستند را پیگیری خواهد نمود. در آن زمان است که ایالات متحده نیز نام 43 شرکت و فرد از جمله دکتر محسن فخری زاده – که هدایت برنامه تسلیحات هسته ای ایران تا پیش از سال 2003 را به عهده داشته است – را از فهرست تحریمی خود خارج می نماید.

تحریم های اتحادیه اروپا

اتحادیه اروپا موافقت کرده است که پس از آنکه ایران تعهدات کلیدی هسته ای خود را به طور کامل انجام داد، فورا به تحریم های ایران در بخش مالی و انرژی این اتحادیه و همچنین تحریم های نفتی ایران که در سال 2012 اعمال گردید خاتمه دهد. اتحادیه اروپا همچنین تحریم های اعمال شده بر کشتیرانی، کشتی سازی، طلا، و فلزات گران بها را لغو خواهد کرد. این اتحادیه همچنین با لغو انسداد دارایی های موسسات ایرانی از جمله بانک مرکزی ایران موافقت کرده است. تحریم تسلیحاتی اتحادیه اروپا بر ایران و همچنین محدودیت های اعمالی بر انتقال فناوری موشک های بالیستیک تا 8 سال پس از روز اجرای توافق، یا تا زمانی که آژانس به این نتیجه برسد که تمام مواد هسته ای موجود در ایران درفعالیت های صلح آمیز استفاده می شوند (هر یک از این دو زمان که زودتر برسند) باقی خواهد ماند.

کمیسیون مشترک و حل و فصل اختلاف

بر اساس توافق برجام، کمیسیون مشترکی شامل هشت عضو، متشکل از کشورهای P5+1 (آمریکا، آلمان، روسیه، انگلیس، فرانسه، چین)، ایران و اتحادیه اروپا تاسیس خواهد شد. کمیسیون مذکور شامل حداقل دوکارگروه می باشد:

کارگروه خرید و فروش که بر خرید اقلام خاص مرتبط با موضوعات هسته ای توسط ایران نظارت دارد و موارد خرید و فروش به تصویب آن می رسد.

کارگروه اجرای لغو تحریم ها که وضعیت کاهش تحریم ها را مورد بررسی قرار خواهد داد.

کمیسیون مذکور همچنین از وثاقت قانونی برای بررسی و تصویب اقدامات  مختلف هسته ای، همچون طرح نهایی بازطراحی راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک و درخواست ایران برای داشتن سلول های داغ ((Hot cells ویژه و آزمایش انواع جدید سانتریفیوژها، برخوردار می باشد. تمام تصمیمات کمیسیون باید به اتفاق آرای 8 عضو کمیسیون اتخاذ شود، و تنها استثنا، مورد مربوط به بازرسی های درخواستی آژانس (از تاسیسات هسته ای و نظامی) است که در این مورد اخیر اتخاذ تصمیم بر پایه اکثریت آرا صورت می گیرد. نشست های این کمیسیون در هر فصل (چهار نشست در سال) در نیویورک، ژنو، یا وین برگزار می شود.

مهمترین مسئولیت این کمیسیون حل و فصل اختلافاتی است که توسط یکی از اعضای کمیسیون که معتقد است تعهدات مبنی بر چارچوب برجام محقق نشده، مطرح می شود. مکانیسم حل و فصل اختلاف مشتمل بر یک روند 35 روزه برای حل و فصل نگرانی ها، از جمله ارجاع اختلاف به وزرای خارجی ایران و P5+1، و ایجاد هیات مشورتی برای ارائه پیشنهاد غیرالزام آور به کمیسیون مشترک است. اگر تمام این اقدامات در حل و فصل اختلاف با شکست مواجه شود، آنگاه هر یک از اعضای کمیسیون مشترک می توانند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهند. در این هنگام، شورای امنیت – بر اساس آیین نامه هایش – ملزم به این است که قطعنامه ای را که ادامه کاهش تحریم ها را تایید می کند به رای بگذارد. بر اساس این پروتکل، هر عضو دائمی (شورای امنیت) می تواند ادامه کاهش تحریم ها را وتو کند که این پروتکل نقطه مقابل پروتکلی است که  اتفاق آرای اعضای دائمی (شورای امنیت) را برای اعمال مجدد تحریم ها الزام می نماید. در صورتی که شورای امنیت نتواند ظرف 30 روز قطعنامه ای را به تصویب برساند، همه تحریم های ذیل قطعنامه های پیشین شورای امنیت سازمان ملل، بار دیگر اعمال خواهند شد. ابزار بازگشت خودکار تحریم های سازمان ملل پس از 10 سال منقضی خواهند شد، هر چند که مقامات آمریکایی می گویند در صورتی که ایران توافق را نقض نماید، یک توافق سیاسی جانبی در میان اعضای P5+1 برای اعمال مجدد تحریم های سازمان ملل در 11 تا 15 سال پس از توافق وجود دارد.

