کلیه معاهدات روسیه با ایران لغو شد!

به گزارش پارس به نقل از به نقل از تاریخ ایرانی، دولت بلشویکی روسیه در این یادداشت با تاکید بر اینکه کلیۀ معاهداتی که دولت قبلی روسیه به اجبار به ایران تحمیل کرده از درجه اعتبار ساقط است، بر اساس سخنرانی لنین رهبر انقلاب روسیه که در پی پیروزی انقلاب ایراد شده بود، مبنای اعتبار معاهدات ایران و روسیه را رضایت دو طرف تعیین کرد.

بامداد ۷ نوامبر سال ۱۹۱۷ میلادی بود که بلشویک ها بر اساس یک نقشه از پیش طراحی شده مراکز عمده تصمیم گیری و مهم شهر پتروگراد یا همان سن پترزبورگ پایتخت روسیه تزاری را تصرف کردند اما شکل گیری ایدۀ انجام این عملیات به ۲۳ اکتبر سال ۱۹۱۷ میلادی، یعنی حدود دو هفته قبل از پیروزی آن بازمی گشت. در این روز، لنین، رهبر بلشویک ها مخفیانه پناهگاهش در فنلاند را برای شرکت در جلسۀ کمیته مرکزی حزب ترک کرد. او در جلسه کمیته، لزوم شورش مسلحانه را به تصویب رساند و بر اجرای آن تاکید کرد. این عملیات که به سقوط دولت الکساندر کرنسکی رئیس دولت موقت روسیه انجامید بعد ها در ادبیات بلشویک ها « انقلاب اکتبر» نام گرفت.

انقلاب اکتبر بر روابط دیگر کشور ها با روسیه که حالا به سوی تبدیل شدن به اتحاد جماهیر شوروی حرکت می کرد، تاثیرات فراوانی داشت؛ از آن جمله در روابطش با ایران چرا که دولت بلشویکی روسیه حدود یک ماه بعد، در چند اعلامیه جداگانه قراردادهای تحمیلی دولت روسیه تزاری علیه ایران را لغو و از بدهی های مالی این کشور صرف نظر کرد.

لنین شخصا در اعلامیه ای که در ۱۴ دسامبر ۱۹۱۷ برابر با ۲۳ آذرماه ۱۲۹۶ به امضای او صادر شد، عهدنامه اوت سال ۱۹۰۷ انگلستان و روسیه دایر بر تقسیم ایران به دو منطقه تحت نفوذ و یک منطقه بی طرف فیمابین و ضمائم محرمانه آن را فاقد اعتبار اعلام و تاکید کرد که هرگونه قراردادی که با استقلال ملی، تمامیت ارضی و آزادی عمل ملت ایران مغایرت داشته و آن را محدود کند از این لحظه بی اعتبار است و همه را پاره کرده و دیگر وجود خارجی که بتوان به آنها استناد کرد موجود نیست.

متن بخش هایی از پیام لنین که در همان زمان در شهر تهران منتشر شد چنین بود: « رفقا! برادران! وقایع عمده در خاک روسیه در جریان است. خاتمه مجازات خونینی که از برای تقسیم کردن ممالک دیگران شروع شده بود، نزدیک می شود. سلطنت وحشیانه که زندگانی ملل عالم را بنده خود قرار داده بود، مقهور گردید. عمارت کهنه و پوسیده استبداد و بندگی در زیر ضربات انقلاب روس خراب می شود… حکومت مملکت در دست ملت است… روسیه در این مقصود مقدس تنهاست… هندوستان دوردست که قرون متمادی تحت ظلم و فشار درندگان متمدن اروپا واقع شده بود بیرق انقلاب برافراشته… سلطنت غارت و زور سرمایه داران منقرض گردید. مسلمانان مشرق! ایرانیان! ترک ها، عرب ها! هندی ها! تمام طوایفی که سباع حریص اروپا زندگی و دارایی و آزادی شما را در قرون متوالی مال التجاره از برای خود قرار داده و غارتگران جنگجو می خواهند ممالکتان را تقسیم کنند! ما اعلام می کنیم که عهدنامه سری راجع به تقسیم کشور ایران محو و پاره گردید و همین که عملیات جنگی خاتمه یابد، قشون روس از ایران خارج می شود و حق تعیین مقدرات ایران به دست ایرانیان تأمین خواهد شد… در این موقع که حتی مسلمانان هند که تحت ظلم و فشار بیگانه کوبیده و فشرده شده اند بر ضد ستمکاران شورش می کنند، نباید خاموش نشست. فرصت را غنیمت شمارید و غاصبین را از اراضی خود دور اندازید. ما ملل مظلومه را برای استخلاص زیر پرچم های خود جای می دهیم. ای مسلمانان روسیه! ای مسلمانان مشرق زمین! ما در این راه تجدید حیات عالم از جانب شما انتظار هم عقیدگی و مساعدت داریم. »

