مردم‌سالاری دینی یعنی چه؟

به گزارش پارس به نقل از فارس با توجه به اهمیت انتخابات ریاست جمهوری و ضرورت پاسخ گویی به سؤالات اندیشه ای و دینی پیرامون آن، مجموعه ای سلسله وار از پرسش ها و پاسخ ها در این رابطه منتشر می شود.

یکی از سؤالات مربوطه این است که « معنای مردم سالاری دینی چیست؟ و چرا از این واژه بیشتر استفاده می شود؟ »

مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علمیه قم، در یادداشتی این مساله را بررسی کرده است.

به منظور پاسخ گویی به این سؤال ابتدا لازم است درباره واژه دموکراسی که ارتباطی تنگاتنگ با مفهوم مردم سالاری پیدا می کند توضیح داده و نسبت آن را با آموزه های دینی مورد بررسی قرار دهیم تا بهتر بتوانیم معنا و جایگاه مردمسالاری دینی را درک نماییم.

معنای دموکراسی و معیارهای آن

دموکراسی که رایج ترین اصطلاح در علم سیاست است دو کلمه یونانی Demos به معنای مردم و Kratos به معنای قدرت و حکومت آمده و ترکیب آن دو « حکومت مردم» معنی می دهد. ۱

این واژه که ابتدائاً در دولت - شهرهای یونان کهن پدید آمد به معنای حقّ اتخاذ تصمیم همگان درباره مسایل مورد علاقه عمومی و یا به عبارتی به معنای حکومت مردم بر مردم است و معیارها و ویژگی های آن به طور خلاصه از این قرارند:

الف. مردم با انتخاب خود، نمایندگانی را برای تصمیم گیری های کلان انتخاب کنند، این انتخابات باید آزاد باشد یعنی هر شهروندی حقّ رأی دادن داشته باشد و رأی دهنده از طریق مخفی بودن رأی در مقابل ارعاب محافظت می شود ضمن اینکه منتخب او باید آزادانه بیانش را مطرح کند.

ب. چنین انتخاباتی گزینش مؤثر را امکانپذیر کند یعنی گزینش انتخاب کنندگان فقط محدود به یک حزب نباشد و باید اکثریت آراء در مقابل دولت صاحب قدرت منجر به تغییر شود.

ج. سومین ویژگی آن است که اکثریت برگزیده نمایندگان، حق قانونگذاری، حقّ رأی برای مالیات ها و مهار بودجه و استیضاح علنی و بحث و انتقاد و مخالفت با اقدامات حکومت را بدون آن که مشمول تهدید به مداخله یا بازداشت شود را داشته باشد. ۲

این کلمات خلاصه ای بود از معنای دموکراسی که عمدتا غربی ها آن را مطرح کرده اند.

امّا اینکه آیا دموکراسی در اسلام هست یا خیر؟ توجه شما را به نظریات دو اندیشمند اسلامی جلب می کنیم:

شهید استاد مطهری (ره) در این مورد می گوید: در اسلام… آزادی فردی و دموکراسی وجود دارد، منتها با تفاوتی که میان بینش اسلامی و بینش غربی وجود دارد… در نقطه مقابل دموکراسی و آزادی" مدل غربی ها" ، دموکراسی اسلامی قرار دارد. دموکراسی اسلامی بر اساس آزادی انسان است امّا این آزادی انسان در آزادی شهوات خلاصه نمی شود. از دیدگاه اسلام، آزادی و دموکراسی بر اساس آن چیزی است که تکامل انسانی انسان ایجاب می کند، یعنی آزادی حق انسان بما هو انسان است… دموکراسی در اسلام یعنی انسانیت رها شده، حال آن که این واژه در قاموس غرب معنای حیوانیت رها شده را متضمّن است. ۳

همین طور آیت الله مصباح یزدی در این مورد معتقد است: دموکراسی جدید در غرب هنگامی شروع شد که متدینین غربی متوجه شدند که آیین مسیحیت کارایی و قابلیت این را ندارد که در تمام جنبه های زندگی انسان به ویژه زندگی اجتماعی نقش داشته باشد و قانونگذاری نماید. از این رو گفته اند حوزه کاربرد دین و حکمرانی خدا محدود به زندگی انسان و چگونگی رابطه او با خدا باشد یعنی دین فقط باید احکام را بگوید و دیگر ربطی به آن ندارد که در حوزه سیاست و حکومت دخالت کند و… حال آیا اسلام هم مانند مسیحیت تحریف شده است که نتواند درباره مسائل اجتماعی و حکومتی و بین المللی نظر دهد و حکم کند؟ … آیا اسلام به ما اجازه می دهد فقط در مسائل نماز، روزه، زکات و مانند اینها به سراغ خدا برویم، امّا در مسئله حکومت و سیاست معیار مشروعیّت قانون را رأی مردم بدانیم… امّا اگر منظور از دموکراسی این باشد که مردم در چارچوب احکام الهی و قوانین شرعی در سرنوشت خود مؤثر باشند، چنین تعبیری با دین مخالفت ندارد. ۴

در یک کلام باید گفت که اگر دموکراسی را به معنای ارج نهادن به رأی مردم در چارچوب ارزش ها و اصول پذیرفته شده، تفسیر کنیم می توان از سازگاری حکومت دینی با دموکراسی سخن بگوئیم. بر این اساس، در جامعه اسلامی رأی اکثریت تا آن جا محترم و نافذ است که با اصول و مبانی دینی سازگاری داشته باشد که به چنین شیوه حکومتی « مردم سالاری دینی» می گویند.