                                     جدول زمانی اجرای توافق هسته ای

14 ژوئیه 2015  -   «روز پایانی»: اعلام توافق هسته ای با ایران

نیمه ژوئیه 2015 -  توافق به شورای امنیت سازمان ملل تسلیم می شود و توافق برجام در قطعنامه جدیدی، که پس از 90 روز از تصویب قطعنامه اجرا می شود، درج خواهد شد.

نیمه اکتبر 2015  -  « روز قانونی شدن توافق»: 90 روز پس از تصویب قطعنامه جدید توسط شورای امنیت ملل سازمان ملل، توافق برجام رسما اجرایی می شود. ایران ملزم به اجازه دسترسی آژانس (به تاسیسات درخواستی) برای حل و فصل موضوع ابعاد احتمالی نظامی برنامه هسته ای (PMD) می شود.

اوائل سال 2016 - « روز اجرای توافق»: زمان مشخصی برای روز اجرا تعیین نشده است. بلافاصله پس از آنکه به آژانس ثابت شد که ایران قدم های کلیدی هسته ای را برداشته است، کاهش تحریم ها به اجرا در خواهد آمد.

هشت سال پس از روز قانونی شدن توافق (نیمه اکتبر 2023) « روز آغاز فاز بعدی اجرای توافق (Transition Day)»: تحریم های بیشتر، از جمله تحریم های تسلیحاتی اتحادیه اروپا کاهش خواهد یافت. ایالات متحده تحریم هایی را که سابقا تعلیق شده بود خاتمه خواهد داد.

ده سال پس از روز قانونی شدن توافق - نیمه اکتبر 2025 - « روز پایانی»: قطعنامه شورای امنیت منقضی می شود و پرونده - هسته ای - ایران در سازمان ملل بسته خواهد شد.

پی  نوشت ها:

[i]   Gary Samore مدیر اجرایی تحقیقات مرکز بلفر دانشگاه هاروارد در امور علمی و بین المللی.

[ii]  منظور ایزوتوپی از پلوتونیوم است که  کاربرد تسلیحاتی دارد.(م)

[iii]  عبارت مورد اشاره در متن «Stable isotopes» به معنی ایزوتوپ های پایدار است که نقطه مقابل ایزوتوپ های ناپایدار (رادیواکتیو) محسوب می شوند. مشخص نیست که چرا نویسنده در داخل پرانتز، ایزوتوپ پایدار را  به معنی «غیراورانیوم» گرفته است و حال آنکه خود اورانیوم نیز مشتمل بر ایزوتوپ های پایدار و رادیواکتیو می باشد. خیلی از اتم های عناصر جدول تناوبی که دارای هسته های با عدد جرمی بالا می باشند دارای ایزوتوپ های گوناگون پایدار و ناپایدار هستند و این مختص به «اورانیوم» نمی باشد.(م)

[iv]  منظور نویسنده احتمالا تولید سوخت فلز- محور اورانیوم و پلوتونیوم است. به نظر می رسد که سوخت راکتورهای فعلی ایران بر پایه اکسید فلزاورانیوم است و نه سوخت غیر اکسیدی اورانیوم یا اصطلاحا سوخت فلز محور اورانیوم. هر کدام از این دونوع سوخت مزایای خاص خود را دارند.(م)

[v] در متن اصلی مقاله اصطلاح Challenging inspection برای بازرسی از تاسیسات نظامی نوشته شده است. Challenge کردن در اصطلاح نظامی به معنی درخواست برای اعلام هویت است. برای مثال هواپیمای ناشناسی که در فضای هوایی کشوری وارد می شود، سیستم پدافندی به اصطلاح هواپیما را Challenge می کند، یعنی از خلبان می خواهد که هویت هواپیما  را اعلام نماید.(م)

[vi]  نویسنده در متن اصلی عبارت «the most damaging economic sanctions» را به کار برده و مشخص نیست «آسیب زننده ترین» تحریم های اقتصادی کدام تحریم ها هستند؟ اگر منظور وی «بیشتر تحریم های اقتصادی آسیب زننده» باشد، در این مورد خاص مشخصا باید می نوشت « most of the damaging economic sanctions». در هر صورت منظور نویسنده در این قسمت مبهم است.(م)

[vii]  Escrow account منظور حسابی است که مبلغ مورد مذاکره طرفین معامله، در آن قرار می گیرد تا پس از انجام تعهدات طرفین به طرف ذینفع پرداخت شود.(م)