اعلامیه لنین غوغایی در عرصۀ دیپلماسی ایران به پا کرد، به طوری که دولتمردان ایران ناباورانه و با شک و تردید از سفیر خود در پتروگراد خواستند که از دولت شورا ها توضیحات بیشتری بخواهند. الغای قرارداد ۱۹۰۷ توسط لنین و بلشویک ها روی مردم ایران هم تاثیرات مثبتی گذاشت به طوری که بسیاری از روشنفکران، نویسندگان، روزنامه نگاران و شعرای ایران مطالب متنوعی را در وصف « لنین» نوشتند. از آن جمله ملک الشعرای بهار بود که در توصیف وضعیت ایران در دوران روسیه تزاری و نقش لنین در تغییر آن وضعیت می نویسد: « دو دشمن از دو سو ریسمانی به گلوی کسی انداختند که او را خفه کنند. هر کدام یک سر ریسمان را گرفته می کشیدند و آن بدبخت در میان تقلا می کرد، آن گاه یکی از آن دو خصم یک سر ریسمان را رها کرد و گفت ای بیچاره من با تو برادرم و مرد بدبخت (ایران) نجات یافت. آن مرد که ریسمان گلوی ما را رها کرده لنین است. »

این اعلامیه نخستین قدمی بود که شورای کمیسرهای روسیه یا همان دولت روسیه شوروی درباره ایران برداشت؛ اقدامی که امیدهای فراوانی را در دل ها ایجاد کرد. پیرو این اعلامیه، دولت روسیه شوروی در تاریخ ۱۷ دسامبر ۱۹۱۷ برابر با ۲۶ آذر ۱۲۹۶ به منظور جلب دوستی ایران در یادداشتی، کلیه امتیازات مخالف حاکمیت و استقلال ایران را که در دوره تزار ها به روسیه واگذار شده بود، لغو کرد و به ایرانیان وعده داد که این دولت در اخراج قوای انگلیس و عثمانی از خاک ایران به آنها کمک و از ادعاهای آن کشور درباره مطالبه خسارت زمان جنگ پشتیبانی خواهد کرد.

دولت شوروی در ادامه مواضع انقلابی و تبیین دیدگاه خود درباره ایران و مردم ایران، سیاست نرمش و ملاطفت خود را فزونی بخشید، به طوری که در تکمیل بیانیه های خود درباره قراردادهای روسیه تزاری با ایران، به وعده قبلی عمل کرده و به طور مشخص قرارداد ۱۹۰۷ را به صورت رسمی ملغی اعلام کرد.

لئون تروتسکی از رهبران شاخص انقلاب اکتبر حدود یک ماه پس از اعلامیه آشتی جویانه لنین، اعلام کرد که به واحدهای نظامی روسیه که بر طبق عهدنامه انگلستان و روسیه مبنی بر تقسیم ایران در این کشور مستقر شده اند، دستور خروج فوری از این کشور را داده است. تروتسکی به عنوان کمیسر امور خارجه دولت بلشویکی در قسمتی از نامه رسمی خود که در تاریخ ۱۴ ژانویه ۱۹۱۸ برابر با ۲۴ دی ۱۲۹۶ به سفارت ایران در سن پترزبورگ ارسال شد، آورده است: « نظر به اینکه ملت ایران از وضع آتیه عهدنامه ۱۹۰۷ منعقد بین روس و انگلیس مردد است با نهایت احترام به نام حکومت جمهوری روسیه مراتب ذیل را به استحضار خاطر شریف می رساند: موافق نص صریح اصول سیاست بین المللی که در کنگره ثانی کمیسرهای ممالک روسیه در ۲۶ اکتبر ۱۹۱۷ مقرر شده است، شورای کمیسرهای ملت روس اعلام می دارند که معاهده فوق الذکر نظر به اینکه علیه آزادی و استقلال ملت ایران بین روس و انگلیس بسته شده به کلی ملغی و تمام معاهدات سابق و لاحق آن نیز هر جا حیات ملت، آزادی و استقلال ایران را محدود نماید، از درجه اعتبار ساقط خواهد بود.