به عبارتی مردم سالاری دینی عبارت است از: « مشارکت مردم در سرنوشت خود در راستای فرامین الهی. »

چرا از عبارت مردم سالاری دینی استفاده می شود؟

در پاسخ به اینکه چرا در سال های اخیر واژه مردمسالاری دینی بیشتر به کار می رود لازم است بگوییم که اولاً این موضوع در دوران بعد از انقلاب اسلامی به طور جدّی مورد نظر قرار داشته است و هدف اصلی انقلاب اسلامی نیز حاکمیت مردمسالاری دینی بوده است که نمود آن استقرار نظام جمهوری اسلامی بوده است.

بنابر این اگر دیده می شود که این موضوعات اکنون نمایان تر شده است و مورد بحث قرار می گیرد، دلیل بر این نمی شود که در قبل وجود نداشته و یا موجب تمایز و فرق بین دهه های بعدی انقلاب شده است؛ زیرا این تعابیر مورد تأیید و تأکید امام امت (ره) بوده و ایشان قاطعانه خواهان اجرای این مسائل بوده اند.

به عنوان مثال باید یادآوری نماییم بعد از سقوط حکومت پهلوی، وقتی از امام خمینی سؤال شد نوع حکومت شما چیست، فرمودند: جمهوری اسلامی، نه یک کلمه بیشتر و نه یک کلمه کمتر.

با این توضیح باید گفت که منظور ایشان از کلمه جمهوری اسلامی، حکومت مردمی اسلامی است که در واقع به معنای مردم سالاری در چارچوب مسایل شرعی و اسلامی می باشد.

امام امت در معنای جمهوری اسلامی می فرمایند: … اینکه ما جمهوری اسلامی می گوئیم، این است که هم شرائط منتخب و هم احکامی که در ایران جاری می شود، اینها بر اسلام متکی است، لکن انتخاب با ملت است و طرز جمهوری هم همان جمهوری است که همه جا هست.

در جایی دیگر شهید مطهری در این مورد می گوید: کلمه جمهوری شکل حکومت پیشنهاد شده را مشخص می کند و کلمه اسلامی، محتوای آن را. جمهوری اسلامی یعنی حکومتی که شکل آن انتخاب رئیس حکومت از سوی عامّه است برای مدت موقت و محتوای آن، اسلامی است.

پس مشخص شد که این واژه ها از مسائل اساسی در جمهوری اسلامی می باشد، ولی اینکه اکنون مورد بحث بیشتر قرار گرفته است به خاطر فضای ایجاد شده طی سالیان اخیر است. زیرا به اعتقاد ما سالهای بعد از انقلاب را می شود به سه دسته تقسیم کرد:

۱. از سالهای ۱۳۵۸ تا ۱۳۶۷، که کشور دچار التهاب جنگ و ترور و بازسازی اولیه طرح حکومت جمهوری اسلامی بود؛

۲. از سالهای ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۵ که کشور گرفتار مسائل بعد از جنگ، بازسازی و مقابله با فشارهای خارجی بود؛

۳. از سالهای ۱۳۷۶ تا امروز که التهابات اولیه تا حدود زیادی فروکش کرد و پایه های جمهوری اسلامی مستحکم شد. وقتی که پایه ها مستحکم شد اکنون موقع ساختن بنای رفیع جمهوری اسلامی و حکومت الهی و علوی بود.

لذا مباحثی از قبیل مردمسالاری دینی، جامعه مدنی اسلامی و… شکل گرفت.

به عبارت دیگر، باید گفت که این مسائل در بطن انقلاب ما و جمهوری اسلامی وجود داشت و به صورت بالقوه در درون آن نهفته بود ولی در سالهای اخیر فعلیّت آن عیان تر شده است. غیر از این وجود مجلسی کارآمد با رأی مردم، انتخاب رئیس جمهور با رأی مستقیم مردم، انتخاب رهبر با رأی غیرمستقیم مردم و… از ابتدای انقلاب تاکنون نمونه ای بارز از وجود مؤلّفه هایی مانند مردمسالاری دینی و دموکراسی اسلامی در کشور ایران می باشد.

پی نوشت ها:

۱. فرهنگ جدید سیاسی، نوشته محمود مهرداد، چ انتشارات هفته، ص ۵۸.

۲. فرهنگ اندیشه نو، نوشته اولیور استلی برس و آلن بولک، ترجمة گروه مترجمان، چ مازیار، ص ۳۷۶.

۳. پیرامون انقلاب اسلامی، انتشارات صدرا، ص ۹۹ الی ۱۰۴.

۴. پرسش ها و پاسخ ها، آیت الله مصباح، انتشارات مؤسسه امام خمینی، از ص ۳۷ تا ۴۱.