در خصوص تعدیات دسته جاتی از قشون روس که هنوز خاک ایران را تخلیه نکرده اند باید خاطرنشان شود که این ترتیبات بر خلاف اراده و میل ما صورت گرفته و ناشی از جهالت قسمتی از سربازان و سوءنیت ضد انقلابی فرماندهان ایشان است. شورای کمیسرهای روسیه آنچه در حیز قدرت دارد به استخلاص ایران از مامورین تزار و سرمایه داران امپراطوری خود که هم دشمن ملت ایران و هم خصم روسیه می باشند مبذول داشته، تمام اتباع روس را که مرتکب اعمال تجاوزکارانه نامشروع نسبت به ملت ایران شده اند مجدانه موافق قوانین انقلابی تنبیه خواهد کرد و در زمینه روابط بین المللی تا درجه امکان جدیت خواهد کرد که به تخلیه کامل قشون عثمانی و انگلیس از ایران موفقیت حاصل کند.

صمیمانه امیدوارم زمان آن نزدیک شده باشد که ملل دنیا حکومت های خود را به جلوگیری از تجاوزات نسبت به ملت ایران وادار و موانع توسعه قوی و ترقی آزادانه مملکت مزبور را مرتفع کنند. به هر حال شورای کمیسرهای ملت روس فقط روابطی را با ایران معتبر می داند که مبتنی بر تعهداتی به رضایت طرفین و احترامات بین دو دولت باشد. »

آنچنان که در این بیانیه آمده، دستگاه دیپلماسی روسیه شوروی ضمن حمایت و اعلام مساعدت حکومت انقلابی نسبت به اتحاد علیه استعمارگران، وعده داده است که به محض پایان عملیات نظامی در صحنه های جنگ، نیروهای نظامی روسی به سرعت از ایران خارج شوند. پس از آنکه شورای انقلاب تصمیم به متارکه در جنگ جهانی اول گرفت، لئون تروتسکی کمیسر خارجه در نامه ای به سفارتخانه های دول متفق این موضوع را به اطلاع آنها رساند. بر همین اساس و در قدم اول، دول متحد، مذاکرات خود را با بلشویک ها در مورد عقد قرارداد صلح آغاز کردند. در جریان مذاکرات بین آلمان و شوروی که در منطقه برست لیتوفسک انجام و منجر به عقد پیمان برست لیتوفسک بین دو کشور شد، تروتسکی مطالبی را درباره حقوق ملت ایران به طرف مذاکره کننده آلمانی خود عنوان کرد.

کمیسر امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی اظهار کرد که « مشارالیه مایل است مظالمی که از طرف حکومت سابق روسیه به ایران بی طرف وارد آمده، مخصوصاً مورد توجه قرار داده و در جبران آنها اقدام کند. »

فون کولمان وزیر امور خارجه وقت آلمان، بیانات تروتسکی را به فال نیک گرفته و خطاب به وی اعلام کرد: « دول اروپای مرکزی همواره با یک صمیمیت مخصوصی خواهان آزادی ملت قدیم التمدن ایران بوده و هیچ آرزویی ندارد جز اینکه ایرانیان در آتیه از فشارهای خارجی رهایی پیدا کرده و تمدن خود را آزادانه تعقیب کنند. »

در پی تلاش سفیر و کارکنان سفارت ایران در روسیه و مذاکره با مقامات روسی و آلمانی، حقوق و استقلال ایران در قراردادهای مربوط به متارکه جنگ و برقراری صلح بین روسیه و آلمان، برست لیتوفسک ۱۹۱۸، تضمین شد. پس از امضای قرارداد برست لیتوفسک، تروتسکی مفاد قرارداد را به اطلاع کاردار ایران در پتروگراد رساند. در ژانویه همان سال تروتسکی برنامه پنج ماده ای حکومت شوروی برای تخلیه خاک ایران از قشون روس را در روزنامه « شورای کارگران و سربازان» انتشار داد. بر اساس این برنامه، بلشویک ها تصمیم گرفته بودند که افسران روس لشکر قزاق را نیز به روسیه احضار کنند.

بدین ترتیب نیروهای روسیه ایران را ترک گفتند اما در پی خروج آخرین سرباز روس، نیروهای انگلیسی که از طریق عراق وارد کشور ایران شده بودند به سرعت شهر قصر شیرین و نیمی از استان کرمانشاه را تصرف کردند. هدف عمده انگلیس ها از حضور در عراق و ایران تسلط به ذخایر نفت این دو کشور بود. در پی وارد شدن اشغالگران انگلیسی به خاک ایران، شورش ها و نارضایتی مردم سبب شد که دولت مرکزی ایران در بهمن همین سال از دولت انگلستان بخواهد که با توجه به لغو عهدنامه دوجانبه ۱۹۰۷ از سوی لنین، نیروهای انگلیسی نیز ایران را ترک کنند.

دولت انگلستان حدود یک سال بعد یعنی در آذر ماه ۱۲۹۷ با لغو قرارداد ۱۹۰۷ موافقت کرد. هرچند بعد ها آشکار شد که هدف انگلیس ها از توافق بر سر لغو قرار داد ۱۹۰۷، انعقاد قرارداد ۱۹۱۹ بود که بر اساس آن ایران به تحت الحمایگی دولت بریتانیا در می آمد. با این حال مجلس شورای ملی ایران با قرارداد ۱۹۱۹ مخالفت کرد و آن را مردود دانست. پس از روی کار آمدن گئورگی چیچیرین و قرار گرفتن وی در منصب کمیسر خارجی روسیه شوروی، اقدامات انقلابی تداوم یافت. چیچیرین درباره قرارداد استکباری ۱۹۱۹ انگلستان علیه مردم ایران در روز ۳۰ اوت ۱۹۱۹ چنین گفت: « در این لحظه که انگلستان درنده می خواهد کمند اسارت مطلق را بر گردن مردم ایران بیندازد، روسیه شوروی به طور رسمی اعلام می دارد که قرارداد انگلیس و ایران را به رسمیت نمی شناسد و آن را فاقد اعتبار می شمارد. »

او در روز ۲۶ ژوئن ۱۹۱۹ برابر با ۵ تیر ۱۲۹۸ در نامه ای به دولت ایران، با ذکر عناوین، کلیه امتیازات تحصیلی روسیه تزاری را به صورت یک جا لغو و باطل اعلام کرد. در بخشی از این نامه آمده بود: « ۱- تمام بدهی های ایران مطابق تقبلات زمان تزاری الغا می شود. ۲- روسیه به مداخله خود در عواید ایران از قبیل گمرکات و تلگراف خانه ها و مالیات ها پایان می دهد. ۳- دریای خزر برای کشتیرانی در زیر پرچم ایران آزاد اعلام می شود. ۴- سرحدات شوروی با ایران مطابق اراده سکنه، سرحدی معین خواهد شد. ۵- تمام امتیازات دولت روس و امتیازات خصوصی باطل و از درجه اعتبار ساقط است. ۶- بانک استقراضی ایران با تمام متعلقات، ملک ایران اعلام می شود. ۷- خطوط تلگراف و راه های شوسه ساخته شده در طول جنگ به ملت ایران واگذار می شود. ۸- اصول محاکمات و قضاوت سابق کنسول ها کلاً باطل می شود. ۹- میسیون روحانی ارومیه منحل می شود. ۱۰- تمام اتباع روسیه متوطن در ایران مکلف هستند کلیه عوارض و مالیات ها را بالسویه به اهالی تأدیه کنند. ۱۱- سرحد ایران و روس برای عبور آزاد و حمل مال التجاره باز می شود. ۱۲- به ایران اجازه ترانزیت مال التجاره از روسیه داده می شود. ۱۳- دولت روسیه از هر گونه مشارکت در تشکیل قوای مسلح در خاک ایران صرف نظر می کند. ۱۴- دولت روسیه به ملغی شدن کارگزاری ها رضایت می دهد. ۱۵- به ایران اجازه داده می شود که در کلیه شهرها و بخش های شوروی کنسول تعیین کند. »